Ejelgi Ellada kentavr Hiron turaly әigili miyfinde zeyin iyesi - adam, qaryn iyesi - januardy pende basty, jylqy deneli kentavrgha sheber biriktirip, sanaly tirshilikting kishkene ghana modeli, maketin jasap berip ketti. Yaghny әlgi mif kez-kelgen últtyng basqaru pulitinde onyng zeyini - adamnyng júdyryqtay miy degendi menzese, qalghan úzyn súlbany qaryn, iship-jem jaghyna qoya salghan ghoy. Arghy-bergi zamanda múny moyyndamaghan eshkim joq. Qylyshynan qan tamghan patsha Resey de aristokrat iya ziyalymen sanasugha mәjbýr bolghan. Sanaspasa, moyyndamasa, imperiyanyng týbine ylghy da su qúiyp otyrghan Gogoli, Dostoevskiy, Chehov, Tolstoy, tipti «tónkeristing dauylpazy» Gorikiyding shygharmalaryn qayta-qayta jariyalaugha kónbes edi. Qyzyq bolghanda, olardyng bas senzory Saltykov-Shedrin su qúishylardyng naq juan ortasynda bolghan. Búldyr-búldyr anyz, ertegi dýniyesi «Ayaz biydi» aldymyzgha tartady. Bilge qaghanynyz Tony kóktey dana, bilgirdi tyndaghan; orta ghasyrda aqiyq aqyn-jyraular halyq taghdyryn sheshetin key tústarda hannan joghary túrghan. Abylay - Búqar jyrau arasy bәrimizge belgili. Baymaghambet súltandy sózben bylshyldatyp betke úrghan Mahambet sol elim dep eniregen, oqu-toqu emes, tabighat-sheber jarata salghan «ziyaly». Endeshe ziyaly degenimiz bilimdi ghana emes, halyq qamyn jegen, boyyndaghy baryn soghan sarqa júmsaghan alghaday eken. Qazaq ziyalyny osylay úghady. Kenestik sistema da oy ókilderin «ózinshe tóbesine kótergen».

Ejelgi Ellada kentavr Hiron turaly әigili miyfinde zeyin iyesi - adam, qaryn iyesi - januardy pende basty, jylqy deneli kentavrgha sheber biriktirip, sanaly tirshilikting kishkene ghana modeli, maketin jasap berip ketti. Yaghny әlgi mif kez-kelgen últtyng basqaru pulitinde onyng zeyini - adamnyng júdyryqtay miy degendi menzese, qalghan úzyn súlbany qaryn, iship-jem jaghyna qoya salghan ghoy. Arghy-bergi zamanda múny moyyndamaghan eshkim joq. Qylyshynan qan tamghan patsha Resey de aristokrat iya ziyalymen sanasugha mәjbýr bolghan. Sanaspasa, moyyndamasa, imperiyanyng týbine ylghy da su qúiyp otyrghan Gogoli, Dostoevskiy, Chehov, Tolstoy, tipti «tónkeristing dauylpazy» Gorikiyding shygharmalaryn qayta-qayta jariyalaugha kónbes edi. Qyzyq bolghanda, olardyng bas senzory Saltykov-Shedrin su qúishylardyng naq juan ortasynda bolghan. Búldyr-búldyr anyz, ertegi dýniyesi «Ayaz biydi» aldymyzgha tartady. Bilge qaghanynyz Tony kóktey dana, bilgirdi tyndaghan; orta ghasyrda aqiyq aqyn-jyraular halyq taghdyryn sheshetin key tústarda hannan joghary túrghan. Abylay - Búqar jyrau arasy bәrimizge belgili. Baymaghambet súltandy sózben bylshyldatyp betke úrghan Mahambet sol elim dep eniregen, oqu-toqu emes, tabighat-sheber jarata salghan «ziyaly». Endeshe ziyaly degenimiz bilimdi ghana emes, halyq qamyn jegen, boyyndaghy baryn soghan sarqa júmsaghan alghaday eken. Qazaq ziyalyny osylay úghady. Kenestik sistema da oy ókilderin «ózinshe tóbesine kótergen». Tym terenderin, әlemiy-qazaqy mәdeny ýlgilerine sýiengen alashorda ókilderin atyp, asyp, quyp tastady da, iykemge kóngenning aldyna as, eki qolyn bos qoydy. Jalang sosializm kazarmasynyng esigin anqityp ashyp, óz sózin sóilettirdi; sóitip, jerding astyndaghyny bilemin dep jýrgen «myqtylardy» kóp úzamay-aq kenestik arbagha jegip, itpektetip qoydy.

Onyng ýstine alyp dala, arghymaq at pen alkeude anqaulyqqa, sal-serilikke negizdelgen ruhany dýniyemizdi HH ghasyr órkeniyeti janyn shygharyp túryp janshydy. Jәne búl temir-tersek zamangha biz el sony bolyp iliktik.  Shyghystyng jeti júldyzyna Abay segizinshi bolyp qosylghany osy, mine. Al, Europadan susyndaghan Shoqan, topyraghymyz tabanynan tartyp túrsa da, bizding mәdeniyetting sol kezdegi qisyndaryna, shynyn aitu kerek, qighashtau erekshe túlgha. Biz madaqtaytyn bes arys pen alyptar tas qaynata bastaghanda, ózge elderding sol dengeydegi marqasqalary búl kezde kórde-tin. Qalghanymyz kenestik qara nangha meldektep toyghangha mәz bolyp, sonyng toghymen, buymen óz-ózimizdi, nege ekeni belgisiz, ziyaly ekenbiz dedik. Áli de bolsa birazymyz sol astam da «asqaq» oidamyz. Búl da bolsa - qariya tarihtyng qazaqty qyttyqtap  oinaghan zildi әzilderining biri.

Osy men-zeng mastyqtan últymyz da aiyqpay, belimiz shoyyrylyp, jatqan jerimizden ýielep túra almay jatyrmyz. Kenes túsynda múny: «Is bitti, mәdeniyetimiz әlem dengeyine jetti, endi ishis, jes kerek» dep týsindirdik. On shaqty jyl búryn shang bergen jana zaman bizge kerisinshe, «Týie teuip, ishing keuip, jolda jatyrsyn!» - dep anyq aitty. Jәne sorymyzgha qaray, onysy ras ta.

Ángimening basy ashyq bolu ýshin, әueli ziyaly (intelliygent) degen ne, sony anyqtap alayyq. «Kazahstanskaya pravda» gazetinde (I. IH. 94.) jýz jasaghyr Shúgha Nýrpeyisova qaryndasymyz «Laghnet» («Anafema») atty maqalasynda: «Aristokratiya - qasiyetti úlaghattar men iydeyalardy saqtaushy. Al, intelliygensiya bolsa, qarapayym adamnyng kózqarasy, talghamy jәne pikirining jarqyn bolashaq ýshin kýresindegi qara tobyr iyelenip ketken ýni» depti. Búdan artyq aitu qiyn. Endigi sóz - sol qara tobyrdan sәl qara ýzip, óz ortasyna, әlemge sauatty kózben qaray bastaghan bilimdi top turaly. Óitkeni, HHI ghasyrdaghy qazaq aristokratiyasynyn qalyptastyratyn osy býgingi ziyaly.

Biz eng jaman degen boljamdarymyz qolma-qol rasqa ainalyp jatqan qysyr da qynyr uaqta ómir sýrip jatqan halyqpyz. Eng soraqysy - kenes túsynda sistemanyng ssenariyimen aldymen últymyz, qaldy ziyalymyz búl dýniyede basy qosyluy ekitalay eki topqa day-day bólinip ketippiz. Endi búl eki qazaq synsyp, bayaghy qazaq pen noghay qoshtasqandaghy «El aiyrylysqanda» - ny qaytalap aituy ghana qaldy. Bir shanyraq astynda eki jerden ot jaghyp, qazan asyp, bir-birin mensinbey, tontorys teris qarap, jaulasugha shaq qalghan, sóz tyndaudan qalghan búl marqasqalar. Syrttan ne ýirenshikti aqylgóy Resey aghaydy, ne ózbek, qyrghyz bauyrdy arashagha shaqyrugha juyqpyz. Sóitip, últqa bas bolatyn, jón silteytin mynau qysyltayang tústa eki tilde sóileytin qazaq ziyalylary bir-birine qas. Últymyz iyesiz qaldy.

Alghashqy topqa qala qazaqtarynyng oryssha oqyp, jetilgen qandastarymyz jatady. Álem, orys mәdeniyeti dese, bizdi shenine keltirmeydi. Átten, tabany topyraq iyiskep, baltyryn kýs basyp kórmegen búl jýirikter dәstýrli qazaq ómiri degende eki attap, bir sýringish. Alystaghy Amerika: «Áy, osy qazaq tili týbinde bir kerek bolar» dep shúghyl ýirenip jatsa, búlar mensinbeydi. Óitkeni, kýni keshege deyin túghyry kenistik iydeologiya bolyp tabylatyn slavyandyq kenistikte erkin qalyqtap, biyik úshamyz degen mutant, shata budan úrpaq. Dúrysy, imperiyalyq sayasattyng qúly. Ony ózderi bilmeydi. Kenes kýl boldy da, onyng ornyna qazaqy aghash tabaq, kәrlen kese ayaq astynan dóngelep kele qaldy. Shanyshqy, pyshaq, salfetkagha ýirenip qalghan olar әlgi tabaq qúrghyrgha bilek sybanyp, bes sausaqty erkin salyp jiberuge joq - jiyrenedi. Ómirge ókpelegenning ornyna bizge renjuli. Bizding býgingi topalang ómirge ynta-shyntamen kirisip keteyin dese, qazaqy dýniyeni ekinshi, ýshinshi sort dep úghatyn ego jelkeden tartyp jibermeydi. Óz-ózderin qayta jasaugha kesh. Onday qorshaudy búzyp-jaryp shygha bastaghandary әzirshe az. Onda da jerjýzi danalyghy shyghysta bastalghanyn, «óz jerinde últan bol» degendi úgha bastaghandary ghana.

Biz ol bauyrlarymyzdyng bәrine kýie jaghudan aulaqpyz. Gumanitariya, oqytu-toqytu tóniregindegiler búl kýnde auyr oy ýstinde. Jas úrpaqty oqytu ýshin eng aldymen ózderi qazaq ayasynda qaytadan oqyp-toquy kerek eken. Jatqan bir beynet, mol mihnat.

Orys tilining soyylyn ary qaray sogha beruge úyaty barlarynyng namystary jibermeydi. Sonymen kýndelikti qyzmet, pәter degen shaghyn ghana jyly úyalarynda búghyp-búghyp otyr. Yaghni, apatiya, әreketsizdik, ýnsiz jiyrylu... Onyng ýstine olardy qazaq tilinen «qamal» jasap alghan tól shiykili-pisili ziyalysymaqtarymyzdyng ojarlyghy men qodarlyghy qatty shoshytady. Sonau Gerodot, Stabon aityp ketken apalas-tópeles, kannibaldyq «dalalyq kýresterimizdi» kórgende tóbe shashtary tik túryp, úiqylarynan shoshyp oyanady. Áytkenmen qazaq tildi mansapqor men nadandardy jek kóremiz dep, onyng arghy jaghyndaghy býkil halyqty tәrik etip otyr. Últtyng mynau tar jol, tayghaq keshui túsynda ýnsiz qalu - oghan qarsy kýresuding bir tәsili.

Orys tiline memlekettik mәrtebe beru ýshin janyn jaldap jýrgenderi - nomenklaturagha ilikkenderi men kapitalizmning jas kapitandary. Olar orys tilinsiz ózderinin, qaldy Qazaqstan bolashaghyn kóz aldaryna elestete almaydy. Nomenklatura men jas kapitalister búl iydeyany óz oryndary men yqpaldaryn paydalanyp, keng de jaryq kabiynetterde nyqtap jatsa, orys baspasózinde Núrbolat Masanov sekildi nigilist myrzalar janyn salyp, «birshymbaylyq» tanytuda. Búl maydanda, әriyne, olardyng sýiengenderi - «kapitandardyn» qalyng qaltasy. Sóitip, az qolgha jinalghan qazaqtyng baylyq-shaylyghy onyng ózine qarsy qyzmet etude. Oghan kóz jetkizginiz kelse kóp qinalmanyz: Almatynyng Abay danghylyna shyghynyz. Saptaghy soldattarday siresip túrghan shetel, orys tilindegi qyzyl-jasyl jarnamalardan kóziniz sýrinedi. Qaltaly «gospodinderdin» Abay atalarynyng 150 jyldyq mereytoyyna «tartu-taralghylarynyn» syqpyty osy. Onyng ornyna Abay ghaqliyalaryn ilip tastasa, bir ashylsa anqalaqtap qalatyn qazaq búlardan ainalyp ketpes pe edi. Yaghni, ózgege qúldyqty pir tútqan jana úrpaq ósip ýlgirdi. Orys tildi nomenklatura, kózine últ emes, dollar kórinip túratyn «kapitandar» jәne shovinister ýsheui bir maydangha birigip, 19 oblystan túratyn Qazaqstan Qúrama Shtattaryn qúrghysy keledi. Amal ne, taghdyrdyng tәlkegi osy: olar da onyng ishinde biz jazghan da baramyz, bәrimiz de «kenes» atty kazarmada ósken jetim úrpaqpyz. Hem, E. Heminguey shaldyng sәn de ashy sózimen aitsaq, «joghalghan úrpaq» (poteryannoe pokoleniye).

Olar bizdi orys tili, tini, mәdeniyeti men óneri arqyly úshpaqqa shygharmaq. Ósken elding ónegesi biz ýshin tәlim ekeni ras. Odan qashyp otyrghan joqpyz. Biraq búl - últtyng ishki dauy, óz yqtiyary, dýmpuining degenimen birtindep, kýnderding kýninde, zamandardyng zamanynda baryp iske asatyn sharua. Orys tiline memlekettik mәrtebeni zorlyqpen berip,  kýshpen «ekinshi ana tili» jasau arqyly últ taghdyryn joydasyz jolgha salu onsyz da rezervasiyadaghy qazaqtardy ashyndyrady - bir; ekinshiden, búl әdis - keshegi kommunistik sistemanyng qayghyly eksperiymentterining tikeley zandy jalghasy. Múnday «missiyanyn» zardaby bәrimizge belgili.

Eng jamany - qazaq tilindegi nomenklatura da syrttay:  «Qazaghym jasasyn!» - dese, týptep kelgende, últ qamyn jep otyrghan joq. Orysty týrtpektese, olargha sauatty da biz tildi, әdilet tilegish jergilikti orys halqy emes, qashan tamaghyna pyshaq taqaghansha qynq demeytin momyn qazaq onasha jәukemdeuge kerek. Osy maqalany jazyp  otyrghanda «Totem» radio kanaly Almaty oblysy, Qaskeleng audanynda kóptegen medpunktter men kitaphanalardyn, ústazdardyng qysqartylyp ketkenin aityp jatty. Kórdiniz be, kil halyqtyn aghzasynyng amandyghy men ruhany mýligin baghatyn qasiyetti oryndar! Basqaru apparatynan bir de bir atqaminer «shyghyn» bolmapty. Al, ýkimet olargha dәl sol masyldardy qu degen. Qanday da bir iygi maqsattardy jergilikti, ózimizding nomenklatura óstip it etedi. Núreken, N. Nazarbaevtyng da manayymda kadr joq dep jylaytyny sondyqtan. Bizdi songhy jyldary nashar damyghan elderding qataryna sýirep әkelgen kim deseniz, ol - osy siresken nomenklatura armiyasy, Abaydy ótken ghasyrda qatty renjitken, sasyq Qarabay, bi, bolystardyng «nemere, shebereleri».

Ghylym, ilim, әdebiyet, óner, basqaru-jasqaru qúrylymdarynda birde bir nomenklaturashy: «Mynau qyzmet mening taqiyama tar edi» dep erkimen taghynan týsken emes. Tek «atyp» qúlatqannan keyin ghana jaman mysyqtay baj ete qalady. Óte jaman simptom! Asyly, kapitalizmning ayaudy bilmeytin ótkir jaryghy biz osy kimbiz, ony da aqyry barynsha óltire kórsetti.

Qay qoghamnyng bolsyn, týptep kelgende, taghdyryn adam, qogham mýshesining sapasy sheshken. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan ólimshi bolyp, әreng shyqqan Japoniya astyq, mal, paydaly qazbadan ada bolsa da qazir әlem aldyna shyghyp otyr. Nege? Olar eng aldymen sonau feodaldyq zamannan japondyqtardyng boyyna sinip ýlgirgen sintolyq ilimdey tәnirine, enbekqorlyq, kamikadzelik jankeshtilik pen samuraylyq tәrtiptiligine sýiendi, sol qasiyetterdi óshirmedi, qayta pilteley týsti. Oghan qoghamdyq negiz jasap, últtyq valutagha ainaldyra bildi. Orasan zor ghylymi, intellekt kýshi bar Resey de Shataliyn, Yavlinskiy, Gaydarlaryna sýienip, tyghyryqtan jol tauyp ýlgerdi. Keshegi partiya qyzmetkeri Elisindi preziydent Boris Nikolaevich Elisin ghyp, jasap otyrghan da osy jas qyrandar. Múny Borekenning ózi de naq týsingendey. Juyqta ol Nijniy Novgorodtyng gubernatory, bar bolghany 33 jastaghy Nemsovty: «Reseyding bolashaq preziydenti sen bolasyn!» - dep arqasynan qaqty. Órimdey jas Kirsan Ilumjanov Qalmaqiyany tyrp etkizbey baghyp-qaghyp otyr. Bizde úrpaq pen úrpaq arasynda  múnday týsinistik pen qamqor kónil bar ma? Qaydam, biz kórmedik. Búl jaqsy qasiyetten ziyalysy júrday bolsa, sayasat, biylik talasynday «mәdeniyetti qyrghynda» qaydan bolsyn. Búl turasynda bizding Elbasymyz da myqtap oilanghany jón. Semey uәlayatynyng 32 jasar Jaqiyanovtyng әkim bolyp taghayyndaluyn sol oidyng basy dep sanaymyz.

Qazaq tildi ziyalylarymyzdyng da onyp túrghany shamaly. Orys tildi qandastardy qatargha shaqyryp, tize qosyp qimyldaugha da bolar edi, eger oghan biz jarasaq... Tipti sol «jarau»-gha aramyzda qúlyq joq pa deymin. Óitkeni, әlgi bes qaruy say ózge tildi qandastarymyzdyng qasynda odaghaylyghymyz ben ojarlyghymyz, ashqaraqtyghymyz birden bilinip jatyr. Últtyng qan sorpa túsynda aldygha sol pysyqaylar sekirip shyqty, «ana batyrgha eskertkish, myna biyge mazar ornatamyz» dep, aty-jóni belgisiz bireuler halyqty aldap, әrtýrli qor qúryp, mayraghay da tayraghay ómir keshude. Az shyn ziyaly taghy da kesh qaldy. Barar Balqan tauymyz qay jerde, ony bilmese de, últ tizginin qolynan ólse de shygharghysy joq. Óitkeni, ol ómir boyghy - iship-jemi.

Sangha jýginsek, yrghynbyz. Sapa jaghyn qoydyq, Sosiologiya ziyalylyq ýshinshi úrpaqtan bastalady deydi. Qaynar búlaghy túnyq, tәlim-tәrbiyesi týzu bolsa... Biz bolsaq, qanynda hanzadalyq pen bektik bar Múhtar, Qanysh, Álkey syndy biraz túlghalardan asqany - tónkeriske deyin oqyghan-toqyghanymyzdy typ-tipyl qyryp salghan beybaqpyz. A. D. Lihachev, L. N. Gumiylev joq bizde. Qalghanymyz - qúl-qútannyng balalary. Kenesting kórinbeytin týrmesinde ósken kórgensiz, jarymaghan úrpaqpyz. Bizding aramyzda Patsha liyseyinde ósken dvoryan Pushkin de, knyazi Chaadaev ta, aqsýiek Turgenevting balamalary joq. Nemese kitaphanalarynan Marks, Engelisting tolyq shygharmalaryn alyp oqugha bolatyn patshalyq Soghys akademiyasynan bilim alghan seri de izgi ofiyserler qauymy mandaygha jazylmapty. Pәlsafshylarymyz shetinen kommunizmdi kezinde «tynysh jatqan úiqysynan týrtip oyatyp jibergen» gegeli, kantshyldar. Ádebiyette kýni keshege deyin bay, feodal Edigemen alystyq. Ilki sәt oyana bastaghanymyz - osy songhy qaryn asha bastaghan tórt-besjyldyng jýzi ghana. Búl Andrey Platonovtyng tereng shúnqyrynan («Kotlovan»-dy oqynyz - avt.) tyrmysyp shygha bastaghandar tek naqty ghylymnyng (tochnaya nauka) ókilderi ghana. Al, әlgi kenes túsynda ósip-órbigen gumanitatorlarymyz ózderi ghana ol qyrsyq shúnqyrda otyryp qalsa bir sәri, qolma-qol inkubator jasap, dәl ózderindey myndaghan týk bilmesterdi dayyndap ýlgirdi. «Bahtin kim?» desen, byttighan múrnyn basyp kórsetetin dәldýrishter «egemen el bolyp», Jogharghy attestasiya komissiyasynyng tizgini óz qolymyzgha tiygesin qúmyrysqaday qaptady. Týp-týgel ghalym bolyp kete jazdadyq. Qazir Últtyq Akademiyagha kirseniz, amandasugha aspirant taba almay (bәri de qorghap ketken! - avt.) tek kandidat, doktorlardyng mәliyke jýzin kórip, mýbәrәk qolyn alasyz. Keshe hatshy-mashinkeshi edi, býgin - kandidat! Erteng - mýiizi qaraghayday doktor! Bәrining bastauynda әigili «blat», tamyr-tanystyq túr. Joghary Bilim ministrligi kórshi elder әldeqashan mengergen test әdisin biyl kirgizip edi, qazekem ony da ainalyp ótuding jolyn tauypty. Testing súraqtary biyl keybir abituriyentterding qolynan emtihannan búryn tabylyp jýrdi. Áytpese qabyldau komissiyasynyng qaqpasyn  kýzetip túrghan adamnyng qolyna «últtyq banknotty» qystyrady da, nadan abituriyentting ornyna jetilgen student kiredi. Endi tek Sherlok Holmsti Angliyadaghy kórinen túrghyzyp әkep, kýzettirip qoymasaq,  basqa amal joq. Áy, ol Holmsynyz da kýni erteng tenge tilep túratyn shyghar - ony da ýiretip alamyz ghoy! «Syrttay oqu» degen ótirik oqudy oilap tauyp, sessiya sayyn jebir oqytushylardyng qaltasyn qampaytyp jýrgenimiz anau. It jyly bastalghan osy «blattyn» býgingi nәtiyjesi kóz aldymyzda - shynymen nadan últ bolugha ainaldyq! Ádeby zertteude bayaghy Múhtar Maghauin aghamyzday janalyq ashqan ghalymnyng atyn songhy kezde estisek qúlaghymyz kereng bolsyn. Ádeby kókjiyegimizden jana Múqaghali, Berdibek, Tólegen, Oralhan, Saghat, Asqarlar joghaldy. Baspasózde býgingi kýnning suretin saludyng ornyna, qaydaghy bir emshi, әuliye, baqsy, kúshynashtardyng úpayyn týgendep, orys jurnalisterining mazaghyna qalyp jýrmiz. Al, toy-tomalaq dese, elding aldymen entigip jetemiz, erteninde ishken-jegenimizdi ertegi ghyp jazamyz. Halyq bolsa, ashtyqtyng aldynda. Qysqasy, ruhany dýniyemiz tenge syqyldy jappay inflyasiyagha úshyrady. Eger aqtaban shúbyryndy, alqakól súlamagha ainalmasa... Tәuelsizdigimizdi de sata bastaghan siyaqtymyz. Basy býtinimen satyp jibermesek...

Jalpy, dissertasiyalar qorghaudyng fordtyq konveyerine jana kózqaraspen qaraytyn uaqyt әldeqashan jetti. Qazir ghoy keybirimiz: «Tәrkileu jyldarynyng Beyimbet Maylin shygharmalaryndaghy beynelenui» degen siyaqty «mәngi ólmes» taqyrypta dissertasiya qorghap jiberemiz de, kýni erteng uniyversiytetke baryp, әdebiyet tarihynyng kez-kezgen buynynan sypyrtyp leksiya oqimyz. Bizdey «bilimdilerge» Orhon-Enesay jazbalary, kenes әdebiyeti me, bәribir, «alypta, shalypta jyghamyz». Qysqasy, botqa! Onday botqa ústazdar botqa shәkirtterdi tәrbiyelep jatyr. Búl kóp botqa jinalyp, kýni erteng botqa korrespondent mýsheni, akademikti saylay salady. Óitkeni, búrynghy Odaqtyq qyraghy baqylau, tekseru joq. Ózimiz bi, ózimiz qoja bolghan song bayaghy kinorejisser marqúm Súltan Qojyqovtyng «Qyz Jibekti» týsirip jýrip, qashay salghan kino tanbaly tasynan «әlemdik janalyq ashyp», masqara bolghan kezimizdey, keybir kezderde auadan akademik jasap jýrmiz. Bizden әldeneshe kósh ozyq, mәselen, Fransiyada bilimdi jazushylardyng bәri esh qorghausyz-aq Sorbonna, Nant sekildi sayypqyran uniyversiytetterde sabaq beredi, bәri de dagharaday professor. Últ maqtanyshyna ainalghan ol akademikterge: «Dissertasiyang qayda?» - desen, «Ol ne?» - der edi. Fransuzdardyng býgingi oy aghymyna bagha berip, keleshegin núsqaghan maqala, kitaptary bar ma, bitti - akademiyk! Bilimsiz ekensiz, studentterge jaqpaydy ekensiz, on jerden akademik bolsanyz da aitatyny: «Ary túrynyz!».

Eng jamany - saqaldy kóringen jerde sapsityp, saudagha salatyn boldyq. Óler aldynda jiyrmagha juyq aqyn-jazushygha batasyn berip ketken úly Múqannyng qadirli saqaly úmyt. Bizding keyingi qazaqy saqal - kenes  zamanynda ósken, kenes qayshysymen kýzelip, týzelgen saqaldar. Kolbinning túsynda qyryq týrlenip, qúlpyrghan olardyng birazy býginde: «Ókshemizdi basyp, jas tolqyn kele jatyr-au, olardyng hali mynau aumaly-tókpeli zamanda ne bolady-au? degendi esten shygharghan, oilaghandary - alyp qalu, qarpyp qalu. Ádebiyetke alty jasar talant kelse, bayaghyday alpys jasyna qaramastan ornyna túryp, sәlem beru qayda, qazir: «Oy, mine bireu rúqsatsyz qaydan kirip keldi? Kәpirding týrining jamany-ay!» dep, qaraday ýrkip, kópe-kórneu jasqaymyz. Qasymyzdaghy óz bala, inimizden qas izdep túramyz. Olargha salsan, qolgha qúman alyp, iyqqa sýlgi ilip, ómirbaqy qyzmet etip túrugha tiyistisin. Yaghni, feodalizm, kenestik qúldyqtyng jalghasy. Qazaqtyng aqsaqaly - onyng ziyalysy edi. Talantqa tarmyz, halturshikke kenbiz. Jalpy, bir úiyqtasaq Alpamystay qatty ketetin halyq ekenbiz. Kenestik letargiya әbden mendep alypty. «Últ» degen kishkene ghana kýrkeshik jasap alyp, sonyng ishinde «sәby bolghym keledi, sәby bolghym» dep, әndetip qoyyp, besikten belimiz shyqpay jata bergimiz bar. Qarttarymyzda qadir, jastarymyzda jalyn qalmay barady. «Álem әdebiyetinen asyp bara jatyrmyz, toqtay túramyz ba, osy qalay?» degen anau jylghy esepsiz bóspeligimiz әnsheyin balalyq eken. Oghan dәlel - «Qayta-qayta qyrylghan qayran elim, qazaghym!» dep zarlaghanda әlemning qúlaghyn túndyramyz, al sol turaly «ýstelge jazylghan birde bir shygharma qazaq әdebiyetinen tabylmady (agha  úrpaqty aityp otyrmyz - avt.). Qazir qúlshyna-qúlshyna jazatyn ýirenshikti kenestik «jetistikter men tabystar» joq, Tarih tausylugha tayau, arhiv qazugha qúiryq ýshkir. Kemshilikti qaza jazugha jalghan namys jibermeydi, ony kóretin kókirek kózimiz әzirge soqyr, sheberligimiz shamaly. Jana óskindi myna jyndy bazar tabanynyng astyna topyrlatyp salyp, kóz aldymyzda ayausyz taptap jatyr. Jazushylar odaghy kýn kórisimen mún. Qazandyq basynda shan-shúng úrys shygharyp, qatynbasshy atanyp, bala-shagha aldynda úyatqa qaldyq. Halyqtyng qaltasyna týsip, aldygha kelgendi arpaday asau «últtyq» qasiyetke ainaldy. Ishinara qanynan, tuysynan jaralghan ziyalylardy tasqyn suday korrupsiya, nadandyq shayyp barady. Orta buyn da búl syrqatqa úshyray bastaghan. Basy myjylyp qalghan bizding tústastar arystanday aqyryp, atanday shaqyra alatyn emes. Toqyrau zamany ótip ketti dep jýrsek, ruhany toqyrau endi-endi bastalghan sekildi. Djek Londonnyng «Ómirge qúshtarlyq» әngimesindegi keyipkerdey: «Qarnymyz qaytadan ashyp qalmay ma?» degende ýsh buynnyng da qorqynyshy súmdyq. Múnyng bәri eldin, últtyng bolashaghyna kýmәnmen qaraudan tuyndap jatyr. Yaghni, elsýiermendik sezim az degen sóz.

Qazaq ziyalysyna bas-kóz bola ma degen qalamgerler óstip jerge qarap otyr. Shynymen әlgi «ekinshi sort» degen dengeyge jyljyp baramyz.

Ózgeler tapa-taltýstegi atalmysh talaysyzdyqtarymyzdy kórmey otyrghan joq, sebebi biz 360°-tan birdey bayqalatyn bas últpyz.

Qysqasy, egemendik jyldary bizding ruhany dýniyemizding qarasha qos kýii jelding óti, joldyn shetinde tәltirektep túrghanymyzdy mór soqqanday dәleldep berdi. Qaradýrsin qazaqtyqtan sәl kóterilip, óz-ózimizge әlem mәdeniyeti men órkeniyeti biyiginen bagha beru bizding sor mandaygha jazyla ma, joq pa?

Toq eteri: býgingi qazaq ziyalysy, tútastay alghanda, qay ziyaly desek, biren-saranyn esepke almasaq, altybaqan alauyz kenistik ziyaly mutant, dýregey, qomaghay «ziyaly». Kóbimiz Abaydyng emes, onyng ashynyp aitqandarynyng tónireginen tabylyp jýrgen feodaldyq kenestik, myrqymbay ziyalymyz.

Esimizden eki eli shygharmayyq, bas-basymyzgha by bolyp, bólip aluymyzgha qazaq azdyq etedi. Býite bersek myna apan dýniyege tastay batyp, suday sinemiz. Tәjikstan sonday oppada. Ótken ghasyrda ayday aqyrghan Reseyge 25 jyl boyy qarsy túryp, auyzbirligimen әlemdi tanqaldyrghan sheshender de soghan taqau. Eger birlik, ejelgi týriktik, tuysqandyq qasiyetterimizdi qayta tiriltpesek kýnimiz qaran. «Bólingendi bóri jeydi» dep halyq múnday misyzdyqqa bayaghyda-aq qysqa, qatal baghasyn naq bergen.

Sonymen әpkem eshki, jezdem teke me? Negizinen, ziyaly - qazaq topyraghynan bastap, әlem mәdeniyetin tolyq mengergen, óz últyna jol silteytin, asyp jatsa, ózge úlystargha da ýlgi bolatyn, qara halyq pen bolashaqtaghy aristokratiyany jalghastyrushy altyn kópir túlgha. Orys tildimizding basqa jaraghy say bolsa da, óz últyn bilmeydi. Qazaq tildimiz ózin bilse de, ózgeden habary  az. Ekeui de jarym jandy, jarty sandy jartykesh. Ekeuining de qarny ash. Sondyqtan qomaghay. «Biz barmyz dep» ózimizdi-ózimiz aldamayyq. Bar sekildimiz... «Sekildi»-lerden tәlim-tәrbie alghan qazaq balasy qazir kóshede sauda jasap, reti kelse kisi tonap jýr. Keleshek - kýngirt. Qazannyng qaqpaghynday diplom men intellektini shatastyryp aldyq. Últqa qarau ýshin aldymen ózine qarau kerek.

Tyghyryqtan shyghatyn jol bar ma?

Búl eki syrqattan aman, jana qazaq ziyalysyn әzirleytin memlekettik baghdarlama kerek. Ázirshe oghan múrsha joq - qalta tayaz. Eger qoy emes, oy baqsaq, bolashaqta nigilister men feodal-kenestik tól ziyalylar «taqtan tayady» da, onyng ornynda búl «ghasyr shayqasynan» aman qalghan at tóbelindey az intelliygent qalady. Jalghyz da qalmaydy, olargha búl kýnde Preziydent stiypendiyasyna, óz esebinen oqyp jatqan tym orystyq, tym qazaqylyqtan deni sau jastar ýsti-ýstine qosylady. Sóitip, eki toptyng ozyghy men «sheteldikterden» jana ýshtik odaq - sapaly qazaq ziyalysy qalyptasady. Oghan deyin últ «sabyr týbi - sary altyn» dep, jylay-jylay tosa túra ma deymin -  búdan da zorghysyna shydaghan.

Ol kórkem zamangha deyin «pis, auzyma týs!» dep qarap otyramyz ba? Áriyne, aldymen barlyq buynda jariyalylyq kerek. Doktorlyq tek asa iri, janalyq ashqanda ghana berilui qajet. Mýshe-korrespondent, akademik degende últ tanyp, tik túryp moyyndaghandardy aq shar, qara shar salyp emes, ashyq týrde býkil halyqtyng aldynda ýkilegenimiz jón. Júrt jyly qabyldaghan zertteu, syn kitaptargha dissertasiyasyz-aq ghylymy ataq berip, talantty qalamgerlerdi uniyversiytetterge jappay ústazdyqqa tartu qajet. Óz-ózderin tanyp jatsa, dosent, professorlyqty nege ayaymyz, әkemizden qalghan ataq emes.

Býgingi 600 jazushynyng songhy bir «0»-in alyp tastsa, týgi ketpeydi. Qazaqqa osy әzirge jetedi. Qayta sapasy jaqsaryp, súlulana týsedi. Ol  60 kim, ony ýsh jýzding eng tәuir-tәuir qalamgerleri bas qosqan ýlken kenes sheshedi. Odaqtan tek Ádeby qordy qaldyryp, oghan «para» dese týsinen baqyryp oyanatyn óte taza adamdy, kelesi kýni úrlyq jasamasyn desek, jalaqysyn kótere-kótere qoy kerek. Odaqtyng ýiin tútas, Shygharmashylyq ýidi jarym-jartylay jalgha berip, әlgi alghyr 60 «Alpamysqa» kýnkóristik stiypendiya tólegen jón. Anau batyr, mynau by atyndaghy qorlar jas ghalym, әdebiyetshilerge, bir-birden stiypendiya belgilese, kәne! Jeng úshynan jalghasqan tamyr-tanystyq týrde emes, baspasóz betinde atyn atap, týsin týstep túryp...

Ziyalylar partiyasyn (ol Týrkiyada bar  - avtor), odan qashsaq, Kenesin qúrayyq. Últtyq akademiya, Jazushylar Odaghy, «Qazaq tili» qoghamy ayasynda bola ma, bәribir. Oghan basshy búrynghy kreslo iyesi emes, jigerli, isker jigit, qyzdy saylap jibersek... Ol diyrektivalyq emes (shygharmashylar әrtýri «basshylardan» ólesi bolyp sharshaghan) auyq-auyq jinalyp, aqyldasyp-kenesetin, baghyt belgileytin jiyn, klub bolsa tipten jaqsy. Syilyq, laureattyq ataqtar osylardyng Bas jinalysynda jylyna bir rettelip jatsa... Memlekettik dәrejelerdi de osy klub sheshse... Oghan Elaghasy tek keliskendik rayda qarjy jaghynan qol qoysa, óitkeni, qanshalyqty ghúlama bolsa da Preziydent ghylym, әdebiyet, ónerdi olardyng ózderinen jaqsy biledi degenge eshkim de senbeydi. Parlament, ýkimetke degen «tilenshilikterimiz» de osy klub, partiya atynan Preziydent, premier, Kenes tóraghasy kabiynetinde aiyna bir ret aitylsa. Qysqasy, onyng deviyzi - qorqytu, ýrkitu, әkirendeu emes, qamqorlyq, qamqorlyq jәne qamqorlyq!

Eluge kelmey enirep, aqyl aitu úyat-ty. Aytatyn aqsaqal bolmasa, qayteyik.

«Qazaq alimanaghy» №2  2010 jyl