Kenes imperiyasynyng oz­­­byr­lyghyna qarsy bolghan ha­lyqtyq kóterilister­ men ereuilder tarihy túrghysyndaghy jariyalanymdar seriyasyn odan ary jalghastyrudy jón kórip otyrmyz. Osy orayda gazetimizding 9 mausymdaghy sanynda shyqqan «Sozaq kóterilisi jóninde biz ne bilemiz?» dep atalatyn maqalagha qatysty oqyrmanymyz oy qosqan eken.

IYә, kommunistik uaghyzdyng jeleuimen úzaq uaqyt boyy «Bay-qúlaqtar men din basylarynyng kenes ókimetine qarsy kontrrevolusiyalyq qaruly kóterilisi» retinde baghalanyp kelgen Sozaq kóterilisine 80 jyl bolsa da, býginderi óz aldyna tәuelsiz el bolghan Qazaqstan osy tarihy datany qaperge almaghany ókinishti-aq. Eldigimiz ben halyqtyng ruhyn kóteretin osynday úly oqighalardyng Astana toyynyng tasasynda qaluyn eldi basqarghan sayasy biylikting qysastyghynan tuyp otyrghan naqaq әreket dep bilgen jón.

Kóterilis neden shyqty?

1930 jylghy aqpannyng 7-16 aralyghynda bolghan Sozaq qasiretinde halyqtyng qany qisapsyz tógilip, beybit elding toz-tozy shyghyp ketken edi. Arada 80 jyl ótse de, halyq qozghalysynyng qaraly datasyn atap ótu tek Sozaq audanynyng ózine qatysty sharua bolyp qalghany týsiniksiz boldy.

Kenes imperiyasynyng oz­­­byr­lyghyna qarsy bolghan ha­lyqtyq kóterilister­ men ereuilder tarihy túrghysyndaghy jariyalanymdar seriyasyn odan ary jalghastyrudy jón kórip otyrmyz. Osy orayda gazetimizding 9 mausymdaghy sanynda shyqqan «Sozaq kóterilisi jóninde biz ne bilemiz?» dep atalatyn maqalagha qatysty oqyrmanymyz oy qosqan eken.

IYә, kommunistik uaghyzdyng jeleuimen úzaq uaqyt boyy «Bay-qúlaqtar men din basylarynyng kenes ókimetine qarsy kontrrevolusiyalyq qaruly kóterilisi» retinde baghalanyp kelgen Sozaq kóterilisine 80 jyl bolsa da, býginderi óz aldyna tәuelsiz el bolghan Qazaqstan osy tarihy datany qaperge almaghany ókinishti-aq. Eldigimiz ben halyqtyng ruhyn kóteretin osynday úly oqighalardyng Astana toyynyng tasasynda qaluyn eldi basqarghan sayasy biylikting qysastyghynan tuyp otyrghan naqaq әreket dep bilgen jón.

Kóterilis neden shyqty?

1930 jylghy aqpannyng 7-16 aralyghynda bolghan Sozaq qasiretinde halyqtyng qany qisapsyz tógilip, beybit elding toz-tozy shyghyp ketken edi. Arada 80 jyl ótse de, halyq qozghalysynyng qaraly datasyn atap ótu tek Sozaq audanynyng ózine qatysty sharua bolyp qalghany týsiniksiz boldy.

Sozaq kóterilisi - otyzynshy jyl­dyng basynda Qazaqstannyng týkpir-týkpirinde boy kótergen halyq narazylyghynyng eng ýlkeni, adam kóp shyghyngha úshyraghan qyzyl qyrghyn. Áueli zobalang nәubetting shyghu sebe­bine toqtalsaq - «Qazaqstanda kósh­peli, jartylay kóshpeli jәne otyryqshy audandardy belgileu turaly» Qazaq ASSR Halyq komissarlar kenesining 1928 jylghy 3 qyrkýiektegi qaulysymen Sozaq audany óz aldyna shanyraq kóteredi. Búryn Syrdariya guberniyasynyng Týrkistan uezining qaramaghynda bolyp kelgen alty bolys elde sol jyly týtin sany 12 mynnan asqanyn, halyqtyng qolynda bir milliongha juyq qoy-eshki bolghanyn tarihy qújattar dәleldeydi.

1928 jyly qarasha aiynda BKP(b) Ortalyq komiytetining plenumynda sharualardy eriksiz tezdetip újymdastyru mәselesi kýn tәrtibine qoyylyp, búl jóninde arnayy qauly qabyldanady. Qazaq ólkelik partiya komiytetine 1925-1931 jyldary jetekshilik etken P.Goloshekin eldi «meylinshe kysqa merzim ishinde otyryqshylyqqa kóshirudi búiyrady». Mine, osydan baryp jappay bastalghan kolhozdastyru isinde búrmalaushylyq, asyrasilteushilik, jer-jerdegi siyaqty, Sozaq audanynda da oryn alady. «Asyra silteu bolmasyn, asha túyaq qalmasyn!» degen úrandy betke ústaghandar újymdastyrudyng tabighy prinsiypin óreskel búzyp, halyqtyng qolyndaghy sauyn jәne úsaq malyn sypyryp alyp, ortaqtastyrugha salady. Sozaq audandyq partiya komiytetining plenumy shaqyrylyp, kolhozdastyru isining alda túrghan shúghyl mindeti talqylanady. Audannyng jer­gilikti ereksheligin eskermeuden, elding bәrin tengermeushilikten jappay asyra­silteushilik oryn aldy.

Újymdastyrudyng salqyny beybit elge auyr tiyedi. Újymshargha kýshtep engizilgender taqyr kedeyshilikke úshyrap, ashtyqtyng azabyn tartady. Auylsharuashylyq salyghyn tóley almaghandardyng mal-mýlki tәrkilenip, Sozaqtyng abaqtysyna jabylady. Eshbir jazyqsyz, әdiletsiz qamalghan jandardy bosatu turaly halyqtyng oryndy talabyna biylik basyndaghylar qúlaq aspady. Úsaq maly joq kedeyge de jýn, astyq salyghy salynady. Qaqaghan qysta maqta ótkizemiz dep alasúrghan el ýidegi jamylghan kórpesin sógedi. Qoradaghy qoyyn qyrqyp, týiesin kýzeydi. Tórt týlik mal qisapsyz qyrylady. Ýidegi ýnemi, qaptaghy bidayy qaghylady. Búdan bólek, jergilikti biylik oryndary shygharghan «qatyq», «otyn», «mýiiz» salyghy degender de bolghan. Biylikting qoldauyna ie bolghan jergilikti jerding sauatsyz sholaq belsendileri tarapynan jas­tardy «Qyzyl otaugha» kýshtep alyp baru, qyz-qyrqyngha, kelinshekterge kóz salu, zorlyq-zombylyq jasau siyaqty óreskel isterge de jol beriledi.

Qyzyl qyrghyn

Osy kezde auyl-auyldan «kol­hoz­gha birikpey­miz!» degen narazylyq sózder es­tile bas­tady. On ekinshi auylda biylikten, sholaq belsendilerden zәbir-japa kórgender bas qosyp, zorlyq-zombylyqqa qarsy biriguge, narazylyq bildiruge sóz baylasady. Kenes ókimetining solaqay sayasatyna qarsy shyghyp, eldi biriktiruge basshylyq jasaghandar negizinen osy jerding azamattary boldy. Auyl-auylgha kisi jiberip, biylik basyndaghy tizesin batyrghandargha qarsy túrudyng amal-aylasyn oilastyra bastaydy.

Moyynqúmdy qystap otyrghan auyldarda bas qosyp, ýsh ret keleli kenes qúrady. Jergilikti biylik or­yndarymen beybit kelisimge kelu jónindegi әreketinen esh nәtiyje shyq­paydy. Ezilgen halyqtyng bas kó­te­rerlerining kezekti bir jiynynda Súltanbek Shalaqúlyn basshy etip saylaydy. Onyng qasyndaghy imamdyqqa - Ybyrayymúly Asadulla, bas uәzirlikke - Shylmanbetúly Saghyndyq, qazylyqqa - Álipbayúly Imanbek, bas sardarlyqqa - ataqty mergen Aralbayúly Salyqbay, ózge de senimdi adamdardy bekitedi. «Halyqtyng jappay narazylyghy kórshi Sarysu, Týrkistan, Qyzylorda, ózge de jerde bir mezgilde boy kóteredi» degen aldymen kelisim bolyp, ol jaqtaghylarmen de baylanys or­natylady. Súltanbek han bastaghan top kóteriliske aldyn ala qyzu dayyndyq jasaydy. Auyl-auyldan jasaq da­yyndalyp, qolgha ilikken aiyr, oraq, nayza, balta, ishinara shiy­ti myltyqpen qarulanady, at-týiemen qamtamasyz etiledi. Ózining kenesshi-ýgitshileri ar­qyly islam dinin uaghyzdap, Alla taghalanyng aq jolyn dinimizden bezgen­derden qorghaugha ýndeydi.

Aqpannyng aqshúnaq ayazynda qa­siyet­ti Ramazan aiynyng songhy kýni, oraza aittyng alghashqy júmasynda tang namazynan song bes jýzden astam halyq jasaqshysy qolyna aq tu alyp, «Alla! Alla!» dep úran tastap, Sozaq qystaghyna qaray qaptaydy. Kóterilisting «Allahu» dep ataluynda da osynday syr jatsa kerek. Jyly kiyimining ishinen denesin kebinmen orap, aq ólimge bas tigip shyqqan estiyar jandar da bolady. Sol kezde aldyn ala uaghda boyynsha Moyynqúmnyng ózge ónirinen, tau jaqtan, Sozaq qystaghynyng ózinen biyliktegiler men sholaq belsendilerge óshigip jýrgender qosylyp, kóshe adamgha tolyp ketedi. Bas kótergender alghashqy ekpinmen audan, mekeme basshylaryn, milisiya qyzmetkerlerin - barlyghy on segiz adamdy qolgha týsiredi. Qarapayym halyq ókilderi olardy taspen, kýrekpen soghyp, tepkilep óltiredi. Kenselerdi otqa orap, barlyq qaghaz-qújatty órteydi. Qoyma, dýkendegi dýniye-mýlik, azyq-týlikti talap alyp, milisiya bólimi men әskery komissariattaghy qarudy qolgha týsiredi.

Qystaqty basyp alghan Súltanbek hannyng shtaby aqpannyng 7-16-sy aralyghynda júmys istep, jalpy sany 2384 sarbazdy biriktirgen. Suyq qaru dayyndaytyn ústahanalar ashyp, oq-dәrimen atylatyn myltyqtardy jóndegen. Búl qandy oqighanyng izin suytpay, jazalaushy otryadtyng kelip jetetinin kóterilisshiler kýnibúryn boljaghan. Qaruly otryadtan qorghau maqsatynda Qarataudyng «Suyndyq» jәne «Balyqshy» asuyna bekinis ornatady. Osy «Balyqshy» asuynda Salyqbaydyng mergender toby әs­kermen atysyp, birazyn shyghyngha úshyratyp, qalghanyn keri shegindiredi.

Súltanbek han sarbazdarymen «Qo­ghashyqta» Týrkistannan shyqqan Isaevting otryadymen kezdesedi. Otryad tau-tasqa bekinip alghan sarbazdardy onay ala almaydy. Isaevtyng әskerine Qyzylordadan Polyakovtyn, Tashkenttegi әskery uchiliysheden Malyshev bastaghan 500 kursant tórt zen­biregimen, Almatydan Aqaevtyng kavalerler eskadrony kelip qosylady. Mәskeuden shyqqan brondy poyyz Janaqorghangha kelip ayaldaydy. Shymkentten Andreev basqarghan, myqty әskery dayyndyqtan ótken, pulemetpen, zenbirekpen qarulanghan otryad qaruly kýshke kelip qosylyp, shoqpar, aiyr, shiyti myltyqpen qarulanghan dala qazaqtaryn ә degennen tyqsyryp tas­taydy.

Sheshushi shayqas Sozaq qystaghynyng «Jana bazar» tónireginde ótedi. Baqayshyghyna deyin múzday qarulanghan qyzyl otryad jasaqtyng songhy tobyn jan-jaqtan qorshap alyp, kózin joya­dy. Osy qyrghyn shayqasta kóterilis basshylarynyng deni oqqa úshady. Dem berushilerinen aiyrylghan jasaq boraghan oqqa tabandap qarsy túra almay, jeniliske úshyraydy. Sozaq audanynda 12-16 aqpan aralyghynda bolghan soghysta 126 kóterilisshi, 16 aqpandaghy Sozaq qystaghy ýshin bolghan shayqasta 200 belsendi tabanda atyldy, 389 adam tútqyndaldy. Shayqas barysynda han jәne onyng úiytqysy bolghan ortalyghy talqandaldy. «Sozaq operasiyasynyng nәtiyjesinde 290 at, 20 týie, 150-dey oq-dәrimen atylatyn qaru, 100 shaqty suyq qaru qolgha týsti», - dep jazylghan tarihy qújatta.

Al, shyntuaytynda, oqqa úshyp, ajal qúshqandar sany búdan keminde on ese kóp edi. Kóterilisting negizgi oshaghyn talqandaghan son, jazalaushy otryad kýdikti degenning bәrin qolgha týsirip, taban astynda atyp tastay beredi. Ortalyq meshitting tórt jaq terezesinen pulemet ornatyp koyyp, namazgha jiylghan eldi ýlken-kishi demey jusatyp salady. Kóshe kezip, tintkilep jýrip, kýdikti degenning bәrin ayausyz atyp tastaydy. Aqpannyng ayazdy kýni kóshede qyzyl qangha bókken ólikti atarbagha tiyep, qystaqtyng shetindegi «Tastaqsaygha» alyp baryp, tik jardan laqtyryp tastaydy.

«Júma kýni qonagha

Sozaqty sarbaz qamaghan...

Qystaqty baryp basqanda,

Tórt jýz otyz bir adam

Is qyldy kelmes shamadan.

Sheyittikten dәme etip,

Ólip te ketti kóp adam.

Dәu myltyqtan dóp týsip,

Jay oghynday ot týsip,

Ayyryldy júrt panadan.

Kóshede jatty shashylyp

Qan-jynymen san adam.

Armanda ketti-au jaysandar,

Ayyrylyp bala-shaghadan.

Osy bir qayghy ketpeydi,

Kýiik bolyp sanadan», - degen halyq jyrynan Sozaq kóterilisining qanday qasiret-qayghymen ayaqtalghanyn angharu qiyn emes.

Kóterilisten keyin de oghan qa­tysqandardyng jaqyn-tuystaryn, kýdik­tilerdi tútqyngha alu, tergeusiz atyp tastau úzaqqa sozylady. Er­kindikti ansaghan beykýnә halyqtyng narazylyghy qandy qyrghyngha, jappay jazalaugha úshyraghan son, aman qalghandary bas saughalap, jan-jaqqa taryday shashylyp qashady. Qysqy ayazda, jazghy shildede tau-tasta, qúm­da ashtyqqa úshyraghandar qynaday qy­­rylyp jatady. «Kishi Oktyabriden» toz-tozy shyqqan el «Aqtaban shúbyryndygha» úshyrap, tau asuynan aman ótkenderi Ózbekstan, Tәjikstan, Týrikmenstangha qaray ýdere qashady. Sol qandy kó­terilisten bastalghan 1931-1933 jylghy asharshylyqta Sozaq elining teng jartysy tughan mekenin tastap ketedi. Audandyq esep-sanaq mekemesining 1935 jyly 1 qantardaghy mәlimetinde 1930 jylghy 1 qantarynda audanda 12 myng týtin bolsa, 1935 jyldyng 1 qantarynda 2915 ýy ghana qalghandyghy kórsetilgen. 1928 jylghy audandaghy bir million qoydan 1934 jyldyng qantarynda 7772 basy ghana qalady.

Halyq sengen partiyanyng qoldan jasaghan asharshylyq jyldary audan halqynyng teng jartysy qughyn-sýrginde jýrip ajal qúshady. 1930-1931 jyldary Sozaq qystaghyna tayau «Duana» degen jerde kóteriliske qatysqandardyng jaqyndaryn qamauda ústaghan jazalau lageri júmys istegen. Úzyna boyy atshaptyrym alqapqa ornalasqan kýr­keshikter orny әli kýnge saqtalghan. Jazalaushylar tútqyndargha beluardan jer qazdyryp, tóbesin japtyryp, tar qa­pasta túrugha mәjbýrlegen. Qaqaghan ayazda, aptap ystyqta kóp adam jazalau lagerinde ólip ketedi.

Ókinishke qaray, әli kýnge 1930 jylghy aqpandaghy elimizding tәuelsizdigi men erkindigi jolynda kóp adamnyng ómirin qighan Qazaqstandaghy eng iri halyq narazylyghy - Sozaq kóterilisi egjey-tegjeyli zerttelip, tarih tórinen ózining týpkilikti baghasyn almay keledi. Sozaq kóterilisinen keyin partiya ýshin búl shalghay audan 70 jyl boyy jabyq aimaqqa ainaldy. Taghdyry auyr audandy basqarugha basshy maman syrttan jiberildi. Audannan ósip shyqqan birde-bir kadr ózge jerge jauapty basshylyq qyzmetke jogharylamady.

Shyndyq әli de shiderleuli

1990 jyldyng mamyr aiynda Sozaq audandyq tarihi-aghartu erikti «Ádilet» qo­gha­mynyng alghashqy basqarma jiynynda úzaq jyldar oblystyq partiya ak­tiyvinde basshylyq qyzmet atqarghan qalamger әri sazger Múhamedjan Rýs­temov sol kezdegi sayasattyn, qatang jýiening kóbesi sógilmey túrghan kezding ózinde 1930 jylghy Sozaq kóterilisine әdiletti bagha beru turaly bastama kóterdi. Sol kezdegi audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Dosybay Sherimqúlov qoldau kór­setken Sozaq audandyq tarihi-aghartu erikti qoghamnyng basqarma jiyny: «1930 jyly aqpanda Sozaq audanynda bolghan halyq qozghalysyna «alashordashylardyn, baylar men ishandardyng basshylyghymen kenes ókimetine qarsy úiymdastyrylghan kontrrevolusiyalyq qaruly kóterilis» degen bagha әdiletsiz, naqaqtan-naqaq qazaq halqyna jabylghan jala dep eseptelip, ol aldaghy kezde tarihy qújattarda F.IY.Goloshekinning Qazaqstan auyldarynda ótkizilgen «Kishi Oktyabri» sayasatynyng «meylinshe qysqa merzimde otyryqshylyqqa kóshiru» búiryghyn oryndaudyng zarda­bynan elge jasalghan ozbyrlyqtan, zorlyq-zombylyqtan, qiyanattan, ash­tyqtan shyqqan ashynghan halyqtyng qozghalysy» dep tújyrymdalsyn» degen qauly qabyldaydy. Aqiqat sózding tyghyny aghytylghan song minbege kezek kóterilip, úzaq jyldar kókeylerinde berish bolyp qatqan mún-sherlerin or­tagha salyp, kózderine jas alghan qarttardyng kópshiligi búl kýnde jaryq dýniyede joq.

2000 jyly audanda Sozaq kóterilisining 70 jyldyghyn atap ótu jóninde komissiya qúrylyp, arnayy qor da ashylyp, biraz sharualardy qolgha alu josparlanghan bolatyn. Sholaqqorghan auylynda kóterilis basshysy Súltanbek Shalaqovtyng esimi berilgen kóshege memorialdyq taqta ornatu rәsimi bolyp ótedi. Sozaq auy­lynda «Sozaq kóterilisine 70 jyl atyndaghy kóshe» atauy beriledi. Kó­te­rilis qúrbandarynyng aruaghyna arnalyp as berilip, qúran baghyshtalady. Osynda kóterilis qúrbandaryna ornatylatyn eskertkish ornyna qúlpytas qong rәsimi ótedi. Eskertkish jobasyn jasaugha bayqau da jariyalanghan bolatyn. Sheyit ketken ata-baba ar­uaghyn qúrmet tútu maqsatynda en­seli múnara men kóterilis basshysy Súltanbek Shalaqovqa eskertkish or­natugha qúlshynys bildirgen, jalpy osy sharuanyng basy-qasynda jýrgen azamattardyng aty-jónderi de sol jyldary taghdyry auyr audanda jurnalist bolyp qyzmet atqaryp jýrgen kezimde qoyyn dәpterime jazylyp qalypty. Biraq el kýtken sol múnara belgi de, eskertkish te әli kýnge boy kótermedi. Sozaq kóterilisining bas sardary bolghan ataqty mergen Salyqbay Aralbaev ómir sýrip, enbek etken, otyz jetinshi jyly atylyp ketken «Jetkinshek» eldi mekenine onyng esimin beru turaly túrghyndardyng da ótinish-tilegi oryndalmay keledi.

Sozaq kóterilisine tarih qanday bagha berdi? Onyng sipaty, maqsaty qanday? Qozghaushy kýshteri kimder  degen siyaqty shym-shytyryq súraqtar qazirgi kezde tarihshylardy mazalap otyr. Búl kóterilis turaly jas úrpaq әli kýnge deyin habarsyz. Óitkeni onyng obektivti de shynayy tarihy әli tolyq jazylghan joq», - dep ghalym Talas Omarbekov aitpaqshy, 1930 jylghy aqpan aiyndaghy Sozaqtaghy qandy oqigha egjey-tegjeyli zerttelip, tarih tórinen týpkilikti baghasyn aluy  - kókeytesti mәsele.

Sozaq kóterilisining basqarushy úiy­my, shtabynyng aq tu kóterip, «Allahulap» úran tastauy, qarabayyr qaru da­yyn­­daytyn ornynyng boluy, oghan qa­tysushylardyng aldyn ala bas qosyp, kenesui búl halyqtyq tolqudyng tosyn­nan bolghan stihiyaly qimyl-әreketi dep qaraugha jatpaytyn iri tarihy oqigha ekenin dәleldese kerek. Kóteriliske ýsh jýzding adamdary, ózge de últ ókilderining qatysuy jalpyhalyqtyq sipat alady. Otyzynshy jylghy qazaq tariy­hyn­daghy aqtandaq oqighanyng biri de biregeyi - Sozaq kóterilisining biylghy 80 jyldyq qaraly datasy da qarjy daghdarysynyng kesapatynan atausyz qala ma degen kýdigimiz de joq emes. Sondyqtan qazaq halqynyng basyndaghy nәubetti eske alu, qandy qyrghynda qúrban bolghan ata-babalarymyzdyng aruaghyn qúrmetteu maqsatynda qolda bar mýmkindikti jú­myldyryp, namysy bar azamattardy úiymdastyryp degendey, elding esinde jý­rer sharalardy qolgha aludy Ontýstik Qazaqstan oblysyn basqaryp otyrghan azamattardyng esine sala ketudi jón kórdik.

Ótesh QYRGhYZBAEV, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, QR mәdeniyet qayratkeri

«Obshestvennaya pozisiya» gazeti (proekt «DAT» № 28 (65) 18 tamyz 2010 j.