«Mәngilik el» iydeyasynyng tarihy negizderi 2014 jyldyng 17 qantarynda Qazaqstan Respublikasynyng preziydenti Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng kezekti halyqqa joldauyn: «Bir jyl búryn men elimizding 2050 jylgha deyingi damuynyng jana sayasy baghdaryn jariya ettim. Basty maqsat — Qazaqstannyng en damyghan 30 memleketting qataryna qosyluy. Ol — «Mәngilik Qazaqstan» jobasy, el tarihyndaghy biz ayaq basatyn jana dәuirding kemel kelbeti«,- dep bastady. Búl orayda eleng etkizgen janalyq — túnghysh memlekettik resmy iydeologiya, yaghny «Mәngilik El» iydeyasynyng jariyalanuy. Búl — Qazaqstan Respublikasynyng últtyq iydeyasynan kelgen týiin-tújyrym. Mәngilik El otandastardyng biregey tarihy maqsaty men qaharmandyq úrany desek qatelespeymiz. Atalghan iydeya qazaq elining ghasyrlar boyy armandaghan maqsaty ghana emes, Tәuelsizdik jolyndaghy janqiyarlyq enbegi men tynymsyz shygharmashylyghynyng nәtiyjeleri arqyly qol jetken asu. «Mәngilik el» úghymyn terennen týsindiru, tarihy negizderin kórsetu mәseleleri manyzdy bolyp tabylady.

Týrki tarihyn, kóne týrki múralaryn zertteushi filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Qarjaubay Sartqojaúlynyng «MANGI EL» halyqaralyq ghylymiy-kópshilik tarihy jurnalynda: «Mәngilik el — týrik júrtynyng danagóii, ýsh birdey qaghannyng kenesshisi bolghan ataqty Tonykók (Túi-úqyq) negizin qalaghan iydeya...» — ekendigin jazghan [1, 20-21 bb.]. Elteris Qútlyq qaghan ekinshi Týrik qaghanatyn qúrghannan keyin Tonykók «Mәngilik el» iydeyasyn qolgha aldy. Mәngilik el — maqsaty týrik elining biyligi dep osydan 13 ghasyr búryn mәngilik iydeyasyn úsynghan. Elding qauipsizdigin qamtamasyz etetin geosayasy jәne ishki, syrtqy qorghanys shenberin jasap, mәngilik el sayasatyn Kók Týrikter iske asyrdy. Sol iydeya, sol múrat býgingi qazaq elining bas úranyna ainaluda.«Kýl tegin» jazuynyng qazirgi qazaq tilining normasyna keltirilgen Ghúbaydolla Aydarovtyng núsqasynda: «Kóktegi týrki tәnirisi, týrkining qasiyetti jer-suy bylay depti: Týrki halqy joq bolmasyn deyin, halyq bolsyn deyin...» — degen joldar bar [2, 63 b.]. Búl jerde elding tarih sahnasynan ketpey, saqtaluyn tileydi. Mәngilik el degenimiz — memleketting ghasyrlar toghysynda, iri derjavalar arasynda bәsekege tótep berip, ózindik qorghanys sayasatyn ústanu dep týsinuge bolady. Orhon ózenining boyynda Týrik qaghanatynyng Ordabalyq degen astanasy bolghan. Qaghanattyng han ordasy memleketting ishki yadrosy. Ony qorghaytyn arnayy polisiya(túrghaq dep atalghan) jәne oghan qosa túraqty әsker (sherik dep atalghan) paydalanyldy. Ishki qorghanys dep ataghan ekinshi shenber beldeuin týrli taypalar qorghap túrdy. Ýshinshi shenberde on-oq Týrkeshter túrdy. Qyrghyzdar, Kidandar, Tatabiyler, Tanghyttar, Basmyldar da ýshinshi shenberding qorghaushysy boldy. Osy ýsh shenber tútas imperiyany qorghap túrdy. Týrikter osy 3 shenberdi ornatyp bolghan son, «Mәngilik el» iydeyasyn nyq bekemdeydi.

Ghúlama oishyl, sazger, qobyz jasaushy Qorqyt babamyzdyng ólimge qarsy túryp, mәngi ómirge úmtyluy, tek Qorqyttyng ghana emes, sol zamandaghy biyleushilerding elding mәngi ómir sýruin qalaghandyghyn bildiredi. M. Áuezov Qorqyttyng mәngilik ómir turaly tolghanystarynyng negizgi filosofiyalyq týiinip asha kelip, onyng bolashaq úrpaq ýshin dýniyetanymdyq manyzy zor, mәngilik múra ekenin atap ótken. Qazaq halqy arasynda taraghan anyzdardan Qorqytty birde aituly kýy atasy retinde kórsek, endi birazynda ol ólim ataulygha qarsy shara izdegen qamqorshy retinde kórinedi. Qorqytty mәngi ómirdi izdegen, baqilyq bolghysy kelmegen degen týsinikti, halqyna jerúiyqty izdegen Asan Qayghymen týsindiruge bolady. Asan Qayghy óz halqy ýshin en qolayly, en qúnarly jerdi izdegendigi belgili. Utopiyalyq kózqarastaghy Asan qayghynyng jerúiyqty izdeudegi maqsaty, halqynyng jayly jerge qonystanyp, bolashaqta mәngi el boluyn qalaghan.

Kórnekti euraziyashyl ghalym, tarihshy-etnolog L.N.Gumiylev «Ot Rusy k Rossiiy» atty enbeginde: «Euraziya qúrlyghy ýsh ret biriktirildi. Alghashynda ony Úly Týrki qaghanatyn qúrghan kóne týrikter biriktirdi. Týrikterden keyin Shynghys han bastaghan mongholdar, keyinnen Resey óz qolyna aldy» — deydi.[4, 382 b.] L.N.Gumiylev euraziya qúrlyghynyng birligi, mәngiligi turaly oiyn kóne týrikterden bastaydy. Qazaqstan Respublikasynyng preziydenti N.Á.Nazarbaevtyng bastamasymen qalyptasyp jatqan Euraziyalyq iydeyasynyng negizinde Reseylik emes, týriktik yntymaqtastyqqa qol jetkizip, kóne týrikterding mәngilik el iydeyasynyng ómirshendigin dәleldeuimiz kerek.«Tútas týrik eli» iydeyasynan «birtútas Týrkistan» iydeyasyna deyingi babalarymyzdyng atqarghan isteri edәuir. Elbasy Týrik birligi iydeyasyn tәuelsizdikting alghashqy kýnderinen bastap kóterude. El azamattary men Qazaqstan sayasy elitasynyng últtyq iydeologiya qalyptastyru jolyndaghy oilaryn Elbasy saraptady. «Birtútas Týrkistan iydeyasy», «Týrkistan konfederasiyasy», «Euraziyalyq odaq iydeyasy», «Qazaqstandyq últ iydeyasy», «Jerúiyq», «Atameken», «Qazaq Eli iydeyasy» syndy úghymdar arqyly memleket qúrushy qazaq halqy men tarihy taghdyr toghystyrghan últtargha ortaq bolarlyq iydeya, memlekettik mәnge iye bolarlyq iydeologiya qarastyryldy. Mәngilik El iydeyasy —qazaq últynyng maqsat-mýddesine jәne elimizdi ortaq Otan etken jýz otyzdan astam últtar men úlystardyng últtyq iydeyasyna negizdelgen iydeologiya bolatynyna senuge bolady.

Eurosentristik kózqaras boyynshatýrki tildes halyqtardyng yntymaqtastyghyna degen syn aitushylar kóp. Týrki integrasiyasyn T. Rysqúlov pen M.K. Atatýrik bastasa, keyin naqty praktikalyq sharalardy qolgha alghan QR túnghysh Preziydenti N.Á. Nazarbaevtyng sheshushi sayasaty óz jemisin berdi. N.Á. Nazarbaevtyng týrik halyqtarynyng birligin nyghaytudaghy tarihy rólining qanshalyqty manyzdy bolghanyn angharugha bolady. Qazaqstan Halyqaralyq «Týrksoy» úiymyna qoldau kórsetip, týrik dýniyasynyng baryn baghalap, joghyn týgendeuge jol siltedi. Halyqaralyq arenada Qazaqstannyng bedeli nyghayghan sayyn, týrik memleketterining birligi iydeyasy ashyq әri tabandy nasihattala bastady.

Elbasy N.Á. Nazarbaev ózining «Tarih tolqynynda» atty enbeginde: «Tarihtyng algha qoyyp otyrghan óktem talaby әrbir týrik eline әrtýrli salada sayasi, ekonomikalyq, mәdeny jәne gumanitarlyq tәsildermen birigu problemasyn sheshuding bәrine birdey teng instituttyq tetikterin jappay-túrmay izdestirudi mindetteydi» [3, 120 b.], — dey otyryp, týrik memleketteri integrasiyasynyng tiyimdi joldaryn izdeu qajettiligin kórsetti.

Elbasy N.Á.Nazarbaev 2000 jyly 14-jeltoqsanda latyn alfaviytine kóshu mәselesine qatysty óz pikirin bildire kelip, óte múqiyat dayyndyqtan song latyn alfaviytine kóshetinimizdi aitty. Búl jerde Tonykók negizin salghan «Mәngilik el» iydeyasyn qalpyna keltirushi, jandandyrushy Últ Kóshbasshysy N.Á. Nazarbaevtyng qazaq halqyna slavyandyq kirillisa emes, týrki tektes bauyrlarymyz qoldanatyn latyn qarpine kóshuding qajettiligin aitty. «Tarih tolqynynda» atty enbeginde: «Týrki halyqtary júmylghan júdyryqtay bolyp birikken kezde geosayasy ómirge teng qúqyqty subekt retinde yqpal ete alady, mәdeny әlemdegi ózara qarym-qatynastarda qaydaghy bir enjar, ynjyq element retinde emes, ózgelermen terezesi teng túlgha retinde boy kórsete alady. Búl baghyttaghy alghashqy iygi qadam ortaaziyalyq odaqtyng qúryluy boldy. Onyng shenberinde bizding bәrimizge ortaq mәdeny úqsastyghymyzdy jete sezinu arqyly dengeyimizding kóterile týsetini sózsiz» — dep týrik birligining bolashaghyna zor ýmitpen qarady [3, 121 b.]

Qazirgi kezde, Qazaqstan Respublikasynyng túnghysh Preziydenti N.Á.Nazarbaevtyng bastamasymen jýrgizilgen týrki tildes memleketterdi jaqyndastyru sayasaty, elimizdi Ortalyq Aziyanyng kóshbasshysyna ainaldyru iydeyasy óz jemisin berdi. Oghan Týrkistandaghy Yasauy atyndaghy Halyqaralyq Qazaq-Týrik uniyversiytetining ashyluy, 2009 jyly Týrkiyanyng «Týrik oshaqtary» qoghamdyq úiymynan N.Á.Nazarbaevqa «Týrki әlemine qyzmet» marapatynyng berilui, Astanada Týrki akademiyasynyng ashyluy, sonymen qatar, Ankara qalasyndaghy «Genchler» sayabaghyna N.Nazarbaev eskertkishining ornatyluy, Týrkiya Preziydenti Abdulla Gýlding Preziydent N.Nazarbaevty «týrkitildes halyqtardyng kóshbasshysy» dep baghalauy — Elbasynyng týrki әlemin biriktiru, ekonomikalyq jәne mәdeny salalardy tyghyz baylanystyru jolyndaghy tarihy enbegine berilgen әdiletti bagha boldy. Elbasynyng týrki integrasiyasy jolyndaghy qyzmetining maqsattarynyng biri — ekonomikalyq yntymaqtastyqqa negizdelgen.

2012 jyldyng 12-jeltoqsany kýni Týrkiya astanasy Ankara qalasynda Lev Gumiylevting 100 jyldyghyna oray ótken «Lev Gumiylev jәne onyng týrkologiyalyq ghylymy múrasy» atty konferensiyada Altaylyq týrkitanushy Belikovtyn: «Býgin Maya kýntizbesi boyynsha tútas bir kezeng ayaqtalyp, týrki júrtynyng dәuiri bastaldy!» — degen jalyndy sózderi barsha týrki halyqtaryn dýr silkindirip, ertenge degen eren senim úyalatyp otyrghany ayan. HHI ghasyrdy Týrik mәdeniyetining ghasyry bolady dep boljam jasaushylardyng qatary kýn sanap artyp keledi. Osy orayda Týrki kenesi Bas hatshysynyng orynbasary, týrkitanushy ghalym Darhan Qydyrәli: «Endi osy Euraziyalyq kenistikti toltyra beruimiz kerek. Týrikting boyyndaghy passionarlyq qasiyet qayta oyanuda. Týrki mәdeniyetinsiz, týrkilik sanasyz, týrki tarihynsyz Euraziya kenistigin elestetu mýmkin emes. Ejelgi týrkiler, saqtar men skifter, ghúndar men qypshaqtar Euraziyanyng en dalasyn erkin qonystanghan. Býgingi týsinikpen alghanda, Altyn Ordany da Euraziyalyq memleket dep ataugha bolady. Bizdinshe, Shynghyshan iydeyalyq túrghyda úly týrkilik iydeyany kóterip, qos múhittyng arasyn mekendegen halyqtyng jadyndaghy tarihy sanany qayta janghyrtqan», — deydi.

Belgili tarihshy, 1837-1847 jyldardaghy Kenesary Qasymov bastaghan qazaqtardyng kóterilisi jayynda dissertasiya jazghan ghalym Eltoq Dilmúhamedovtyng qyzy Eliza Dilmúhamedova L.N.Gumiylevten súhbat alady. Lev Nikolaevich Gumiylev «Qazaqtyng passionar túlghasy kim?» degen súraqqa: «Ol, әriyne, han Kenelerin» dep jauap beripti. Eliza Eltoqqyzy «Qazaqstandy alda ne kýtip túr?» dep súraydy. Sonda ol: «Qazaqstanda tayau uaqytta myqty serpilis, passionarlyq dýmpu bolady» degen eken. Búl jerde L.N.Gumiylevting etnostardyng ómir sýrui teoriyasy boyynsha әrbir últ, әr halyq 1200-1500 jylday ómir sýredi. Osy kezende halyqtyng tuyp, ósip-órkendep, damu shynyna jetetini, sodan song birtindep qúldyrap qúrdymgha ketetini dәleldengen. Osy evolusiyalyq ýrdiske 1500-dey jyl ketedi eken. Al Qazaq handyghy HV ghasyrdyng ortasynda qúryldy. 14 ghasyrdyng orta sheninde qazaq halqy payda bolady. Soghan qaraghanda, halyqtyng damu jolynyng shyrqau shegine jaqyndap qaldyq dep oilaymyn. Eliza Dilmúhamedova Gumiylevke taghy da bir súraghyn qoyyp, «halyqtyng kýsheyip bara jatqanyn qalay biluge bolady?» deydi. Sonda ghalym: «Onyng belgisi sol jerde alqaly jiyndar ótedi. Halyq passionarlyq bolyp jatsa, tarihyn zertteydi. Passionar túlghalar kóbeyedi. Aldymen bir adam tuady, ol óz oylarymen ekinshi adamnyng oiyn qozghaydy. Jәne adam balasynyng oiyna kelmeytin biyik maqsattar qoyyp, eldi júmyldyryp, soghan qol jetkizedi. Mine, passionar halyqtyng belgisi osynday» degen eken [5].

Gumiylevtyng aitqan sózderi jana dәuirge qadam basyp jatqan Qazaq elining qazirgi jaghdayymen túspa-tús keledi. Gumiylevtyng «alqaly jiyndar ótedi» degeni týrki úrpaqtarynyng yntymaqtastyq jolynda atqaryp jatqan sharalary bolsa, «tarihyn zertteydi» degeni týrki akademiyasynyng qúryluy jәne de 2013 jyly 5 mausymdaghy M.Tajinning últtyq tarihty zerdeleu baghdarlamasynyng jariyalanuy, sonan keyin, «bir adam tuady» degeni Últ Kóshbasshysynyng dýniyege kelui, sonymen qatar, «adam balasynyng oiyna kelmeytin biyik maqsattar qoyyp, eldi júmyldyryp, soghan qol jetkizedi» degeni Elbasynyng Qazaqstan 2030 strategiyasyn merziminen búryn ayaqtap, damyghan 30 elding qataryna kiru baghytyn algha qongy deuge bolady.

Kóne týrkilerding «Mәngilik El» iydeyasy ýsh negizden túrady: onyng birinshisi — kóne týrki jazba eskertkishterindegi «Mәngilik El» iydeyasy, ekinshisi — Ál-Farabiyding «Qayyrymdy qalada» filosofiyalyq shygharmasynda, әsirese, búl iydeyanyng teoriyalyq-metodologiyalyq túrghydan tiyanaqtaluy jәne ýshinshisi — Jýsip Balasaghúnnyng osy iydeyany negizdegen «Qútty Bilik» dastany. Tonykók eskertkishinde memleketting túraqty boluy ýshin biylikti ústap otyrghan qaghan men aqylgóy dana birauyzdylyghy, sóz ben isting ajyramauy, elding tútastyghy ýshin yntymaqtyn, barlyq kýshterding úiytqysy bolu qajettigi týp nysana retinde aitylady. Týrki halqynyng eldiginen aiyrylyp, qaghansyz qalyp, taghy da basqalargha baghynyp, odan qayta kóterile bastaghany, jana qaghan otyrghannan keyin elding basyn biriktiru sharalary, yaghny «týnde úiyqtamay, kýndiz otyrmay, týrki eli ýshin qyzyl qanyn aghyzyp, qara terin tókkeni, kýsh-quatyn bergeni» pash etiledi. Osynyng bәri keyingi úrpaqqa da ýndeu retinde aitylghany kórinedi. Sonymen qatar, búl jerde «Mәngilik El» úghymy, tәuelsizdik ruhy, azattyq iydeyasy bir-birimen ýndesip túr.

Ál-Faraby ejelgi grek filosofiyasy men shyghystyng músylman ilimderin baylanystyra otyryp, týrki dýniyesining «Mәngilik El» filosofiyasynyng teoriyalyq negizdemesin jasap berdi. Ghalym «Mәngilik El» teoriyasynyng negizgi erejelerin «Qayyrymdy qala túrghyndarynyng kózqarastary turaly», «Memleket biyleushining naqyl sózderi», «Azamattyq sayasat» shygharmalarynda bayandaydy. Baqytqa jetu jolynda adamdardyng arasyndaghy qayyrymdylyq pen týsinushilik, bir-birine kómek beru, dostyq pen beybitshilik, tәrbie men tәlim — Ál-Farabiyding tútas әleumettik-sayasy teoriyasynyng ajyramas bir bóligin qúraydy. Memleket pen qoghamnyng kemeldenui turaly әleumettik-sayasy teoriyasynda memleket basqarushylary men sol qoghamda ómir sýretin adamdardyng da ústanuy tiyis memleketti basqarudyng imperativteri men mehanizmderi kórsetildi. Sondyqtan, búlardyng bәri qazirgi tanda týrkitildes memleketterding últtyq qúndylyqtary retinde sanaluy tiyis. Faraby memleketting mindetin jәne onyng ishki jәne syrtqy mindetterin tolyq anyqtap beredi. Syrtqy mindeti retinde memleketting qayyrymdy qala túrghyndaryn nemese memleketti syrtqy jaulardan qorghau, yaghny kýshti qorghanys úiymdastyrumen jýkteledi. Ishki mindeti retinde memleketting óz halqynyng baqytqa jetui ýshin kórnekti sharalardy iske asyru kerek: olar — әdilettilikti ornatu, halyqty oqytu, olardy kerekti ghylymmen tolyqtyru, adamgershilikke tәrbiyeleu, qayyrymdylyqty taratu jәne en jaqsy baqytqa jetkizetin әdetterdi boygha siniru. Qalghan mәselelerding bәri — ekonomikalyq jәne sayasy mәseleler — negizgi mindetke baghynady, yaghny adamdardyng baqytqa jetui olardyng ruhany jetiluine tәueldi.

«Qútty bilik» dastany Qarahan memleketi týrikterining tilinde jazylghany belgili. Jýsip Balasaghún «Qútty bilikti» 1069-1070 jyldary Balasaghún qalasynda bastap, on segiz aidyng ishinde Qashqar qalasynda ayaqtaghan. Jýsip Balasaghúnnyng «Qútty bilik» shygharmasy, arab-parsy әdebiyetining kóshirmesi emes. Dastanda X–XI ghasyrlardaghy Jetisu jerinde túrghan taypalardyng salt-sanasy, әdet-ghúryptary, nanym-senimderi kóp jyrlanghan. «Qútty bilik» keyipkerlerining esimderi de búrynghy tәnirilik din nanymdaryna qatysty. Basty beyne Kýntudy — әdil el basshysynyng rәmizi. Búl beyne «Kýltegin» («Týrki qaghanaty turaly sóz») jazularynan bastalyp, әl-Faraby men Qoja Ahmet Iassauy armandaghan týrik mәdeniyetindegi ýlgi, múrat túlghanyng bastysy. Jýsip Balasaghúnnyng basty keyipker qylyp Kýltegindi kórsetui týrki mәdeniyetin jalghastyrushy, mәngilik el baghdarynyng qoldaushysy ekendigin aiqyndaydy.

XVIII ghasyrda Qazaq handyghynyng basyn qosyp, Aydaharday Qytaydyng auzyna týsirmey, aqyrghan aydyng tyrnaghynan aman alyp qalghan Abylay hannyng sayasaty týrkilik mәngilik el iydeyasyn jandandyrushy túlghanyng erligi. Shyghystaghy ejelden dúshpanymyz qytaylar jongharlardy qazaq jerine aidap salyp, sol arqyly qazaq jerin de, jongharlardy da ózine qaratu edi. Osy soghysta ne qazaq, ne jonghar, bolmasa ekeui de qúruy kerek ekendigi alpauyt elderding jattandy sayasaty edi. Biraq qazaq eli aman qaldy. Qazaqtyng baqytyna oray Abylay handay dara túlgha tarih sahnasyna keldi. Nәtiyjesinde búl soghysta qazaq emes, jonghar 1758 jyly tarih sahnasynan mýldem joyylyp ketti. El basyna týsken ýlken qiynshylyqtan Abylay han babamyz eldi biriktirip, júmyldyryp, sonyng arqasynda qazaq elin aman saqtap qaldy. Endeshe, Abylay han eldi biriktirgen úly túlgha jәne «mәngilik el» iydeyasyn jalghastyrushy ekendigin maqtanyshpen aitugha bolady.

Mәngilik El — jalpy qazaqstandyq ortaq shanyraghymyzdyng últtyq iydeyasy. Babalarymyzdyng armany. QR Preziydenti N.Á. Nazarbaevtyng bastamasymen Astanada asqaq ruhymyz ben mәngilik múrattarymyzdy pash etip túrghan «Mәngilik El» saltanat qaqpasynyng salynuy «Mәngilik El» iydeyasynyng melekettik iydeologiyagha ainalghandyghynyng bir dәleli. «Mәngilik El» sózining tereng tarihy tamyry jәne ýlken maghynaly mәni bar. Týrik shejiresinde «mәngi» sózi «Tәnir», «Qúday», «Alla» sózderimen maghynalas qoldanyldy. Osydan keyin, «Mәngilik El» «Alla Taghalanyng eli, halqy» degendi bildiredi jәne memleket pen últtyng uaqytpen shektelmegen túmary bolady deuge tolyq negiz bar. Mәngilik El últtyq iydeyasynyng negizgi mәni — mәngilik maqsat-múrattarymyz ben mәdeniy-ruhany qúndylyqtarymyzgha negizdelgen, memleket qúrushy qazaq halqy men ózge de últtardyng últtyq iydeyalaryn bir arnagha toghystyratyn iydeologiya arqyly qalyptastyrylatyn qazaqtyng últtyq memleketi. Mәngilik El últtyq iydeyasy degenimiz — ótkenimizden sabaq ala otyryp, bolashaghymyzdy bayandy etu jolyndaghy haq múrattarymyz!

Paydalanylghan әdebiyetter tizimi:

1. Bas redaktor: Erlan Sydyqov. «MANGI EL» halyqaralyq ghylymiy-kópshilik tarihy jurnaly, — Almaty, «Pride Print», baspasy, 09.2013. — 108 bet.

2. Kýltegin Tonykók: Ejelgi týrki run jazbalary (Ádeby núsqasyn jasaghan Qadyr Myrza Áliy..) — Almaty, «Ólke» baspasy, 2001. — 144 bet.

3. Nazarbaev N. Á. Tarih tolqynynda. — Almaty, «Jibek joly» baspa ýii, 2010. — 232 bet.

4. Gumiylev L.H.Ot Rusy k Rossii. — M: OOO «IzdatelistvoAST», 2002. — 392 s.

5. Ziyabek Qabyldinov. Astana aqshamy, Tegi asyl el tarihyn týgendeydi, 10.02.2014j.

6. «ASYL MÚRA» týrki antologiyasy. — Astana: Saryarqa, 2012. — 568 b.

7. Syzdyqov S.M., Seliyverstov S.V., Syzdyqova J.S., Djafersoy N., Kara A., Qabyldinov Z.E. N.Nazarbaevtyng euraziyalyq iydeyasy jәne týrki kenistigi. Újymdyq monografiya. — Astana, «Saryarqa» baspasy, 2011. — 404 bet.(orys tilinde)

8. Toghysbaev B., Sujikova A. Tarihy túlghalar. — Almaty, «Almatykitap» baspasy, 2005. — 368 bet.

9. Hankeldi Ábjanov, Zardyhan Qinayatúly, Dihan Qamzabekúly, Gýlshat Núrymbetova, Abdulkadyr Yuvaly.Týrki әlemining kóshbasshylary: ótkeni men býgini. I kitap. Újymdyq monografiya. — Astana, «Saryarqa» baspasy, 2011. — 456 bet.

"Mәngilik el" - Halyqaralyq ghylymiy-kópshilik jurnaly, Bijanov A.S., student, ghylymy jetekshi: A.Gh. Ibraeva t.gh.d., professor L.N. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti, Astana q.

Abai.kz