Ayagóz ólkesinen Aqtanberdi, Qabanbaylar bastaghan qolbasy batyrlar toby da, aqyndyq – sheshendikterimen tanylghan qu dauysty Qúttybay bi, batyr әri by Boranbay, Aqtaylaqtay biyler legi de kóptep shyghyp, halyqtyng sheksiz yqylasyna bólengendikten, osynday úly túlghalarymyzdyng tәnderi ólse de, ruhtaryn elimizben birge mәngi jasaytynday qylyp, Tәuelsizdik alghannan beri býkil el bolyp úlyqtap keledi. Ósetin, damityn últ ótken tarihynyng ashy – kelensiz tústarynan sabaq alsa, óspeytin halyq tek qaryn qamyn  oilaudan aspay, bayyghan ýstine baydy ghana oilap, el qorghaghan erlerin eske almaydy.

Osy aitylghan batyrlarmen, biylermen teng dәrejeles bolsa da, býkil úrpaqtary osy Ayagóz ónirin ata – meken sanap, qonys qylsa da, keybir tarihy kitaptarda azdap jazylghany bolmasa, úlyqtalmaq túrmaq aitylmay jatqan eren túlghalardyng biri de biregeyi  qaz dauysty Qazybek, Tóle biylerding úsynuymen Abylay hannan  san myng qoldan aqyly, qayraty, mergendigi ozyq – dara shyqqany ýshin «Adaq» degen ataq alghan - Er Espenbet batyr. Batyr turaly tek anyz-әngimelerden ghana emes, zamandastary Qazybek bek Tauasarúlynyng «Týp túqiyannan ózime sheyin» atty kitabynda aitylghan jәne Ayagóz ónirinde kóp ómirin ótkizgen tarihshy Qúrbanghaly Halidting «Tauarih hamsa» degen enbeginde: «Abylay hannyng dәuirinde batyr әri әsker basy bolyp kelgen adamdar – Qara kerey Qabanbay batyr, Aqtanberdi batyr, Er Espenbet batyr, Kerey Jәnibek batyr, Bura Aqbantay batyr, Qanjyghaly Bógenbay batyr, Bәsentiyin Malaysary batyr taghy basqalar... » dep  bagha bergendigin oqyp bildik. Hannyng kenesshisi әri   joryq jyrshysy Búhar jyrau: «Asyldan shyqqan Espenbet, Qalmaqtyng jolyn kesken kóp!» dep  80 kýnge sozylghan Shorgha soghysynda erekshe rizashylyq bildirgen. Semey oblysy Aqsuat audanynyng jerinde tuyp ósken Kәribay Tanatarúly da Er Espenbetti shabyttana jyrlasa, eshkimdi asyra maqtamaq túrmaq, «Ózime ózim jaqpadym, Endi qayda syya aldym?» degen Dulat Babatayúly «Espenbet» dastanynda:

 Er Espenbet keshegi,

Erekshe er desedi.

Til bitkenning shesheni,

Topta bermes eseni.

Ýlgi aitsa – kósheli,

Jaugha shapsa – kósemi,  dep beyneley - surettegen. Osy Er Espenbetting balalyq shaghy - qazaq elin әlsiretip, jerin basyp alu ýshin orys pen qytaydyng әkki sayasatkerleri sol zamanda keng saharada qútyrynghan dauylday bolghan jonghar-qalmaqtardy zenbirektermen, myltyqtarmen, oq-dәrimen qamtamasyz etip bizding elge aidap salghan zamangha tap keldi. Súrapyl soghystyng kesirinen әke-sheshesinen 7 jasynda aiyrylyp jetim  qalghan Espenbetting tughan-ólgen jyldary belgisiz bolumen birge, el auzynda tughan jeri Ayagóz óniri degenmen, tarihy derekterde  bir-birine qarama qayshy. Kóptegen tarihy derekterde nayman eli, onyng ishinde qara kereyler 18 – ghasyrdyng basynda Syr boyynda kóship-qonyp jýrgenin aitady. 1718 – jyly Ayagóz ózenining bas jaghynda qazaq-qalmaq әskerlerining soghysynan keyin, sheyit ketken sarbazdaryn jerlep jýrgen qu dauysty Qúttybay biyge jolyqqan sayahatshy, fransuz geografyna osy bi, soghystyn  bas kezinde qazaqtar basym bolghanymen, han – súltandardyng ala-auyzdyghynan jenilis tapqandyqtaryn óz auzymen bayandap bergeni hatqa týsip býginge jetti. Osy derekke qaraghanda Espenbet ómirge kelgen jyldarda Syban ruy Ayagóz ónirin qonys qyldy ma eken? Tarihty óte kóp biletin ayaday Ayagózden 1 gazet, 2 jurnal shygharyp otyrghan Baqytómir agha Shalghynbaydyng aituynsha Espenbet bes sybannyng biri, Sarykóbekten taraytyn Sarynyng úly, atalas tuysy 1675 – jyly tughan Aqtanberdiden 38-40 jas kishi. Osy derekke qaraghanda búl kisi 1713 – 1715 – jyldarda ómirge kelgen. Ólketanushy,  әdeby zertteushi, Ghabit Zúlharovtyng aituynsha Espenbet Tәshken jaqta maydanda sheyit bolyp, kóp jasamaghan, molasy da sol jaqta. Al, taghy bireuler batyrdyng beyiti  Taldyqorghan ónirinde deydi. Babalar tarihyna qúrmetpen qaraytyn әri kóp biletin, zaty әiel bolsa da qúima qúlaq shejire  deuge túrarlyq, Espenbetting bel úrpaghy Maghauiya qyzy Baqyt apay úly atasy Espenbetting  49  jas qana jasaghanyna – mýshel jasynda qaytys bolghanyna kelisse de, Tәshken jaqta maydanda óldi degenge kelispeydi. Ómirining sonynda naghashysy bergen aq bórte atynyng bar boluy da batyrdyng erte qaytys bolghanyn bildiredi. «Óle – ólgenshe el boldy, Espenbetting armany. Ózimen birge jasady, Astyndaghy tarlany» dep Dulat Babatayúly  onyng ómirin basqalardan jaqsy bilgen song aitady. Olay bolatyny, Babataydyng әkesi Eskeldimen Espenbet aghayyndy. Ne bolsa da, osy eseppen kelgende  Espenbet batyr jýregi tas,  jauyz qalmaqty týbegeyli tize býktirgennen keyin dýniyeden ótken. Túlghanyng jeke ómirindegi keybir jәittar túlghalyq qasiyetin tolyqtyra týsetindikten, batyrdyng ómirindegi qúpiyalardy da aita keteyik. Jetisu ónirinen qyz aittyryp, sәnimen úzatyp alyp shyqqan  qalyndyghynyng pәktigi bolmay qalghandyqtan, eshkimge kónbey, kóshti toqtatyp tastaghan Espenbet: Saghan zorlyq jasaghan jigitting esimin ait. Men ony óltirem! Aytpasang seni óltiremin, - dep qysady. Manaydaghy elder de búl әngimeni estip, aqyrynda zorlyq kórsetken jigitting boy jetken qaryndasy kelip: Aghamdy óltirmeniz. Onyng bodauyna men sizge qalyng malsyz tiyemin, - dep Espenbetke tiyipti. Búl eki әiel óz ara tatu bolypty. 40  jas shamasynda Espenbet ghashyq bolyp taghy da Jetisu ónirinen toqaldyqqa jas qyz alady. Biraz jyldardan keyin ýlken eki әiel Espenbet jas toqalgha kónilin kóp bóletindikten kýndes bolyp, eki qabattyghynda, jas balalarynyng bar ekendigin de obalsynbay batyr joryqqa ketkende shy tartamyz dep aldaydy. Jas toqal atqa minbekshi bolyp, taralghygha ayaghyn salghanda ýlken eki әiel asau atty ýrkitip, atqa sýirep óltiredi. Batyr kelgende elden әdeyilep óltirgenin estip, eki әieline óltiremin dep pyshaq ala jýgiredi. Qayratty, әri aqyldy batyr bala-shaghasyn oilap, ózin ústap ýlken eki әieline tiyispeydi. Biraq, toqalyn qatty sýigendikten, júbynan aiyrylghan aqquday bolghan Er Espenbette kóp úzamay, qúsalyqtan qaytys bolady.  Nayman ruynyng jerining shekarasyn han Abylaydy arqa tútqan, әri jan sany kóp Arghyn rularynyng jerinen bólude er jýrektik kórsetip, ýlken enbek sinirgen by әri batyr Boranbay Espenbetting úrpaqtaryna Aqshәulining bauyrynan jәne Aqshatau manynan jer bergen. Dana biyding bir atanyng úldaryna eki jerden jer berui – óte qatty kýndes bolghan bәibishe - toqaldardan tughan balalardyng bir-birimen jaulasyp ketpesin degen oiynan bolsa kerek. 1757 – jyldary jonghar qaqpasynda qalmaqtardy aqyrghy talqandaghan aiqasqa Er Espenbetting qatysqany turaly, búdan eline aman – esen, mol oljamen oralghany turaly derekter óte kóp. Al, osydan keyingi basqaday soghystarda Espenbetting esimi atalmaydy. 1769 – jyly Qolbasy Qabanbay batyr qyrghyzgha joryqqa attanarda jinalghan kóptegen batyrlardyng aty atalsa da, Er Espenbet batyrdyng aty dastan, jyrlarda atalmaghanyna qaraghanda Espenbetting búl kezde dýniyeden ótip ketkeni anyq. 1723 – jylghy «Aqtaban shúbyryndyda»  sheginip, Aqmola aimaghynda  keminde  50 jylday qonystanghan Nayman ruynyng júrttary men molalary Arqada jeterlik. Altay, Tarbaghatay aimaghyndaghy ata qonysqa qayta kóshkende Nayman Kýderi aqyn: 

 Babam ósip óngen jer,

 Aruaghymdy kómgen jer.

 Qayran Esil – Núramyz.

 Qayda baryp siyamyz?..

 Jelep – jebep jýre kór

 Arqada jatqan aruaq, - dep Qaraótkel ónirinen qimay qoshtasqan.   Býgingi Astanamyz túrghan jer sol zamanda Qyrjy ruynyng Qydyr qonghan bayy «Keshuding Qaraótkeli» atalyp, sol atau býginge jetken. Mysaly, «Qabanbay qystaulyghy» Ereymen tau audanyndaghy «Ajy», «Shaghalaq auyly», «Janbolat auyly», «Orazaq auyly» (Toqpaq), «Shýnet auyly», «Jolymbet stansasy», Nayman Espenbet batyrdyng ziraty, Ýlken Nayman qoryghy, Kishi Nayman qoryghy, basqa rulardy aitpaghanda bes Bayys ruyna qatysty jer attary jeterlik. Qaraghandy ónirindegi «Qara Múryn» atty jer atauy «Aqtaban shúbyryndy» zamanynan derekter beredi, әri búl atau qazaq rularynyng shyghu tegining tym arydan (Naymannyng Múryn ruynyng atauy Qara Muren, Shara Muren ózenderining boyynan Shynghys qaghan әskerimen berge kelgenine baylanysty qoyylghan.) bastalatynyn da bildiredi. Qorghaljynnyng ontýstiginde, Núra ózenining saghalyq alqabynda Espenbet kóli degen kól de bar. Osyghan qaraghanda, Er Espenbet batyrdyng ziraty Aqmola aimaghynda boluy da mýmkin. Aqshatau tumasy әri tariyh-shejireden mol habary bar Qajyghúlov Qayyrtay aqsaqal: Babatayúly Dulat jyraudyng ziratyn kórsetken әri el ishinde osyny biletin jalghyz ghana kisi, ózi úzaq jasaghan, Dulattardyng úrpaghy Asqar qyzy Shәrbәnu әjemiz, Er Espenbetting ziraty Dulattyng ziratynyng ontýstigindegi biyik taudyng bauyrynda ekenin senimdi týrde aitqan, - deydi. Arghy jaghynda aqiqat jatatyn bir әngimede, Aqshatau elining bir jas jigiti osydan  100 jylday uaqyt búryn dәl osy jerde qoy baghyp jýrip úiyqtap ketedi. Týsine atqa minip, sauyt kiygen batyr kirip: «Men, Espenbet batyrmyn! Ziratymdy nege malyna taptatasyn?», deydi. Shoshyp oyanyp qarasa qoyy qalyng qaraghannyng ishindegi qorym molalardyng ishinde jayylyp jýrgenin kóripti. Bolghan oqighany elderge aitsa, auylyndaghy ýlken adamdardyng biri – «Ayan bergen týs eken. Er Espenbet babamyzdyng ziraty sol jer», deydi. Batyrgha tartyp tughan úrpaqtary kýibeng tirlikti bir sәt ysyryp, kónening kózin kórgenderding barynda әri tarihy zertteulerge sýienip atalarynyng qay jerde jany jay tapqanyn naqtylay jatar. «Talpynyp saldym egindi, Ishsin dep әrkim tegindi» dep Qaraqol ózeninen toghan alyp egin salghan Aqtanberdi jyraumen birge Espenbet te toghan shygharypty dep  keybir úrpaqtary әngimeleydi. Toghan shygharyp jýrip Aqtanberdi kótergen tas Taskesken manynda eken dese, Espenbet kótergen tas Mynbúlaq auylynyng 1- bólimshesi «Aqshәulide» bolghanyn kózimizben kórdik. Keyinnen traktormen sýirep auyl shetine aparyp tastady, - dep aitady Espenbetting tikeley úrpaghy bolatyn Omarghazy aqsaqal men basqada kóne kóz qariyalar. Sonda, Taskeskennen kótergen auyr tasty «Aqshәulige» býgingidey tehnika joq ol zamanda qalay әkeledi? Aqtanberdimen birge egin salugha búl batyrdyng ómiri de jetpegen. Biraq ta, Omarghazy atanyng sózinde bir shyndyqtyn  bary anyq. Sebebi, 1755 – jyldarda qalmaqtargha kýirete soqqy berip, sheshushi shayqas ótkendikten qylyshtargha turalyp, nayzalargha týirelip ólgen qashqan qalmaqtardyng denelerinen  neshe kýn qan  sasyp jatqandyqtan maydan dalasy - «Naryn» atalghan  jer Aqshәuli tauynyng manayynda ghana. Osy tarihy oqighanyng ishinde bolghan Búqar jyrau:

   Asu salghan tas búzyp,

  Tarbaghatay belinen.

  Qol qondyrghan qos tigip,

  Borly degen kólinen.

  Qalmaqty shapqan shulatyp,

  Aqshәulining órinen.

  Qonys qylghan Naymangha,

  Bәrin quyp jerinen, - degen tolghauy men osy sheshushi shayqasty  negizge alsaq Er Espenbetting osy soghysqa bastan ayaq qatysyp, tabighaty tamasha Aqshәulide neshe kýn at tynyqtyryp, dem alyp, sol tasty kótergenine esh kýmәn keltiruge bolmaydy.              

Ákesi Dosym men anasynan erte aiyrylghan   Espenbet jeti jasynan naghashy júrtynyng qolynda ósedi. Naghashy atasy Er Qosay da Otanyn qorghauda asqan erlikter kórsetken   batyrdyng ózi edi. Jiyenining zeyindiligin, ójettigin, qas batyrgha tәn túlghasyn jazbay tanyghan naghashysy erekshe qamqorlyq kórsetumen birge, elimizding tarihy men shejiresin kókeyine qúiyp, soghys ónerining aluan týrli qyr-syryna da baulidy. Naghashylarynyng qolynda tarshylyq kórmey, erkin ósse de 13-14 jasqa kelgeninde keybireulerding qaljyndap bolsa da «Syban bala» degenin estip, tughan eli men jeri esine týsip, jabyghyp, týnerip, jauap qatpay qalatyn sәtteri jii bolady.

Óz júrtyna degen saghynyshy ýdegenning ýstine, aldyna týrli arman-maqsat qoyghan talapty jastyng ishten tynyp jýrgenin sezgen Er Qosay: «Nege jabyghyp jýrsin? Tandaghan súluyndy әpereyin. Qalaghanyndy týgel jasayyn.» degeninde Espenbet: Súludyng da, basqanyng da qajeti joq. Jan ata, óz elim men tughan jerimdi kóksedim, - degende qart batyr: Malym men dýniyemnen kereginshe enshindi al. Qolyndy tartpaymyn, - degeninde Espenbet: Ózim tandaghan aq bórte tay men batanyzdan basqa eshtene almaymyn, – deydi. Dýnie men malgha qyzyqpay, namysty joghary qoyghan jiyenine riza bolghan Er Qosay bar yqylasymen aq batasyn berip, Kýndestik te, mindestik te, dosta, jau da óz elinnen bolady. Baq ta sol elinnen qonady, - dep bar aqyldaryn  aityp, tilegin tilep naghashy júrty er qaruy bes qaruyn, sauyt-saymanyn say qylyp Espenbetti óz júrtyna shygharyp salyp, qala beredi. Aqtanberdi jyrau, qu Qúttybay bi, Botaqara batyrlar Espenbetti quana qarsy alsa, kekep – minep sóileushiler de el ishinen kezdesti. Ósekter men kýnshil sózder jas jigitting qúlaghyna da  kirmedi. Naghashysynan minip kelgen aq bórte besti shyqqan jyly Semiz nayman elindegi úly dýbir asta alaman bәigeden oq boyy ozyp keldi. Órkeshi solqyldaghan  jýz taylaqty jýldege alghan bette maghan ataghy da jetedi dep, bes sybannyng úrpaqtaryna týgel taratyp berdi! Keler jyly naymannyng tu basshysy Qabanbaydyng jar saluymen qalmaqqa qarsy attanghan qolgha qosylady. Eki jaqtyng әskeri kezdesip, ejelgi dala dәstýrimen jekpe-jek bastalyp, denesi shoyynnan qúiylghanday, 50 jastaghy qara qasqa at mingen engezerdey qalmaq batyry qazaqtyng 8 batyryn birinen keyin birin óltiredi. Ol zamanda naghyz batyrlyq, erlik tek osynday jekpe-jekte ghana tanylyp, jengen batyrdyng myqtylyghyn óz eli túrmaq jaulary da moyyndaytyn. Búnyng ailasyn Aqtanberdiden basqa tappas, degen sóz shyqqanda jekpe-jekke shyqqaly jatqan qart batyrgha Espenbet: Siz ýshin men barayyn, dep  batasyn alyp eleuregen qalmaq batyrymen jekpe-jekke shyghyp, óltirip basyn qanjyghasyna baylap, atyn jetektep kelgen jas batyrlaryn kórgen qazaq qolynyng әruaghy tasyp, qalmaq әskerining tas-talqanyn shygharyp, yrghyn oljagha batysady.

  Espenbettey er úlyn,

 Eli sonda tanyghan.

 Bet búryp tizgin tartqan joq,

Jaudyng myng men sanynan, - dep jyrlaghanday halyqqa alghash osylay tanylsa, 

El túlghasyn ústaghan,

Týzu joldy núsqaghan,

Bayqaraday by qayda?

Kesilmeli keng qoltyq

Edigedey bay qayda?                      

Maydandy jerde top jarghan,

Qamaldy búzyp qaq jarghan,

Espenbettey er qayda? – dep Hannyng aldynda Qabanbaydyng serigi әri batyr Shaghalaq aqyn erligin joghary baghalaghan Er Espenbetting Abylay hannan altyn jaghaly ton kiui bylay bolghan:  Jerimizdi basqynshylardan týbegeyli aryltu ýshin Han men Qabanbay bastaghan batyrlar Bayanauyl,  Qarqaraly ónirine bekingen jongharlardy aq nayza, aq bilekting kýshimen týre quyp, Shynghys tauyna kelgende  ailaly qalmaqtar Shaghan ózenining ong jaghasyndaghy ishinde suy bar «Qonyr Áuliye» ýngirine tyghylyp, bekinip alyp, qazaq әskerlerin zenbirekpen, sadaqpen atqylap qatty qyrghyngha úshyratqan.  Qazaq qoly qansha shabuyldasa da, qaru jaraghy myqty әri qamalgha jaqsy bekingen qalmaqtar bet qaratpaydy. Qanshama әskeri sheyit bolyp, shyghyn tartyp, tauany qaytqan Abylay han:

 Qayrat qyp qaysy batyr qamal búzsa,

El danqyn kóteredi tudy deydi,

Sózine Abylaydyng qarap túryp,

Qabanbay, Er Espenbet kýldi deydi.

Abylay eki erge jarys depti,

Qorghany jaudyng biyik, alys depti.

Qabanbay, qasiyeting bar edi ghoy,

 Talqandap tastashy bir jaryp deydi.

 Búzbaqshy boldy búlar qamaldy endi,

Saylady aqyl, qayrat, amaldy endi.

Jau jabylyp, qarsylyq istese de,

Qamaldy talqan etip búzdy batyr.

Qysqasy, qazaq jenip qalmaqty aldy,

Qabanbay handay bolyp ardaqtaldy.

Abylay Qabanbaydy «Han» dep qaqty,

Qymbatty Espenbetke tonyn japty, - degen qissada azdap әdeby әsireleu bolghanymen, naqtyly tarihy oqigha ekendigin Qúrbanghaly Haliyd, M. O. Áuezov t.b. tarihshy, әdebiyetshi ghalymdar óz enbekterinde osy qamaldaghy qalmaqtargha qarsy Qabanbay az әskermen talmay úrys salyp, Espenbet basqarghan mergender toby sadaqtyn  oghymen olardy zor shyghyngha úshyratyp, quyp shyqqanyn әserli sipattaghan. Sol ýngirding tómen jaghyndaghy әr týrli rulardyng tanbalary salynghan kóptegen tas zirattar sol soghystyng naqty kuәgeri. El auzynda: 

 Qabanbaydy han qoyghan,

Espenbetting arqasy.

Qasynda sonda bar eken.

Qúlmanbetting Marqasy.

Artynan kelgen qalmaqty

Sadaqpenen atqany, - degen el auzyndaghy úmytylghan ýzik – ýzik tolghaulargha qaraghanda osy qamaldy alugha qyzu kirisken Qabanbaydyng tu syrtynan bayqatpay kelip basynan qayqy qylyshymen shapqaly jatqan qalmaq noyanyn qyraghy Espenbet bayqap qalyp, atyp óltiredi. Úrpaqtary osyghan baylanysty mynanday anyz-әngime de aitady: Qabanbay Espenbet atamyzgha taqqa otyr dese jaspyn dep otyrmapty. Han Abylay altyn jaghaly shapanyn kiygizgende Qabanbay agham túryp men kiymeymin dep ony da laqtyryp tastapty. Sonda tútqyngha týsken qalmaqtyng kóripkel - synshysy: Taqqa otyrmasang da yrymyn jasamadyn. Úrpaghynnan taqqa otyrar adam bolmaydy. 7 úrpaghynnan bir batyr shyghady. Túqymyng birden ghana ósip, kóp bolmaydy. Ózing jaudan ólmeysin. Jastyqtan, qúsalyqtan ólesin, - depti. Halyqtyng arman – ansarynan tughan dәl osynday bolmasa da úqsas anyzdar basqa da batyr, biylerding ómirinde de aitylady.  Anyzdyng týbinde aqiqat jatady -degendey, Espenbet batyrdyng ómirining sony rasynda osylay ayaqtalghan.

Sol kezdegi halyq auyzynan: «Jaudy Marqa týsiredi,

Ataghy Espenbette qalady», - degen mәtel qalghan. «Jaudy kóp alady, Ataghy Abylayda qalady, nemese ataghy Qabanbayda qalady» degendey mәtelder jeterlik. Osy maqaldardan angharatynymyz – eldi, jerdi qorghaghan sol babalarymyzdyng ataq, danqty kerek qylmay, qúdaydan bezbey últyn oilaghan handary men batyrlaryna baghynyp, úiymshyldyqpen maqsattaryna jete biludi ghana nysana qylghandyghynda jatyr. Jyrau әri batyr Aqtanberdi 1740 - jyldary jasym úlghaydy dep Syban ruynyng qolbasshylyghyn Sybannyng túnghyshy Jarasqúldyng úrpaghy Er Espenbetke tapsyrghan. Ózi sonda da soghystardan qalmaydy. Bas qolbasshy Qabekeng sarbazdagha ruh berip túrsyn dep, Aqtanberdini әdeyi saptyng basyna túrghyzady eken. «Aqtanberdi Sapbastay» degen sóz sodan qalghan. Sybannyng Baykóbeginen taraytyn Marqa batyr Espenbet Sybannyng qolbasshysy bolghangha deyin de, bolghannan keyin de ýlkendi – kishili barlyq soghystarda Espenbet ekeui birge jýrip, qandy kóilek dos bolghan.

 Bayanauyl, Qyzyl tau,

 Abyraly, Shynghystau,

 Qozy manyraq, qoy manyraq,

 Arasy tolghan kóp qalmaq,

 Qalmaqty quyp qashyrdyn,

 Qara Ertisten ótkizip.

 Altay taugha asyrdyn! - dep batyrlardyng erligin jyrlaghan Ýmbetey jyrau aitqan osy shayqastargha jan ayamay qatysqan Marqa batyr Altaydyng bauyryndaghy túnyq kólding jaghasynda erlikpen mert bolyp, sol jerge jerlenedi. Marqa batyr jerlengen jerding janyndaghy kól  sol kýnnen bastap «Marqa kól» atanghan.

  

Han batyr Qabanbaygha berilgen «Daraboz» degen ataqpen teng Er Espenbetke berilgen ataq «Adaq» degenning maghynasy – alaman jarystardaghy suyrylyp aldygha jeke-dara shyqqan bәige atty: «Adaqtap barghan sayyn shyqty jýirik» dep suretteydi. Halqymyzda: «Adaqtap túryp aitayyn!» degen de sóz qory bar. Adaqtyng maghynasy – ozyq, dara degen úghymdy bildiredi. Batyrgha búl ataqty bereding aldynda, Arqa jerinde qalmaqtardy taghy da kýirete jengen iri jenisteding birin  halqymyz Han ordasy Kókshetauda toylaghany belgili. Aldynda ketken qanshama esesi bar  qazaq qoly qalmaqtan qolgha týsken oljalardy batyrlardyng erligine, jastarynyng ýlken-kishiligine  qaray ýlesip bolghan kezde, qolang shash, qaraqat kóz, qypsha beldi, sózi, jýris-túrysy әdepti 18 jas mólsherindegi tútqyn qyzgha jastar túrmaq egde batyrlardyng kóz súghy birden qadaldy. Osyny aitqyzbay bilgen Abylay han batyrlardy bir-birine ala kóz, qyrghy qabaq qylmayyn dep erikti qyzdyng ózine salady. Hangha tizesin býgip, taghzym etken tútqyn qyz: Ýsh týrli shartym bar. Sonyng bireuin oryndaghan azamatqa jar bolugha rizamyn. Birinshi shartym, batyrlarynyzdyng mergendigin synau ýshin basymdaghy ormalymdy anau kók jartastyng basyna kerip ilip qoyamyn. Ózim qasynda túramyn. Sadaghymen atyp týsirgen batyrgha tiyemin deydi. Jotanyng basyna kóz tastaghan Abylay han: Ol shoqygha oq jetpes,- deydi. Sol kýnnen bastap ol jer «Oq jetpes» atanghan. Aytqanday eshkim oq jetkize almaydy. Qyz jotadan týsip kólding teren, yirim jerining jaghasyna baryp túrghan tútqyn qyz: Batyrlar birin-biri arqalap jaryssyn. Ozyp kelgen jigitke baramyn, - deydi. Segiz jigit birdey jetip, ol shartta oryndalmaydy.  Qyz ýshinshi shartyn bylay deydi: Sizderdi mergendikte, kýshtilikte synadym. Endi aqyl -oylarynyzdy synayyn: Úyasynda ýsh balapan basyp jatqan kepterge qara qús kez bolyp jemekshi bolghanda ýsh balapan «Anamyzdyng ornyna bizdi jeniz. Anamyzdy qoya beriniz» dep zar qaghady. Qara qús: Toymasam senderdi de jeymin, - dep rahym etpeydi. Kepterdi endi jey  bastaghanda bir súnqar qara qústy omyrtqasynan teuip, óltiripti. Oghan balapandar riza bolyp: Sheshemizding ornyna bizdi jeniz, - deydi. Ósken kezinde jeymin dep bireuine belgi salyp ketedi. Soghan jetkizbey sol balapandy qyrghy jemekshi bolady. Qyrghigha súnqarmen uәdesi baryn aityp, aldymen soghan barayyn.  Amanatyn oryndayyn, - deydi. Uәde, amanattyng qiyn ekenin bilgen qyrghy rúqsat etedi. Súnqardy izdep týndeletip úshyp kele jatyp japalaqtyng qolyna týsedi. Oghan da barlyq oqighany aitsa japalaqta týsinip súnqardyng mekenine jetkizip salady. Balapannyng basynan ótken barlyq taghdyryn estigen súnqar oilanyp: Uәdede túru eng qasiyetti is. Kelgenine rahmet. Japalaq qúrly bolmaymyn ba? dep qyrghigha jiberipti. Balapan qaytadan kýni-týni úshyp qyrghigha baryp osy oqighalardy aitsa qyrghi: Uәde qúday atymen jasalady. Sen kóp beynet kórseng de uәdelerindi tolyq oryndadyn. Saghan rizamyn. Alghashqy súnqaryna baryp, baqytty bol, - dep erik beripti. Júmbaghym osy deydi qyz. Dәmeli batyrlar júmbaqty ary-beri oilap sheshe almaydy. Han men Qabanbay: Sen nege bәsekege qatyspaysyn? – degende toptan shetkeri túrghan Espenbet: Búl júmbaq syrgha toly. Qyz  oramalyn  sol taugha tigip, ózi jerge týssin, deydi. Espenbet sauyt búzar jebeni salyp, barynsha shirep túryp sadaghyn tartqanda ormaldy baylaghan qadasymen qosyp úshyrypty. Qyz eriksiz basyn iyip, tәjim etedi. Júmbaqty sheshsem qyzdyng taghdyryn da men shesheyin, - dep Hannan rúqsat alghan Espenbet: Búl qyzdyng tegi músylman kórinedi. Bir otbasynyng ýsh qyzynyng biri eken. Zorlyqshyl bireuge tәueldi bolghan. Elin jau shapqanda óz auylynyng bir batyry qútqarypty. Soghan tiymek bolyp uәde beredi. Ol uәdesine jetkizbey bizben soghysqan qalmaqtardyng qolyna týsedi. Olardyng da uәde syryn biletin mәrt jigiti bostandyq bermek bolghan siaqty. Mine, endi búl qyz taghdyrdyng jazuymen bizge tútqyn bolyp túr. Búl qyz sadaq tartyp synasqan jigitter oramalyn atyp týsirse, jartastan qúlap ólmekshi edi. Birin – biri arqalap jarysqan jigitterden bireu jeke ozsa yirim sugha týsip, óler edi. Men basynda-aq osynday astarly astarly syryn sezip, bәsekege qatyspadym. Búl qyz mahabbatqa adaldyqty, uәdege beriktikti kie tútqan jan eken. Nәzik sezim, tereng sýiispenshilik daryghan arugha men qiyanat jasasam júmbaghyndaghy qyrghy qúrly bolmay qalmaymyn ba? Bizdi qyrghigha tenegenine ózi de úyalyp tizesin býgip keshirim súrap túrghany qylyghynan bilinip túr. Nәpsige erip arudyng sezimin qorlauym maghan namys. Sondyqtan, shart boyynsha búl qyzdy Men alugha tiyisti bolsam, basyna erik berem. Sýigenine qosylsyn, - deydi Er Espenbet. Qabanbaydyng qyzy Nazym batyr: Qyzdyng istegen isi, sózi men  minezi marjanday minsiz eken. Esimin Marjan qyz atayyq, depti. Qyzdyng ózinen súrasa búl tútqyngha týsken qaraqalpaq qyzy eken. Abylay hannyng rúqsat etuimen qazaq batyrlary qyzdy óz eline aman-esen jetkizip salady.

Espenbetting osy shayqastyng qyzghan kezinde Bura elining qolbasshysy Aqbantay batyrdyng artynan nayza salmaq bolghan tauday qalmaq batyryn sauyttyng júqa jeri-qoltyghynyng astynan atyp óltirgenin  kórgen qaz dauysty Qazybek by barlyghynyng kózinshe Abylay hangha: Espenbetting elden erek erligi barlyghymyzgha mәlim. Esh batyrdyng oghy jetpegen jerge oq jetkizuining ózi bir keremet! Al, qyzdyng astary qalyng júmbaghyn sheship, moyyndatyp, ózine tiyesili bolsa da basyna bostandyq berui ýlken jýrekti meyirimdiligin, obal-sauapty biletin imandylyghyn bildirip túr. Basqalargha ýlgi-ónege bolu ýshin Espenbetke erekshe marapat kórseteyik, - dep úsynys jasaydy. Basqa biy-batyrlar da búl úsynysty qyzu qoldaydy. Handa qyryq kisining aqyly bolady degen ras. Abylay han kóp oilanbay:

Altyn bersem jerde qalady,

Mal bersem elde qalady.

«Adaq batyr» degen ataq bersem,

El auzynda mәngi qalady, - dep  Espenbetke «Adaq» degen ataq berdi!

Sol jerde Búqar jyrau batyr әri aqyn Taraqty  Bayghozygha Marjan qyz oqighasyna arnap batyrlardyng esimderin, mingen attaryn qosyp, joryqtarda aitatyn әn men óleng shyghar dep tapsyrady. Shabyttanyp túrghan daryndy Bayghozy:    

 Jogharydan jýgirtip Bókeng keldi,

 Oynaqtatyp astynda bóken kerdi.

 Tas úshyrghan ekpini dauylday bop,

 Qighash qashqan qútqarmas bókenderdi.

 Qabekeng mingen «Qubasty-ay»,

 Qubastay jylqy tumasty-ay.

Jәrdem ber dep Alladan,

 Halqy jylap shulasty-ay.

 Adaq mingen sary atty,

 Qús siyaqty qanatty.

Kókshetaudyng jerinde,

 Eren ýlgi jaratty.

Baraq mingen qanat ker,

Miner baptap talapty er.

Aty menen eri egiz,

Sipatyna qarap kór.

Ozyp shyqty Espenbet «Adaqtalyp»,

Maydandaghy bar jaqsy ataqty alyp.

Qayyrmasynda: «Uey, uey, Marjan qyz», - dep aitylatyn osy ólendi 93 - jyldary qytay tarihshylary jazghan kitaptan oqyghanmyn.  Sәken Seyfullin de «Jeke batyr» poemasyna osy oqighany arqau etken. Biraq, «Adaqty»  Arghyn ishindegi óz ruy Quandyqtyng batyry dep kórsetken. S. Seyfullin shyqqan Quandyq ishindegi Qarpyq ruynyng myng betten artyq shejiresin neshe ret oqyghanymda nebir qasiyetti adamdar men arqaly batyrlar búl elden kóptep shyqsa da,  18 - ghasyrda Espenbet – Adaq atalghan batyr Arghyn – Quandyq ruynda joq ekendigine kóz jetkizdim.

Espenbetting kóp aitylmay jatuy – Enlik pen Kebekting ólimine osy batyr sebep bolghandyghynan dep te aitylady. «Enlik – Kebek» oqighasyn tolyq zerttegen, ózi de Tobyqtynyng juan atasynan shyqqan, búrynghy arhiv qyzmetkeri Gh. Zúlharov: «Eki ghashyqqa qatang ýkim kesken Er Espenbet emes!» dep senimdi týrde derekter keltirip, jónsiz qaralaudyng dúrys emestigin birneshe ret dәleldep zertteu enbekterinde jazdy. Rasynda, san soghysta birge bolghan, qandy kóilek serigi әri agha tútyp syilaghan Qabanbay batyrdyng jiyeni Enlik qyzdy Er Espenbet ólim jazasyna kespey, eki rudy bir bitimge keltirer edi jәne osy Er Espebetting by ataghy bolmaghan. Enlik – Kebekke jany kýise de, arasha týse almaghan Shynghys tau ónirine («Kelgeni Tobyqtynyng osy mangha, 1780 – ge taqalghanda» dep «Enlik – Kebek» dastanynda» Shәkәrim aitqanday) endi qonystanyp jatqan Tobyqty ruynyng sol kezdegi basshylarynyng biri Kóbey bi: «Kim gharip?» atty tolghauynda:

  Az bolghan song elimiz,

 Dauly bolyp jerimiz,

 Eki ghashyq qaza bop,

 Ýzildi ghoy belimiz.

 Elin jónge salmaghan,

 Qos qyrshyndy jalmaghan,         

Espenbettey by gharip.

Ýsh kýn, ýsh týn jyladym,

Kózimning jasyn búladym,

Bola almay qorghan solargha,

Aqyrynda men gharip, – dep osy qandy oqighany  naqty surettegen. Búl jerde tarihy -әdeby zertteushilerdi shatastyratyn adam esimderining attastyghy. 1780 – 1790 – jyldary Semeyde túrghan I. G. Andreev degen orys kapitanynyng – tynshysynyng dereginde dәl osy jyldary Nayman ishindegi Múryn ruynyng keybir bóligi Shynghys tauynda bolghan. Búl rudyng kópshiligi búl jyldary Qalba tauy men Tarbaghatay tauynyng bókterine qonystanyp alghan. Osy qalyng Múrynnyng bir bútaghy Qydyr ruy Shynghys taudyng «Qydyr» jotasynan Ókpeti tauynyng teriskeyine 1794 – 95 – jyldary qonystanghanyn últy nemis ghalym - sayahatshy Siyversting osydan 220 jylday búryn jazghan kýndeliginen jәne 1899 - jylghy bilikti mamandarmen qamtylghan F. Sherbina basqarghan ekspedisiyanyng  tarihy derekti kitabynan kóruge bolady. Qos ghashyqtyng taghdyryn sheshken qandy oqigha 1790 - jyldarda bolghan. Osy aitylghan Múryn ruynyng Qydyrynan taraytyn Qara by atalghan ru bar. Jas kezinen sheshen, tapqyr bolghan osy Qara biyding azan shaqyryp qoyghan esimi – Espenbet. Zorlyq kórsetken jaqtyng tez úmytyp, zәbir-japa shekken jaqtyng kerisinshe úmytpaytyny tabighy zandylyq. Kengirbay, Kóbey biylermen aitysqa týsip, Enlik-Kebekke ýkim aitqan  «Adaq» Espenbet emes, «Qara biy» Espenbet degendi Abay audanyndaghy Tobyqtynyng aqsaqaldary osy Qydyrdyng úrpaqtaryna ózderi aitypty. Shejire boyynsha Nayman ishindegi 5 Bayystan taraytyn Syban – Múryn rularynyng qonystary  ol zamanda óte jaqyn bolghan. Qara by atalghan Espenbetting atasy Jelkildek batyr Qabanbaylar tústas ta, «Atadan jalghyzsyn, soghysqa barma!» degenge bolmay qazaq-qalmaq arasyndaghy qyrghyn soghysqa óte jas kezinen qatysqan «13 jasar Smayyl, Til almaytyn kók aiyl, Búlan kógi oqqa úshty» dep «Aqyrghy aiqas» dastanynda aitylatyn  әkesi Smayyldyng jas shamasy Er Espenbet tústas ekeni naqty.  Yrymshyl qazaq «Qara biy» atalghan Espenbetting esimin «Adaq» atalghan Espenbat batyrday bolsyn dep qoyuy da әbden mýmkin.  Múhtar Áuezov «Enlik – Kebekti» túnghysh ret piesa qylghanda Naymannyng sózin ústaghan Espenbet by dep osy oqigha jóninde Áuezovke kenes bergen Abaydyng úly Túraghúl ekenin ghalym Túrsyn Júrtbay dәleldedi. Túraghúl, Abaylar Qúnanbaydy kórgen. Qúnanbaydyng әkesi Óskenbay Kengirbay, Kóbey biylermen birge óz rulary tobyqtynyng mýddesin qorghaghan. Osyghan qaraghanda bar sanaly ómirin syrt dúshpandarmen aiqasyp ótken «Er Espenbetti Tolaghay túlgha» dep ru tartysyna qimaytyn Gh. Zúlharov aghamyzdyng pikiri dúrys.

 Kýreste qalyng qoldy adaqtaghan,

 Maydanda betine jau qaratpaghan.

 Sondyqtan «Adaq» degen ataq alyp,

 Er edi atyna kir janatpaghan, - dep keyingilerge erlikting asqan ýlgisi bolghan Er Espenbetti býgingi jas úrpaqtargha jan-jaqty qyrlarymen tanystyryp, úlyqtay aldyq pa? Áriyne, «Iya!» deuge auzymyz barmas! Elimizding bolashaghy jastarymyzdy Otan sýigishtikke, adaldyqqa, әsire paydaqýnem bolmaugha, meyirimdilikke, imandylyqqa,  mahabbatqa adaldyqqa, oishyl-tapqyrlyqqa   tәrbiyeleude Er Espenbetting ómiri túnyp túrghan ýlgi-ónege. Myna kórshi Resey halqynyng patriottyq sezimin, últtyq ruhyn kýsheytu ýshin ózining halqyn-orystaryn ayamay qyrghan qanisherler admiral Kolchakty, ataman Dutovty, Annenkovtardy, t.b. nasihattap, olar turaly kinolar týsirip, eskertkishter ornatuda.  Ózi ólse de, enbegi men erligi ólmegen bir tuar túlghanyng tughanyna  300 jyl tolghan, býginde, Ayagóz audanynda at shaptyryp, as bermese de Er Espenbetti eske týsirip, ony jan-jaqty jyrlaytyn aqyndar aitysyn, mýshәiralar ótkizuge tolyq mýmkindik bar. «Er Espenbetting ómiri jәne erlikteri» atty Respublika kóleminde ghylymy – tәjiriybelik konferensiya ótkizu kerek-aq! Preziydent N. Nazarbaev: «Últ mereyin ýstem etken ardaqtylar aldynda sózimiz de, isimiz de adal bolugha tiyis», - dep teginnen-tegin aitpaghan. Ayagóz túrmaq Qazaqstangha eshqanday enbek sinirmegen, kelmeske ketken Kenes zamanyndaghy orys gharyshkeri Yu. Gagarin atynda Ayagóz qalasynda eng úzyn әri basty kóshe bar. Qazirgi zamanda Reseyding ózindegi orystyng keybir bilgishteri KSRO-nyng ayarlyqqa toly keybir qúpiyalaryn ashyp, Yu. Gagarinning gharyshqa úshqanyn joqqa shygharyp otyr. Bizding elimiz shynymen gharyshkerdi qúrmettegisi kelse, túnghysh gharyshkerimiz әri әlemde alghash ret «Kreyserge» joyghysh úshaqty qondyryp, (Toqtardan búrynghy synaqshy úshqyshtar ajal qúshyp tynghan.) gharyshqa úshpay túryp batyr atanghan, esimi altyn әrippen «Ginnesting rekordtar» kitabyna tirkelgen Toqtar Áubәkirovty qúrmetteyik. Maqalamda qaysysy dúrys, qaysysy búrys ekendigine kózim jetpegen keybir dauly tústardyng basqa da núsqalaryn  әdeyi berdim. Sebebi, Er Espenbetting ómiri men últymyzgha sinirgen enbegin, erligin zertteu, «espenbettanu» endi bastalady dep esepteymin. Batyrdyng erligining az ghana bóligin aitqanym barlyghynyzgha ayan. Joghary oqu oryndaryndaghy tarihty, әdebiyetti zerttep jýrgen jas ghalymdarymyz bir sýrleudi shiyrlaghan taptauryndylyqtan shyghyp, ghylymy enbekterine týren týspegen osy tyng taqyrypty alyp, jan – jaqty, keshendi týrde zerttese, osy dauly mәseleler anyqtalyp,  «Adaq» atalghan Er Espenbet batyrdyng ómirindegi basqa da belgisiz oqighalar ashylar edi.  Búl taqyrypqa talapty oqushylar da qyzyghushylyq tanytyp, qalam sermeri anyq.

 Taghy da bir maqala jazyp «pysyqsyp» jýrmeuim ýshin,  «Birdi aityp birge ketipti» dep mәrtebeli oqyrmandarymyz sókse de, orayy kelgende qysqa ghana aita keteyin: Qazaq jazba әdebiyetining negizin salghan, úly Abaydyng ústazy bolghan, «Óksigindi oilasam, úiqy berip, qayghy alam»,-dep últymyzdyng bolashaghy ýshin kýnirenip ótken, túiyqtan shyghar joldy da  núsqaghan Babatayúly Dulattyng shygharmalaryna últynyng tәuelsizdigin kóksep, otarlaushylardy batyl aiyptaghany ýshin, patshaly resey Dulat ólenining aityluyna bir tyiym salsa, onyng múrageri Kenestik qyzyl ókimet taghy  da jaryqqa shyghuyna tosqauyl bolghany belgili. Basqany aitpaghanda, «mýiizi qaraghayday» degen jazushy Múhtar Áuezov  «Abay joly» epopeyasynda Abaydy jyrymen emdep, ýlgi-ónege kórsetip, batasyn bergen Dulattyng atyn aita almay «Barlas» dep jasyryn atpen aitqany belgili. Mine, osy uaqyttarda Ontýstik Qazaqstan ónirinde tuyp-ósken, ómirden erte ketken әdebiyetshi ghalym Qúlmat Ómirәliyev Dulat ólenderin bir jaqty aiyptaudyng negizsiz ekendigin, әdeby jana tanym túrghysynan zerttegende aqyn shygharmalary otarshyldarmen birge jergilikti biyleushilerge qarsylyqtan tughandyghyn jәne sol zamanda Dulattyng ataghyn paydalanyp, Qazan qalasynan kelgen, әsire islamshyl Seyitbattal atty shala sauatty noghay aqynynyng diny ólenderin Dulattyng atynan jariyalap jibergenin Kenestik iydeologtardyng aldynda tabandy týrde qorghauyna tura keldi. Qúldyq mentaliytet әbden dendep alghan keybir ghalym qandastarymyzdyng ózi Qúlmat aghamyzgha Dulat múrasyn janasha baghalaugha jol bermey, tosqauyl bola berdi. Osynday oi-órisi tar, toghyshar, ghalymdyghynan zalymdyghy basym qarsylastaryna:

 Azamat úl tarihtan syr izdegen,

 Syr izdegen, kóneden til izdegen.

 Til izdese kóldeneng bireu túrdy,

 Oy - qiyaldy tariyhqa jýrgizbegen.

Jýrgizbegen, eshnәrse bilgizbegen,

Bilsem degen niyetten kir izdegen, - deydi ashyna ýn qatqan Qúlmat marqúm.                        

 Aqyn shygharmalaryna degen kózqaras keneygenning ýstine taryla týsip, 1984 jәne1985 – jyldary basylghan ýsh tomdyqqa da, «Bes ghasyr jyrlaydy» jinaghyna da kirgizbey tastaghanda aqyn múrasyna degen janashyrlyghy, adaldyghy odan sayyn shiryqtyrghan  Q. Ómirәliyev Dulattyng atynan:

 «Bes ghasyrgha» kirgizbey,

Úrpaqqa atym bilgizbey,

 Ghalym bolghan, balam-au,

Asa keshe bolmasan,

Halyq qayghysyn jyr etken,

Elge emshi sózimnen,

Jýrer me-eng býgin kir izdey, - dep  

Dulatqa tәn mysqylmen, ótkirlikpen ayamay soyyp saldy. Ór minez ghalym sonda da qaytpay, Dulattyng múrasyna qosylghan óresi tómen, quaty әlsiz, sauaty tómen dýmshe molda Mәulekiyding ólenderin bólip, aqyn múrasyn jiliktep túryp zerttegen enbegin shygharmashylyqtyng azabyna tózip jetildirip «Zamana sazy» atty jeke jinaghyn oqyrman qauymgha tartu etti. «Ruhtas - adam tuystas» degendey, Dulat múrasynyng aqtaluyna, onyng jaryq kóruine qauip-qaterge qaramay, jan-tәnimen belsene kirisken kýresker-ghalym Qúlmat Ómirәliyevting atyna D. Babatayúlynyng tuyp ósken jeri Ayagózden kóshe beriluin 15 jylday búryn Últtyq Ghylym Akademiyasynyng ghalymdary súraghanda, audanymyzdyng basshylary kelisken. Ol uәdening oryndalmaghanyn anda-sanda  «Qazaq әdebiyeti» gazeti jazady. Erlikti jasamaudan baghalamaudyng qauipti ekendigi shyndyq. Sondyqtan mening úsynysym – Shyghys Qazaqstan oblysy Ayagóz qalasyndaghy Yuriy Gagarin atyndaghy kósheni jәne ontýstik әskery qalashyqtaghy № 4- mektepti ómir joldary úrpaqqa ónege, ghibrat, últqa maqtan bolarlyq Er Espenbetting atyna, esh maghynasy joq «Aktubinskaya» dep atalghan kósheni daryndy ghalym Qúlmat Ómirәliyevting atyna berip, arnayy belgi qoyylsa deymin. Dana halqymyz: «Eskertkishting túghyryn túlgha ózi qoyady, eskertkishti halqy qoyady», - degen.  Ayagóz qalasyndaghy ortalyq alangha últymyzdyng ruhyn kóteretin, oi-sanamyzdy ósiretin, aqiyq aqyn Dulat Babatayúlynyn  úly  aqyn ekendigin sezdirip, sendirip túratyn sәuletti, әri enseli eskertkish qondyng uaqyty bayaghyda jetti jәne osy alandy Dulattyng atyna beru kerek!

 Bәrin ait ta birin ait,

 Espenbettey er qayda?

 Espenbettey er tusa,

 Er kýtetin el qayda? - dep osydan 180 jyl búryn Dulat babamyzdyng aitqanyn býgingi bizder:

 Espenbettey batyryn

Úlyqtaytyn el qayda? – dep janghyrta, batyrdyng tughanyna 300 jyl tolghanyn júrttyng esine sala qaytalaymyz.

Ertis Núrqasym 

Ayagóz qalasy

Abai.kz