Sonday-aq otyrysta qoghamdyq tәrtipti qorghau men qúqyqbúzushylyqtardyng aldyn alu jәne bilim beru úiymdaryndaghy balalar qauipsizdigin qamtamasyz etu mәseleleri de qaraldy. 

Jiyndy ashqan Ýkimet basshysy Elbasynyng tapsyrmasymen әzirlengen «Núrly jol» baghdarlamasyn jýzege asyrugha byltyr 770 milliard tenge bólingenin eske saldy. Biyl da baghdar­lama jobalaryna asa qomaqty qarjy arna tartuda: 2016 jyly Últtyq qordan baghdarlamany jýzege asyrugha 769,6 mlrd tenge bólingen. Sondyqtan búl maqsatty qarjylardyng nysanaly jerine dәl jetip, tiyimdi júmsaluy asa manyzdy.

Tәuelsizdikke – tirek, ekonomikagha – serpin

 Últtyq ekonomika ministri Quan­dyq Biyshimbaev «Núrly jol» baghdarla­masy el ekonomikasy ósimining negizgi qozghaushy kýshi bolyp otyrghanyn aitty. «Songhy jyldar ishinde «Núrly jol» – ekonomikalyq ósimning jәne júmyspen qamtudyng negizgi lokomotivterining birine ainaldy. Atap aitqanda, 2015 jyly búl baghdarlamanyng jýzege asyrylu tiyimdiligi JIÓ ósiminde 1,3%-dy qúrady, al biyl 1,2% dengeyinde bolady dep baghalanuda» dedi ol. 

Jahandanu zamanynda halyqaralyq jýk aghynynan tys qalghan ekonomikalar órkendeu kóshining ornyn sipap qalady. Sarapshylardyng aituynsha, Europa men Aziya ortasynda ornalasqan Qazaq­stannyng tranzitten tabysy bolashaqta múnay týsimderine bara-bar boluy mýmkin. Demek, «Núrly jol» jobalary kólik-logistika túrghysynan da zor manyzgha iye: olar otandyq tauarlar ýshin jana ótkizu naryqtaryn ashady. Sony­men birge, búl baghdarlamanyng әleumettik manyzdylyghy bar: jana júmys oryn­dary ashylyp, kәsibinen nәsibin aiyr­ghan halqymyzdyng әl-auqaty artady. 

Últtyq ekonomika ministrligining dereginshe, 2015-2020 jyldar araly­ghynda «Núrly jol» ayasynda 6,7 myng shaqyrymnan astam avtokólik joly janadan salynady jәne qayta qalpyna keltiriledi. 

 – Osy maqsatta 2015-2016 jyldary 329,3 mlrd tenge bólindi. 2015 jylgha arnalghan qarjy tolyqtay iygerildi, búl 456 shaqyrym avtomobili jolynyng salynuyna jәne jóndeuden ótkiziluine mýmkindik berdi. Biylgha 151,3 mlrd tenge qarastyryldy, onyng 96,9 miyl­liardy iygerildi. 1 myng 38 shaqyrym avtojol qúrylys júmystarymen qam­tyldy. Jyl sonyna deyin 920 shaqy­rym­nyng jol-qúrylys júmystary ayaqtalady, – dedi Q.Biyshimbaev.

Investisiyalar jәne damu ministri Jenis Qasymbekting aituynsha, «Batys Europa – Batys Qytay» jobasy jýzege asyryla bastaghaly beri, 2 028 shaqyrym jolda júmystar ayaqtalghan. «Shymkent – RF» shekarasy (Orynborgha) jәne «Taraz – Almaty» uchaskelerinde jol qoz­ghalysy ashylghan. Sonymen qatar «Orta­lyq – Ontýstik» (Astana – Almaty) jobasy boyynsha «Astana – Temirtau» uchaskesining 12 shaqyrymy jәne «Almaty – Qapshaghay» uchaskesining 72 shaqyrymy, «Ortalyq – Shyghys» (Astana – Óskemen) jobasy boyynsha «Astana – Pavlodar» uchaskesining 47 shaqyrymy jәne «Pavlodar – Semey – Qalbatau» uchaskesining 171 shaqyrymy paydalanugha berildi. Múnyng syrtynda «Ortalyq – Batys» (Astana – Aqtóbe – Atyrau – Aqtau) jobasy boyynsha «Beyneu – Aqtau» telimining 200 shaqyry­mynda jol qozghalysy ashyldy. «Al­maty – Óskemen» tas jolynda «Qapshaghay – Taldyqorghan» uchaskesinde 53 shaqyrym paydalanugha berildi.
«Batys Europa – Batys Qytay» ha­lyqaralyq dәlizining Qazaqstan auma­ghyndaghy bóliginde qayta qalpyna kel­­tiru júmystary biyl tolyq ayaq­talady. 

Baghdarlamanyng bilimge shapaghaty

Últ Kóshbasshysy Ýkimetke 2018 jylgha qaray Qazaqstandaghy apatty kýidegi mektepterding sanyn barynsha azaytu, balalardy ýsh auysymmen oqytu tәjiriybesin joiy, sonday-aq 2020 jylgha qaray 3-6 jastaghy balalardy mektepke deyingi tәrbiyemen tolyq qamtu mindetin qoydy. Búl iske «Núrly jol» kómekke kelmek. Últtyq ekonomika ministri biyl osy baghdarlama boyynsha 43 bilim beru nysany paydalanugha berilgenin, taghy 10 nysan jyl sonyna deyin iske qosylatynyn habarlady. Tútastay alghanda, 2015-2016 jyldar aralyghynda 96 bilim beru nysanyn salu ýshin 77 mlrd tengeden astam qarajat baghyttaluda.

Ministr Q.Biyshimbaev osy maqsatta jer­gilikti atqarushy organdargha 38 mlrd tenge audarylghanyn, onyng 34,8 mlrd-y iygerilgenin ne­mese qarjylandyru jospary 92%-gha oryn­dalghanyn jetkizdi. Búl rette Aqmola, Qostanay, Manghystau, Batys Qazaqstan oblystary jәne Almaty qalasynyng әkimdikteri ghana qarajatty tolyq kólemde qajetke jarata alghan.

– Shyghys Qazaqstan oblysy tek 80%-yn, al Astana nebәri 70%-yn ghana iygere aldy. Búl negizinen memlekettik satyp alularda qarjynyng ýnemdeluimen jәne qúrylys júmystarynyng kesteden qalyp qongyna baylanysty, – dedi Q.Biyshimbaev. 

Aghymdaghy jyl basynan beri el iygiligine tapsyrylghan 43 bilim ordasynyng ishinde 22 mektep ýsh auysymmen oqytudy jonggha baghyt­talghan, taghy 7 mektep – apatty mektepterdi auystyru ýshin salynghan. 

Árbir tiyn baqylauda

Qarjy ministri Baqyt Súltanov Ýkimet otyrysynda 2015-2019 jyldargha arnalghan «Núrly jol» memlekettik baghdarlamasy qarajattaryn iygeru «jana, týzetilgen keste boyynsha jýzege asyrylyp» jatqanyn jetkizdi. Yaghny búryn «jyl sonyna qaray iygeriledi» dep belgilengen 52 milliard tenge tamyz-qyrkýiek ailaryna, beri jyljytylghan kórinedi. Ministrding mәlimetinshe, jalpy 330 mlrd tenge iygerildi (osy jylghy jospardyng 66%-y). Jyl sonyna deyin 173 mlrd tengeni nemese qalghan 34%-yn iygeru qajet.

– Jergilikti organdardyng ózderi alghan transfertterdi iygeru qarqynyna kelsek, ol osy jylghy jospardyng 69%-yna ten. Jyl sonyna deyin taghy 72 mlrd tenge, yaghny 31%-dy iygeruleri qajet, – dedi ol.

Ol qarjylyq búzushylyqqa jol bergenderge barlyghy 33 mlrd tengege eskertuler jiberilgenin mәlim etti. Jergilikti budjettik baghdarlama­lardyng әkimshileri búghan kelisip, endigi 24 mlrd tengege konkurstardy rettepti.

Quatty kәsipker – myqty memleket

«Bәiterek» holdingining basqarma tóra­ghasynyng orynbasary L.Ibragimova eksportqa shyghatyn kompaniyalargha qoldau kórsetu sharalary kýsheytiletinin mәlim etti. Onyng aituynsha, qazaqstandyq eksport­taushylardyng saqtandyrylghan kelisimshart­tarynyng sany 3 esege arttyrylady.

– Biylghy shilde aiynda ekonomikanyng qosymsha sharalaryn qoldau shenberinde, memlekettik komissiya sheshimimen óndeu ónerkәsibindegi subektilerding ainalym kapitalyn qarjylandyrugha 155,3 mlrd tenge bólindi, onyng 137,4 mlrd tengesi bankterde ornalastyrylghan. 30 qyrkýiektegi jaghday boyynsha 40,6 mlrd tengening 81 jobasy maqúldandy, onyng 65 jobasy 29,7 mlrd tengege qarjylandyrylghan. IYgeru jalghasuda. Mem­lekettik komissiyanyng sheshimimen, 1 qantargha deyin sozyldy, salalar tizbesi keneytildi jәne barlyq ónirlerding kәsipkerleri ainalym kapitalyn tolyqtyru ýshin bankterge ótinish bere alady, – dedi L.Ibragimova.

2016 jylghy 8 aida «Damu» qory shaghyn jәne orta biznesti damytudyng 215 jobasyn qarjylandyrdy. «2014 jyldan bastap, «Núrly jol» ayasynda Últtyq qordan kәsipkerlik subektilerin qoldau ýshin 545 mlrd tenge bólindi. Óndeu ónerkәsibindegi shaghyn jәne orta biznesti qarjylandyrudyng birinshi baghdarlamasy boyynsha «Damu» qory 200 mlrd tenge bóldi. 1 476 kompaniya jyldyq 6% stavkamen nesie aldy. Búryn zaem alghandardyng qaryzyn óteui esebinen, ay sayyn orta eseppen 2,8 mlrd tenge bosatylyp túrady. Ol qarajat baghdarlamanyng jana qatysushylaryna nesiyege beriledi. 2015 jyly – 758 kәsipker, al 2016 jyldyng 8 aiynda – 215 joba osylaysha, qoldaugha ie boldy. Azyq-týlik óndirushileri kósh bastap túr» dedi «Bәiterek» jetekshisining orynbasary. Búl kәsipkerler tarapynan biylghy 8 aida 15 mlrd tenge somasynda salyq tólenipti.

Ákimder jauap beredi

Ýkimet aldyna qoyylghan mindet boyynsha túrghyn ýy kommunaldyq sharuashylyq (TKSh) jelilerining tozu dengeyi 2014 jylghy 67%-dan 2020 jyly 53%-gha deyin tómendeuge, tiyisinshe, tútynushylargha kórsetiletin qyzmetter sapasy jaqsarugha tiyis. Búl maqsatta 2015 jyly 60 mlrd tenge bólindi, al biyl 90 mlrd tenge júmsalmaq. Qarjylandyru josparyna say ortalyqtan jergilikti atqarushy organdargha 66,4 mlrd tenge joldanghan. Búl qarajattardy әkimdikter ary qaray tolyq kólemde tabighy monopoliya subektilerine – su jәne jylu alpauyttaryna úsynghan. Alayda monopolister qazirgi kezde tek 31,8 milliardty ghana iygere alypty. 

Tútastay alghanda, Últtyq ekonomika ministrligining mәlimetinshe, byltyrghy jyly 385,3 shaqyrym jeli (qúbyr) tóselgen jәne qayta qalpyna keltirilgen. Onyng ishinde 213,8 shaqyrymy – su jәne kәriz jýielerinin, qalghan 171,5 shaqyrymy – jylu jýiesining enshisinde.
Qazaqstannyng әlemdik damyghan elge ainaluyna yqpal etetin búl iygilikti iste elimizge halyqaralyq qarjy úiymdary kómek qolyn sozuda. 2015-2016 jyldary memleket solarmen birge 23 jobany iske asyrmaq. Búghan 42,5 mlrd tenge qarjy qúiylady. Ondaghy bizding qarjymyz 15,2 mlrd tenge bolmaq. 

Premier keybir әkimderding nemqúraydylyghy men shabandyghyn ótkir syngha aldy. Syn nysanyna Qostanay, Almaty jәne Atyrau oblystary ilikti. B.Saghyntaev osy ónirlerde qarjynyng iygeriluining tómen bolyp otyrghanyna nazar audaryp, jyl sonynda әkimqaralardan qatang súraytynyn nyqtady. 

– Siz qazir TKSh janghyrtu turaly әngime ettiniz, biraq mening aqparatym boyynsha sizderde iygeru kórsetkishi búl baghytta nebәri 19%-dy qúraydy. Jyl sonyna deyin uaqyt az qaldy. Onyng ýstine jylytu mausymy bastalyp ketti. Memleket halyqqa qyzmet kórsetu sapasyn arttyru ýshin aqsha beredi. Berilgen eken – iygerilu qajet, – dedi Premier Qostanay ónirining basshysyna.

Qostanay oblysynyng әkimi Arhiymed Múhambetov Ýkimet basshysyn barlyq qarjynyng tolyq kólemde jәne merziminde iygeriletinine sendirdi. 

Baqytjan Ábdirúly Almaty oblysynda memlekettik baghdarlamalargha baghyttalghan qarajattardyng tym az iygerilip otyrghanyn atap kórsetti: kórsetkish bar-joghy 22%. Oblys basshysy Amandyq Batalov «Núrly jol» baghdarlamasy, mektepter men balabaqshalar qúrylysy boyynsha shaghyn esebin jariya etti. Búl baghyttarda qarjyny iygeru merzimi saqtaluda eken. Ol qalghan jobalar, sonyng ishinde TKSh janghyrtu boyynsha júmystar jýrgizilip jatqa­nyn algha tartyp, qarajattyng tolyq iygeriletine uәde etti. 

Atyrau oblysynyng әkimi Núrlan Noghaevtyng sózi de osy arnada toghysty. Biraq múnday jauap Ýkimet basshysynyng tandanysyn tughyzdy: basqalardan aiyrmashylyghy sol, búl oblys ózindegi shaghyn jәne orta biznesti damytugha tipti qarjy súratpapty. 

– Meninshe, búl aitqanynyz – jay sóz ghana. Qazan aiy bastalyp ketti, sizder konkurstardy ótkizgenshe jyl ayaqtalady. Qarjygha zәru kәsiporyndar oghan qol jetkize almaydy. Aqyr sonynda biz sizden súraytyn bolamyz. Oblysta shaghyn jәne orta biznesti damytu boyynsha qarjy iygeru kórsetkishi tómen, búl bir jaghynan týsinikti: múnayly ónir, negizinen, sol salada júmys isteysizder. Biraq Memleket basshysynyng tapsyrmasyna sәikes, «Biznesting jol kartasy – 2020» ayasynda biz 692 million tenge qarjy bóludemiz, al búl qarajat әli kýnge oblysqa audarylmaghan. Sizderde júmys jasaugha degen qúlyq joq pa, әlde bizneste búl qarjygha qatysty tilek joq pa? – degen Premier B.Saghyntaev aimaq basshylyghyna múnaygha tәueldilikti tómendetu ýshin de shaghyn jәne orta biznesti damytu kerektigin núsqady. 

Damudyng bir qanaty – qauipsizdik

Ishki ister ministri Q.Qasymovtyng mәlimetinshe, Qa­zaqstanda qylmystardyng jalpy sany elimizde 3,5%-gha azayghan: 256 myndy qúrady. Barlyq qylmystyng 60%-dan astamyn negizinen, úrlyq-qarlyq – úyaly telefondy jymqyru, avtokólikten zattardy úrlau, bóten qaltagha qol salu jәne basqalary qúraydy. 

– Auyrlyghy az qylmystar sany tórt esege tómendedi. Kisi óltiru – 5%-gha, zorlau – 24%-gha, úrlyq-qarlyq – 10%-gha, qaraqshylyq jasau 14%-gha azaydy. Travmatikalyq qarudy qoldanu arqyly jasalghan qylmystar sany ótken jyly – 79%-gha, al biyl taghy 26%-gha kemidi. Búl – túrghyndardan qaru satyp alu jәne biylghy qantardan bastap travmatikalyq qarudyng zansyz ainalymy ýshin qylmystyq jauapkershilik belgileu turaly qabyldanghan sheshimning dúrystyghyn dәleldeydi, – dep bayandady Qalmúhanbet Qasymov.

Songhy bes jyl boyy kәmeletke tol­maghandar arasyndaghy qylmys túraqty týrde tómendep keledi eken: 2011 jyly búl kórsetkish 4092 bolsa, byltyr 2939 boldy. Osy ýderis biyl da bayqaluda. Múnday jetistikterge zannamalyq dengeyde jәne is-tәjiriybesinde aldyn alu profilaktikalyq sharalar keshenin jýzege asyru nәtiyjesinde qol jetip otyrghan kórinedi.

Adamdardy kóp jaghdayda qylmys jasaugha ishimdik iytermeleydi. Osy orayda Ýkimet otyrysynda sóz sóilegen Densaulyq saqtau jәne әleumettik damu ministri Tamara Dýisenova 2015 jyly qazaqstandyqtardy mastyqtan aiyqtyru ýshin 1 milliard tengege juyq qarjy júmsalghanyn habarlady. Búl qarajat alkogoli ónimderine sylqiya toyyp alghan 161,5 myng qazaqstandyqqa detoksikasiya qyzmetin kórsetuge baghyttaldy. Búl –  qylmystyng aldyn alu sharasy. 

– Bir adamdy mastyqtan aiyqtyru qúny elimizding әr ónirinde 4-8 myng tenge aralyghynda qúbylady. Ortasha eseppen, bes myng tenge túrady deuge bolady. Mas kýide týskenderding ishinde 148,9 myny – erler, 12,6 myny – әielder, – dedi T.Dýisenova. 

Óz kezeginde IIM basshysy Q.Qasymov elimizde nebәri 31 medayyqtyrghysh júmys jasaytynynan qúlaghdar ete kele, búl sannyng azdyghyn qadap aitty. 

Bas poliyseyding aituynsha, Qazaqstanda jasalghan auyr qylmystardyng shamamen 10%-yna ishimdik ishken adamdardyng túrmystyq syltauy negiz bolady. Búl rette mas kýide jasalatyn qylmystar sany songhy bes jyl boyy túraqty týrde ósip keledi. Mysalgha, biyl ol taghy 13%-gha artty.

– Eng ýlken ósu Manghystau, Almaty, Aqmola, Jambyl jәne Atyrau oblystarynda bayqaluda. Maskýnemdikting aldyn alu jәne profilaktika­syna baghyttalghan zannamalyq sharalar kesheni bizde jetkilikti. Mysaly, alkogoli ónimderin satu uaqyty shektelgen, jasy kәmeletke tolmaghandargha ishimdik ónimderin satugha qatang tyiym salynghan, maskýnemderdi mәjbýrli týrde emdeuge baghyttau qarastyrylghan, – dedi ol.

Jahandyq is-sharalar da qauipsiz ótedi

Aldaghy jyly ótetin býkilәlemdik dengeydegi iri sharalar – Astanadaghy «EKSPO – 2017» ha­lyqaralyq kórmesi men Almatydaghy «Uniy­versiada – 2017» studentterding dýniyejýzilik sport oiyndarynyng qauipsizdigin barlyghy 14 mynnan astam tәrtip saqshysy qamtamasyz etetin bolady. 

– Kelesi jyly biz EHRO – 2017 jәne Dýniyejýzilik uniyversiada sekildi auqymdy sharalardyng qauipsizdigin qamtamasyz etuimiz kerek. Býginde ministrlik osyghan dayyndyq júmystaryn jýrgizude. Kórmede shamamen 9 myng qyzmetker men әskeri, al Uniyversiada nysandarynda 5,5 mynnan astam qúqyq qorghaushy júmys isteydi, – dedi Qalmúhanbet Qasymov. 

Damyghan elderde tәrtip saqshylary tek qúqyqtyq tәrtip pen qauipsizdikti saqtaumen shektelmeydi. Mysalgha, turister óz saualymen birinshi kezekte solargha jýginedi. Osy orayda IIM basshysy poliyseylerge aghylshyn tilin ýiretu kurstary úiymdastyrylyp, arnayy dayyndyq sabaqtary ótkizilip jatqanyn bayan etti.

Qauipsizdik mektepten de tamyr tartady

Qazaqstanda biylghy 8 aida 9,9 myng jol-kólik oqighasy bolyp, onda 11,6 myng adam zardap shekken. Búl statistikany Densaulyq saqtau jәne әleumettik damu ministri keltirdi: «Ministrligimizding osy baghyttaghy mindeti – zardap shekkenderge uaqtyly әri sapaly shúghyl medisinalyq kómek kórsetu. Býginde búl kómekti sanitarlyq aviasiyanyng respublikalyq ortalyghy, 24 stansa, 299 jedel medisinalyq jәrdem bólimsheleri, 36 әue kóligi, sonyng ishinde 18 tikúshaq pen 18 úshaq, 2050 sanitarlyq avtokólik, 2072 dәriger men 8035 orta medisina qyzmetkerleri úsynady» degen T.Dýisenova jol apatynan zardap shekken 11,6 myng adamnyng 6,6 myny auruhana-stasionarlargha jatqyzudy qajet etkenin qosty. 

Bilim jәne ghylym ministri Erlan Saghadiyev mektep baghdarlamasyna kólik jýrgizu jәne jol jýrisi erejelerin (JJE) oqytu kurstaryn engizu josparlanyp otyrghanyn mәlimdedi. Búl balalardyng joldarda jaraqat aluyn tómendetuge de yqpal etuge tiyis. 

E.Saghadiyev qylmystyng aldyn alatyn sharalar qatarynda barlyq mektepterdi kameralarmen jabdyqtau boyynsha arnayy baghdarlama әzirleudi úsyndy. «Qúqyqbúzushylyq profilaktikasy maqsatynda shamamen 5 myng bilim beru úiymynda beynekameralar ornatylghan. Búl jalpy sanynyng 36%-y ghana. Olardyng tәjiriybesi múnyng óte paydaly shara ekenin kórsetude. Sondyqtan jergilikti atqarushy organdar arnayy baghdarlama әzirlep, ony qarjylandyrugha tiyis» dedi ministr. 

Ol jasóskinderding qoly bosta bos sendelip, qylmys jasamaulary ýshin olardy sportqa keninen tartu mәselesin kóterdi. Biraq búl ýshin mektepterge shamamen 1300-den astam sport zaly jetispeydi eken. Osyghan deputattar da nazar audartyp, resmy súrau joldauda. Sondyqtan ministrlik tiyisti qújattaryn әzirlep, kelesi jyldargha qarjy bólgizuge kýsh salmaq niyette. 

BGhM dereginshe, mektepterge japsarlas jatqan aumaqtarda 9 myng sport alany bar. Biraq sport seksiyalarymen oqushylardyng nebәri 27%-y ghana qamtylghan. «Salystyru ýshin aitalyq, Reseyde oqushylardyng 82%-y sport seksiya­laryna qatysady. Demek, biz sporttyq infraqúrylymdy damytuymyz qajet!» dedi Erlan Kenjeghaliyúly. 

Ýkimet otyrysyn qorytqan Premier-ministr B.Saghyntaev biylghy 1 jeltoqsangha deyin ýsh jylgha arnalghan qylmystyng aldyn aludyng keshendi josparyn әzirleudi tapsyrdy. 

Sonymen birge, Ýkimet basshysy әkimderge Últ josparyna sәikes, jergilikti polisiya qyzmetin nyghaytudy tapsyrdy. «Jappay beynebaqylau kameralaryn ornatyp, «Qauipsiz qala», «Qauipsiz aula», «Qauipsiz mektep» qaghidaty boyynsha intellektualdyq jýielerdi engizu qajet» degen Baqytjan Saghyntaev osy mәsele boyynsha alda jauapty túlghalardyng esebi tyndalatynyn habarlady. 

Ayhan Shәrip

Abai.kz