Osydan az ghana uaqyt búryn Ýkimet basshysy Kәrim Mәsimovtin qatysuymen «Samúryq-Qazyna» qorynyn keneytilgen otyrysy bolyp, onda últtyq kompaniyalar Qorgha qatysty esep berip, aldaghy josparlarymen, damu strategiyasy baghytymen oy bólisken bolatyn. Atalmysh jiynda ýkimet basshysynyng aldynda «Samúryq- Qazyna» qorynyng atqarghan júmystaryn tizbektegen Qayrat Kelimbetov biylghy jyldyng birinshi jartysyndaghy Qordyng taza kirisi 200 mlrd. tengege juyq ekenin aitty.

Osy alpauyt qor jogharyda aitylghanday iri tabystargha jetip otyr ma, jalpy qazirgi el ekono­mikasynyng jayy qalay degen súraq­tar tónireginde juyqta «AytPark» klubynda ekonomist Maghbat Spanov tilshilermen oy bólisti.

Osydan az ghana uaqyt búryn Ýkimet basshysy Kәrim Mәsimovtin qatysuymen «Samúryq-Qazyna» qorynyn keneytilgen otyrysy bolyp, onda últtyq kompaniyalar Qorgha qatysty esep berip, aldaghy josparlarymen, damu strategiyasy baghytymen oy bólisken bolatyn. Atalmysh jiynda ýkimet basshysynyng aldynda «Samúryq- Qazyna» qorynyng atqarghan júmystaryn tizbektegen Qayrat Kelimbetov biylghy jyldyng birinshi jartysyndaghy Qordyng taza kirisi 200 mlrd. tengege juyq ekenin aitty.

Osy alpauyt qor jogharyda aitylghanday iri tabystargha jetip otyr ma, jalpy qazirgi el ekono­mikasynyng jayy qalay degen súraq­tar tónireginde juyqta «AytPark» klubynda ekonomist Maghbat Spanov tilshilermen oy bólisti.

«Múnay men gazgha baylanysty alsaq, ekonomikalyq jaghday bir­qalypty: kiris bar, biraq qarjy bey-bereket júmsaluda. Ýkimette ekono­mikalyq strategiyalar ýshin kim jauapty ekenin bilmeymin. Eng aqyry, shaghyn jәne orta biznester 3 jylda bir ret tekseruden ótetinin salystyrsaq, Damu instituttary qúrylghaly beri 6 jyl bolsa da, bir ret baqylaugha alynyp, tekserilmegen! Osynau atynan at ýrketin Damu instituttaryna bólingen memleket qarjysy arnayy depozitterge salynyp, onyng jylyna 82 pa- yyzynan payda kóretini jasyryn emes. Damytu baghytynda salynghan aqshalar, bankterding depozitterinde siresip jatqan son, ne aitugha bolady? Al búny tekseretin ýkimet adamdary imidj jasau baghdarlamalarymen qyzu ainalysudan әrige asa almaydy. Jalpy, statistikalyq mәlimetterding shyndyqqa janaspaytyn sәti jii kezdesetinin eskersek, biyliktegiler taratatyn mәlimetter men naqty sandardyng da arasy jer men kóktey bolatyny jasyryn emes», - deydi ekonomist.

Sonday-aq Maghbat myrza әlemdik qarjylyq daghdarysqa baylanysty óz sózinde: «...Bizde memlekettik basqaru salasy daghdarysqa úshyrady. Qayta osy qarjylyq daghdarys ýkimet jibergen qatelikterding kópshiligin jasyryp-japty. Óitkeni әlemdik ónimning eng bolmasa 10-15 payyzyn óndir­meytin Qazaqstan ýshin búl daghdarystan kelip-keter eshtene joq, esesine orynday almaytyn birtalay júmystaryn «syzyp» tastaugha qolay­ly kezeng boldy. Qyruar atqarylugha tiyis tirlikter daghdarysty jeleuletip, jelge úshty», - degen Spanov myrza Damu instituttarynyng qazirgi kez­degi jasap otyrghan júmystary jó­ninde «qazannan qaqpaq ketse, itten úyat ketedinin» keri bolyp otyrghanyn aitty.

Klub moderatory Núrlan Erimbetov elimizde ortasha jalaqy esebi sanalatyn 81000 tengemen qazirgi tanda kýneltu mýmkin be degen saualmen ekonomisting oiyn úshtady. Ýkimet bekitken búl soma men stat­agenttikter beretin mәlimetterge asa saqtyqpen qaraudy aitqan Maghbat myrza «Qazaqstan-2030» strategiyasyna sәikes, memleket bilikti mamandarymen bekiytinin, qazirgi ýkimetti basqarushy men onyng ainalasyn­daghylardyng ekonomika teoriyasy, zandylyqtarynan habary az, biliktiligi tómen, tipti joqtyghyn da basa nazargha aldy.

«Ýkimet ózderining atqaryp otyrghan isterin naqty úghymdy tilde týsindirip bere almaydy. Óitkeni ýkimet basshysy ekonomist emes, bar bolghany  - qarjyger. Sondyqtan da ol basym tirlikterin qarjylyq jaghynan ghana sheshuge beyim. Yaghny aqsha bólingen problemalardyng barlyghy sheshile beredi dep senedi. Aqsha kóbeygen sa- yyn súranystyng da artatyny - zandy­lyq, yaghny 81000 tengege ómir sýrgen adamgha 150000 tenge bersen, osy so­ma­gha qaray shyghyn esebi de óse beredi. Biraq qazirgi kezde bizde búl soma men tútynu zattary baghasynyng arasy tym alshaq», - deydi Maghbat Spanov.

Ekonomisting sózderinen úqqany­myz - ýkimet pen ministrliktegiler aqshany tabudyng emes, júmsaudyng týrin jetik mengergen. Syrtqy qaryzy shash etekten keletin Qazaqstannyng kólenkeli tabys tabu kózderi el qarjysynyng jartysyn jútatynyn eskersek, jeti úrpaghymyzgha jeterlik bereshekke batqanymyz taghy bar.

Bagha túraqtylyghyna qatysty súraqqa Maghbat myrza qymbatshy­lyqtyn, qalay bolghanda da, qos býiirden qysa beretinin aitty. Búghan negizgi sebepting biri Kedendik odaqqa kirgenimiz, yaghny tútynatyn tauarlary­myzdyng basym kóbi shetelden keletindigi. Al Resey endigi kezekte Europanyng qaqpasyn biz ýshin jabady, osynyng saldarynan Qazaqstanda bagha aspandamasa, tómendemeydi. «Importty azyq-týlikke tәueldi elimizde inflyasiya da óse bermek. Óitkeni bizde óndiristik emes shyghyn­dar óte kóp», - deydi ekonomist.

Ekonomisting pikirine qaraghanda, Qazaqstan ekonomikasynyng kólenkeli sektordaghy ýlesi 50 payyzdy qúraydy eken. Búl salany týp-tamyrymen qúr­tu mýmkin emesin sóz etken Magh­bat myrza, sonda da bolsa, osy ziyany kóp sektordyng kózin jartylay jabu arqyly eldegi problemalardy sheshuge әbden bolatynyn aitady.

Álemdik ekonomikada «kedeyshilik» degen úghymnyng bary ras, biraq bizdegi biylik múny da aldarqatu ýshin «ortasha ómir sýru dengeyi» degen atau oilap tapqan siyaqty. Mine, sol kýn-kóristing ortasha baghasyn ýkimettegiler ózderinshe esepteydi. Al әlemdik ekonomika zandylyqtaryna sýienip, eger adam bir kýnde 4 dollargha ómir sýredi dep eseptesek, onda bizding eldegi kedeyshilikting ýlesi 12 payyz emes, odan kóp bolghany. Áriyne, búl jerde Afrikamen Qazaqstandy salys­tyrugha kelmeydi...

«Bizde jylyna 50-60 mln. tonna múnay elimizden syrtqa shygharylady. Mysaly, 2009 jyly 75 mln. tonna múnay óndirilip, onyng bar bolghany 10-15 mln. tonnasy «Qazmúnaygazgha» tiyeseli bolsa, qalghan 60 mln. tonnadan bar bolghany bonustar men eksporttyq alym-salyqtardy ghana mise tútyppyz. Búghan qosymsha, jergi­likti túrghyndardy júmyspen qamti  otyryp, el budjetine salyq arqyly óz aqshamyzdy salamyz. Paydanyng basym bóligi shetel asady», - dedi Maghbat Spanov.

Meruert HUSAINOVA,

«Obshestvennaya pozisiya» gazeti (proekt «DAT» № 29 (66)  25 tamyz 2010 j.