Qúrmetti oqyrman qauym!

Biyl, Jeltoqsan kóterilisine 30 jyl tolatyny sizderge belgili. Búl roman sol jeltoqsanshylargha arnalghan shygharma edi. Kezinde, 2012 jyly «Júldyz» jurnalynyng №1 sanynda jariyalanghan edi. Jazushy, býgin romandy abai.kz sayty oqyrmandaryna úsynyp otyr.

Abai.kz aqparattyq portaly

(Tamúqqa týsken sәule)

Roman-modern

 

Esly vinoven narod, znachit vinoven ya.

Kniga Bytiya

Vse, chto vyshlo iyz-pod moego pera, stalo byti, lishi fragmenty odnoy y toy je neskonchaemoy ispovediy...

Gete

 

Kók shymyldyq aspan men aq kebin jerding arasy kireuke múnar. Kýnge shaghylghan qylau qylpyp túr. Qargha qatyp qalar kýn shaqyldap túrghaly ýshinshi tәulik. Altaydyng at qoltyghyn sóger eren Ertis boyy qaharly. Dýniyeni erkin qydyrghan kýn núry tәkappar súludyng qazdighan kirpikterindey qar betine qadaluly. Onyng da biraq qantardaghy quaty әlsiz. Týz tósin qúr qydyruly.

Osy úly týzde Baybura ýiirden bólinip qalghan qúlanday jalghyz edi. Sol kýni súrapyl syn sәti soghatynyn ol sezgen joq. Alqarakók aspan týnegin qiya saulaghan boz sәule kókten týser Ghaysaday ghayyptan oralatynyn bilgen emes. Jer jigin jaryp shyghar Mәdidey sostiyp, jylan jútqan janday ýn-týnsiz qalshiyp túratynyn taghy oilamaghan.

Kózine qan tolyp, kókiregine kek túnyp, kónilinde sher shayqalghan pende ghoy... qaydan bilsin, neni sezsin?! Qayta ótken kýnder elesin esine alghysy kelmey, iyen dalada eriksiz anshylyq qúryp jýrgen. Tau men dala qanattasyp jatqan keng dýniyening qonyraulatqan qonyr ýnine de qúlaq aspay, elsizde ishqúsa kýimen eleusiz tirlik keshken. Súrapyl syn saghaty soqqanyn sol kýni sezbegen.

Sol kýni de qar basqan baytaq dala, qar jamylghan tәkappar taular del-sal edi. Dýnie jym-jyrt túghyn. Osy úly jingir kenistikti oqys dýr etken dauys selk etkizgen. Ile darylgha úlasqan dýril tylsym әlemdi dirildetip ala jóneldi. Sol-aq eken alapat ayazdan demin ishine tartyp túrghan jaltang jon, japan dýnie siqyrly ýnmen hrustaliday synghyrlap sala berdi.

Qúba dónnen qylang úrghan qos bóri qúla týzde qúbaqandap, sonynan ilesken daryl dauysty eleng qúrly kórmesten jortqan. Alghan beti – tónkerilgen astauday Aqjaldyng jazyghy. Al Qalghúty ózenining boyyndaghy oidym-oydym shiyki shiyden kókshulan bórilerdi býii tiygendey týrip shyqqan jalqy motoshana bolsa, jer apshysyn quyra shoqalaqtay zyrqyrap keledi. Kók pen jerding arasyn azynaghan ashy dauysqa túndyrghan kólik sonynan úlpa qardy borandata týsken. Jer bauyrlay jortqan jondy kókjal sonynan sypyra tiygen. Oghan kýili bóri de bylq eter emes, jer jadysyn tandamastan tyrnaq batyrady.

Qu tandyr tósine alty ay qys qar toqtatpas Tesikúya jeli kemirip tastaghan taqyr jon taqym jazdyra týsedi. Tek osydan ýsh kýn búryn týsken qalyng qar ghana kýpsip, mayly mýiizgek tabandardy qyzdyrghany bolmasa, qatty ayaz kýpsek qardy bauyryna júqtyrmay, jan saugha qughynda kómektesip-aq keledi. Kópsip týsken qalyng úlpa jer bederin jiti angharghan qughynshygha da qolayly. Qashqyndargha da ynghayly. Eki jaghy da eseppen jeledi. Sinirli bóri siraq búlay bassa, rәzinke taban ýiirile jóneydi. Oidan qyrgha iyek artysymen-aq bóri qughyn bastalghan.

Baybura bóri qughynmen búghan deyin de qasqyrlardyng beseuin alghan. Bәrining de Marqakólmen úlasar úly silem – Bókenbay tauy men Sarytaudyng salpy etek salmasy – Qarasengir tauy arasyndaghy taqyr jondarda bel omyrtqasyn ýzgen. Japonnyng oiynan, orystyng qolynan shyqqan әigili motoshana anshynyng aiyzyn qandyrghan. On jeti jasar jas jigit jeligip alghan.

Býgin biraq jyn buyp, jelik quyp shyqqan joq...

Naghashysynyng jar degende jalghyz atyn jem qylghan son, onsyz da qanyna qarayyp jýrgen jan jalpaq taban jampozyna jambas artqan. Osydan eki kýn búryn jargha jyghyp ketse de, ókpe-bauyr sekildi jyly júmsaghyn ghana talghaju etken qos bóri qaytyp jolamay qoydy ghoy. Adamnan ailasyn asyrar súm kóringen... Baybura da qasarysyp, inir men tang qaranghysynda qos auyzdy otyz ekinshi myltyqpen at sabyltyp kelgen. Ashtyqqa dәti berik týz taghylary da myltyq pen oq-dәrining iyisin sezdi me, jemtik basyna jolamay qoydy. Alystan oraghytyp iz tastapty. Anshy tayynshaday arlan men qúljaday qanshyqtyng taban mórin aiyrghan... Terindi tiridey sypyrarmyn dep tistengen. Myltyqsyz attanugha bel bughan. Belindegi selebeni teri qynnan suyryp, mandayyna basyp túryp «qaru qandasyn» dep serttesken.

Dýnie jylanbauyr jalpaq tabanmen dóngelene audy. Baybura biraq kózi ottay janyp, aq úlpa betinde josyghan taghylardyng tanyn aiyryp keledi. Bayaghy bir zamanda Aqjaldyng jazyghyna tary men biday egip, taqtayday tegistep tastaghan úlanghayyr ónir alashapqyn qughyndy kýtip, bauyrlaryn jazsyn degendey búqpa-búiratsyz sozylyp jatyr.

Aqjaldyng jazyghyna ilinisimen-aq bóriler men jelqayyq motoshana araqashyqtyghy qysqara týsti. Aylaly ang men әdisqoy anshy arbasar mezgil taqap edi. Tisi men tyrnaghyna sengen tabighat serileri kisi úghly jasaghan temir tajaldyng zyr qaqqan jýrisine qúlan jortar jazyqta shydap-aq baqty. Oghan biraq Baybura da boy aldyrmay, jastyq jiger men qúmar jelik jelpintip, jyldamdyqty ýdete týsken. Motoshana da qarly jazyqta qarghymay qúiyndatyp, sonynan boz boran kóterdi.

Qughyn kýsheygen. Alaókpe shabys sýt pisirim uaqytqa sozylsa, da, bóriler busana týsip, qulyq qanshyq pen qubas arlan arynyn aghytqan. Anshy da ayanbaugha bekindi. Qansonarda qasqyr alyp dәndegen Baybura búl joly da qanjyghasyn qandaymyn dep úmtyldy. Ishine týigen qandy kegi de qozyp keledi. Al qos bóri de auyzdaryn qandap, ishekterin maylap ýlgeripti.

Bóri qughyn qar borata búrqaghan sayyn qos taghy da túmsyq soza qatarlasyp, oqta-tekte loq etkize qúsyp tastap, shabystaryna shabys qosty. Ýnemi bóken býlkek, bóri shabyspen jýrgen týzding any kýy talghamaytyn, jer tandamaytyn jýiriktigine basqan. Shabyla jortyp kele jatyp aq qardy qauyp qalyp, asqazandaryn shaya tazalap ta alady. Keshikpey zar kýiine kelip, ýdey jortqan jortuylgha bas qoydy. Kýni-týni talmay jortatyn bóriler ang ataulynyng ishinde eng bir syrttany ghoy, múnday úly jýriske jylqy januar ghana tótep beretini belgili.

Al Bayburanyng astynda kók temir ghoy, syr bergisi joq. Appaq jazyq jýzinde synaptay syrghyp aghady. Bórilerding týpki týisigin anshy da andaghan. Olar Aqjaldyng jayylma jazyghyn kesip ótip, ózderi órbip-ósken Qyzyl Kerishke iligip, ar jaghynda Zaysan kólining qopa qamysy ishine sýngip ketpek. Osyny tez baghamdaghan Baybura qos kókshulandy bastyrmalata týsti. Motor dauysy yshqyna kýsheyip, kókshulan jaldy arlangha jetip-aq qaldy.

Sol-aq eken solgha qaray jalt bergen әkki arlan qiystay jóneldi. Bet-auzyna deyin qoy terili jýndi betperde kiyip, kózine jel ótpes jabyq kózildirik taghyp alghan anshy jigit qyzu qughynmen bayqamapty, úlan jazyqtyng qaq tórine oryn tepken eski diyirmen túsynan bir-aq shyghypty. Temir-tersegin tot basyp, qauqighan tas qabyrghalary qalghan atam zamanghy qyrmandyq tóbesinen jalpyldap jalqy qargha kóterildi.

Arlan ailasyn asyrdy. Bayburany búra tartyp kelip, arbighan diyirmen ishine qoyyp ketti. Ózining barmaghyn shaynap qalghan motorly anshy biraq búrylmady. Ol jalqaulana kóterilip, jyldamdata qanat qaqqan qara qarghanyng sonynan ileskendey, qarqylday úshyp bara jatqan batysqa qaray bet búrdy. Kәri qarghanyng qanatynyng astynda motomen arynday aryldap, ekpindey úmtylghan anshy arlannyng ailasyna aldyrmay, aqshulan qanshyqtyng artynan ashuly týsti. Ol da úzap ketipti.

Gazdy basa týsip, qanjyrday qatqan qanshyq belin tezirek ýzgisi keldi. Búghan bir, býlkek qaqqan qanshyqqa bir qaraghyshtap úshyp kele jatqan kóktegi jalghyz qarghany da esten shygharghan. Aralyq at arqan qalghanda kenet bayaghy kókshulan arlan býiirden kelip kiylikti. Ol janúshyra anshy aldyn oray josyltty dersin. Arlannyng ang da bolsa arly әreketine anshy biraq boy aldyra qoymady. Qanshyqqa qaray qasara dóngeledi.

Ózining óndirshektegen әreketinen eshtene ónbesin sezgen arlan aqtyq aiqasqa bekingenin Baybura da sezdi. Ol endi shúghyl qimyldamasa, ózi jem bolatynyn aiqyn bir týisikpen týisindi. Amalsyz arlangha tópeley tónip kep, motoshananyng qanatymen jalt búrylyp, bórining bel túsynan andausyzda japyra qaqty. Auyr kólik te silkinip qap, bir jaghyna qaray qiyalay qyryndap baryp, Bayburanyng ayaq tiregen týzeuimen qalpyna keldi. Ákki anshynyng mashyqty qimyly mýlt ketpedi. Ausar arlan sozyla kerilgen kýii qamshy tiygen jylanday kiyreleng ete týsip, aidalada aunap qala berdi.

Al Baybura alghan betinen qaytpay, andausyzda beli ýzilgen jolayaq jembasaryna qayyrylmady. Qayyrylghan – qara qargha. Ol omaqasa jer qúshqan arlan bórining ýstinen bir ainalyp, onashalau qondy... Úly shabysta úzyna sozylghan úlan beli auyr salmaq pen orasan jyldamdyqtan oqys opyrylyp, qapiyada júlyny ýzilip ketken kókjal siraghyn serpuge de shamasy kelmedi. Kәri qargha ghana óli bórige seken-sekeng sekire jaqyndady.

Baybura jyldamdyqty taghy kýsheytti. Astyndaghy asauday yshqynghan kóligi taghy ytyryla jóneldi. Álgi bir әzirde audaryla jazdap, jyldamdyghyn joghaltyp, qiys ketip qalghan anshy aqshulan qanshyqqa qaray bir býiirden tóteley tartty. Endi boz qanshyq ekeui de sondarynan qar búrqaghyn kóterdi.

Teri shalbar, teri ton, kiyiz baypaqty saptama etik, týlki tymaq, teri qolghap pen jýzin yzghar qarymastay etip alqymynan ainaldyra shalyp, tanau tesigi men kózildirik qaptauly japsyrmasy bar teri betperde kiygen Baybura tәni qyzynyp, jany dyzyghyp kele jatqan-dy.

Aqshulan qanshyq jaltanda jalt-jalt berip, otty janarlary úshpa qarmen shaghylysa jarq-júrq etip, kópke deyin qúryq salym jolatpay qoydy. Arlangha qaraghanda әdisqoy, jyldam ang jýzikting kózinen ótkendey sýirik te súlu. Ólimge kóz qiyarlyqtay emes. Oghan biraq qanyn ishine tartyp alghan anshy sәp salar emes, qalay da qúmarynan shyqpaq. Qan tilegen toyatsyz sezim suynbay, sәt salyp kýsheye týsken.

Aqshulan da alqynyp, motoqughyndy azapty sýrginnen barlyqqan-dy, biraq boldyrmaghan. Mynaday súmdyq shabyspen kóp keshikpey siraqtary saldyrap qalaryn sezse kerek. Qútyla almasyn da angha tәn tanghajayyp týisikpen bildi. Qyzyl Kerishke deyin qargha adym jer qalsa da, aldyn albastyday orap, qiystata qayyryp ala bergen adamgha qylar ailasy tausylghan. Ózegin ot qaryghan qanshyq endi anshyny alday jýrip, kýtpegen tústan qarmaudy kózdedi.

Jalyn atqan kózderi jarq-júrq etip, ortqy sekirip, biyley oinaq qaghyp, ongha bir, solgha bir súrapyl búrylys jasay bastady. Baybura da kóligining tejegishin basyp qap, shirene búrylyp, ózgeshe ónerli, quatty qanshyqty qaghyp jiberuge bar bilerin saldy. Qanshyq ta aldyra qoymady. Qúla týzde qaqpaqyl oinaugha kóshti. Anghal anshygha qúmbyl qanshyq kóligimen shyrkóbelek ainaldyra shenber de, toqishektey segizdik te jasatty.

At arqan jerdi ainala alashapqyn etip jýrgende kenet boz bóri men anghal anshy ayaq asty apyr-topyr boldy da qaldy. Bastaryn ólimge tikken eki birdey jaujýrek tirijan iyesi aqzu qardyng betinde bettesken kýii beldesti. Aylasyn asyrghan aqshulan qanshyq Bayburany kóligi ýstinen kóz ilespes jyldamdyqpen audaryp týsirgen. Dýrildegen motoshana óz jayyna qanghyp qaldy.

Aranday ashyp kep qalghan bórining auzynan qapelimde qorghana siltengen Bayburanyng qolghapty sol qoly kómeylete kirip ketti. Aqshulan qanshyq ta Bayburanyng biyalayly júdyryghyna qaqalyp qaldy. Aran auyzyn júmylghan júdyryq keptele kergen. Bórining aqsighan orsaq azuy men qan tolyp ketken kózine qadalghan anshy da ózining әl bermes kýshin sezindi. Beline bos ilip jýretin kapron arqandy ong qolymen suyryp qap, jalma-jan bórining moynynan oray tartty. Jantalasa iyqtasyp jatqan qos jyrtqysh ayaspaugha bekisse kerek, biri júdyryqqa keptelgen kómeyi qoryldasa, endi biri yrsylday jinishke arqanmen buyndyra qylqyndyrdy.

Moynynan arqanmen eki oray tartyp alghan Baybura sol qol júdyryghyn aq kóbik arangha nygharlaghan kýii enserip bara jatty. Aylaker týz taghysy yspor anshynyng úrymtal amalyna qapylysta úrynyp qalyp edi. Baybura da bórining bayqausyzda tútylyp qalghanyn tez sezip, әbjil qimyldaghan. Es jighyzbaghan bette ensere týsip, bórining keudesinen iytere sermegen aldynghy eki siraghyn da arqan úshymen oray tartyp ýlgerdi. Sol boyda bórining keudesine minip aldy. Bóri keudesine bóksesi tiii múng eken, Bayburanyng aruaghy kóterilip ketti. Qanshyq qanshyrdyng kómeyine teri qolghapty júdyryghyn kómeyley tirep, tyrp etkizbey qoydy. Jalghyz qolmen qayyryla qimyldap, artqy siraghyn da arqan úshymen qazyqbau shala tartyp tastady. Juan moynynan oray qylqyndyrghan arqan úshyn bosatyp alyp, qasqyrdyng qara túmsyghy ýstinen qalmaqsha qamsaulay tartyp, noqtalap aludy oilady.

Sheshilip qalghan ong qol biyalayyn alyp, aq kóbik aqqan bórining yrsighan ezui týbinen júmarlay tygha bastady. Teri biyalaydy ispelep engizgen sayyn jaqty kergen júdyryghyn da jaylap shyghara bastady. Qanshyq jaghy qarysyp qalghan ba, júdyryq jyljysa da jiyla qoymady. Patshaghar, aila saqtap jatyr ma dep qauiptengen anshy biyalay men teri tonynyng shalghayyn aran auzyna júmarlay tyqty.

Bórining jaghy shynymen-aq qarysyp qalypty. Eki kózi shoqtay jaynap, eki ezuinen silekeyi shúbyryp, auzyn kergen kýii jata berdi. Sol qolyn da bosatyp alghan Baybura bóri basyn kapronnan órilgen jinishke arqanmen qalmaqsha noqtalap, al qarysqan jaghyn jazdyrmastan auzyn teri biyalay men tonynyng etegine toltyrghan kýii arqanmen auyzdyqtay kerip tastady.

Shalghayy bóri auzynda tyghyndalyp jatqan tonyn sheship, ornynan kóterile boyyn jazdy. Aynalasyna jabayy anday úrlana kóz jýgirtti. Apyr-topyry shyqqan jerdi kórdi. Tong jer beti ashylyp, úlpa qar alabajaq tartypty. Motoshana túr qanqiyp. Qasqyr jatyr qynq etpesten. Qara qargha otyr alysta bozaryp jatqan arlannyng ýstinde qarq-qarq shaqyryp.

Aydalada ang quam dep jýrip ajal qúsha jazdaghanyn andady. Bayburanyng jyny qozdy. Keshe ghana Almaty alanynda kók múz jastanyp jatyp kóz júmbaghanyna ókindi... Qasqyrday qamalap alyp, kýrekpen tópelep, keltekpen soyyldap, shalajansar kýide silikpesin shygharyp edi. Sol sәtte mert bolghany abzal edi. Endi mynauysy ne ómir?! Aydalada bas saughalap, bóri qualap jýrgeni... Yzaly namys biylep, kek qozyp, qanjarday nәpsi sanasyn shabaqtap ótti.

Saptama qonyshynan bilektey selebeni suyryp aldy. Qynynan alghan boyda bórining artqy siraghy baylauyn kesip jiberdi de, tiridey soya bastady. Alghash ótkir bolat jýzi tiygende silkinip qalghan qasqyr bәrine de shydaytyn shyndauyl ang ekenin sezdirip, qaytyp búlqyna bermedi. Anshy et pen terining arasyn júdyryqtay irep jatqanda da, kózderi jalyn shashyp, bir tamshy jas ta ýzilmedi. Qara terge malshynghan qap-qara tanauynan bu búrqyrap, aq qardyng betine suyq ter ghana tamshylady. Ol da qargha sinbey qatyp jatty.

Ashugha boy aldyrghan Bayburanyng yzaly jýregi men doly qoly degenine jetti. Ol qanshyq qasqyrdyng terisin az ghana uaqta sypyryp aldy. Bas terisi men taqyr tirsekti siraghyn, qyzyl shaqa bútyna qysqan qúiryghyn ghana ózinde qaldyrdy. Bulyqqan kýii noqtalaghan kapron arqandy kesip, ayaqtaryn da bosatyp jiberdi.

Qyzyl shaqa tәnining beti jybyr-jybyr ete tartyp, al ózi bylq etpesten jatqan bóri kenet siraqtaryn serpip-serpip qaldy. Ol oqys ornynan túrdy. Seng soqqanday sendelip ketti. Qatty ayazda tonazyghan qyzyl shaqa tәninen kóterilgen appaq bu ózimen birge busana erdi. Bóri shalma laqtyrym jerge deyin buy búrqyrap, sendelip bardy da, sylq qúlap týsti.

Tap osy sәtti kýtkendey-aq, kókjal kózin shúqyghan jetim qargha ýstinen bu kóterilgen qanshyrgha qaray úshty. Ol úshyp kelgen boyda qyzyl etke qondy, biraq bir-eki shoqyghannan artpay, ýrke úshyp, onashalau baryp qondy.

Qanshyq qasqyr men kәri qarghanyng is-qimylyna ýnsiz qadalyp, qolyndaghy selebesin syghymdap túrghan Baybura tanyrqauly da edi... Jetim qargha bóri basyna sanghyghan, dýniyeni yzghar qaryghan, al anshy bolsa kekti yzadan qaghynghan kýnde ainala shanyt tartqan. Shanyt dýniyeni dir etkizgendey bolyp, kenet qanshyq bórining ýstinen kóterilgen budan bólinip, Bayburagha qaray aq qardyng betin sәuleli núrmen shomyldyryp, beymәlim boz saghym aqty.

Týz taghysynday tegeuirindi, arystan jýrekti Bayburanyng qolqa-jýregi almas qúiyp jibergendey suyp sala berdi. Qaraqshyday qalshiyp qatty da qaldy. Qimyldaugha dәrmen joq. Tek ótkir kózderi ghana sәuleli saghym sonynan ilesken.

Al saghym sәule bolsa, búghan qúryq boyy jaqyn kelip, shenberley ainaldy. Bóri basty saghym sәule barys qúiryqtanyp úzara berdi. Ol bóri sәulelene saghymdanyp, úzara ósip, múny shenberlep aldy. Bóri súlbaly dóngelengen alyp saghym sәule bel ortasynan úzara ósip ketipti. Shenberley sozylghan boz súlba qúiryq tistesip, múny qytay qorghanynday qorshap tastapty.

Baybura búl súmdyqqa «bir pәlege úryndym ba» dep әri shoshyna, әri tanqala qarap qalghan. Ýni de óshken. Múnday siqyrly súlba saghymdana sәulelenip túrghanda shapqan atsha dýrsildegen jýregining soghysyn ghana estidi. IYen týz de qúlaqqa úrghan tanaday typ-tynysh. Dýnie del-sal.

Saghymdanghan bóri súlbaly sәulege telmirip qansha túrghanyn ózi de bilmeydi. Qolyndaghy selebe pyshaqty úmytqan. Tek qara qargha qarq etip úshyp, qyzyl shaqa tartqan qanshyq jemtigine – qayta baryp qonghanda ghana selk etip es jighanday boldy.

Sonda ghana ózining shenberley qorshaghan saghymdy sәule tútqynynda qalyp, siqyrly bóri súlba arbap alghanyn bildi. Qara qargha taghy qarq etip, shylbyr ýzim jatqan bórining kózin shoqy bastaghanda ghana saghym súlba oqys tolqyp ketti de, dereu jiyryla jinaldy. Áp-sәtte qúlashtay bóri súlba saghymgha ainalyp, jansyz jatqan jalanash tәni ýstine qalyqtay jýzip barghany... Ony biraq kәri qargha eleng qúrly kórmedi: kýndiz de, týnde de shyraday janyp, jer-jahandy sholatyn bórining ótkir janarlaryn qylghyta jútyp, kóz úyasynyng qanyn soryp otyr edi.

Tónip barghan júmbaq jaratylysty saghym sәule óli tәnining tóbesinen tesile qarap, birer mәrte ainala jýzip, kenet Aqjaldyng qúba jazyghyn keuley úsha jóneldi. Alghan beti Altay biyikterine qaray úzay berip, sharbyday júqa, múnarday aqkireuke dýniyege sinip ketti. Kireukelengen keng dýnie týk bolmaghanday tym-tyrys.

Baybura týkke týsinbey әli túr. Qara qargha ghana toyattay almay әuire. Japan týzde jalghyz qapty. Kәri qargha ghana qarqyldap qoyady. Suyq sorghan súm ólkede adamgha qargha da es eken... Alabúrtqan kónili basylmady. Sarytau jaqqa qarady. Kýlli Kýrshim óniri men Zaysan kóline menmúndalap, qysy-jazy qar-múz tóbesin jauyp, júmyrtqaday bop jatatyn úly tau kózge shalynbady. Bayburanyng ishi qylp ete týsti. Dereu týstiktegi Bókenbaygha qadaldy. Tanerteng ghana aq jamylyp túrghan tau jony alashabyr tarta qalypty. Arqar jondanghan tau tósine jel ilinipti. Keshikpey Aqjal jazyghyna alqyna jetedi.

Jer men kókting arasynda kóbik qardan gharasat maydanyn ashatyn Tesikúya jelining dýley dauyl bop kele jatqanyn bile qoyghanday, qargha da qarq-qarq etti. Jalanash jatqan jemtik ýstinen jetim qargha da qalbanday kóterilip, iyesiz diyirmen jaqqa asyghys úsha jóneldi.

Anshy apyl-qúpyl jinaldy. Kókjaldy biteu kýii motoshananyng artyna bókterip, qanshyrdyng aqshulan terisin býktep-býktep tygha saldy. Temir ydystaghy janar maydy motokóligine toltyra qúidy.

Kýn de kishi besinnen qúlapty. Ishki janqaltasynan alyp, úrtyna kesek malta tyqty. Jerden qar jentektep auzyna saldy. Bir sәt kýn jylynyp ketkendey әser boldy. Ile ayazdy qua jetken salqyn jel lebi jýzin syipady. Baybura dalany dýr silkindire kóligin dar etkizgende, úlpa qardy qopsyta úshyrghan jayau borasyn da jelip jetken edi.

Bauyrynda Qaratoghay auyly bauyrsaqtay shashyla oryn tepken Qarasengir tauy qarauyta kórinip túrsa da, týzde tuyp-ósken anshy kókeyinen әldeqanday kýdik seyilmedi. Auyl qashyq. Aqjaldyng tórindegi baghana arlan boy jasyrghan diyirmendi panalasam ba degen úry oy kelip qaldy. Ol da biraq qauipti. Boran aptalap soqsa, ashtyq pen suyq alyp soghar. Nar tәuekel. Auylgha qaray jóneydi. Jol-jónekey taghy kórer.

Kólik  jayau borasyndy mayday tilip, qighashtay tartty. Jana da jýrdek kólik jazyqta jelmayasha syrghyp keledi. Qar toqtamas taqyr jazyq jayly. Atam zamanghy anyz jon ainalasy at pysqyrarlyq mezette aqtýtek әlemge ainaldy.

 At qúlaghy kórinbes Altaydyng aq týtegi bastaldy...

Aqshanqan dýnie kók pen jerding arasyn tútastyryp, kók temirdi de qúrsaulay týsken. Jazyqta Baybura jaza baspaytynyn týsindi. Adasa qoymas. Qar toqtamas jaltang jon dóngelekti bógemes, tek Qalghúty ózenine qúlaghan qabaq astyndaghy qalyng shy tútqan kýrtik jolyn bógerin bildi. Kóz baylanbay Tórebeyit túsyndaghy shiyleuitti oipangha jetudi kózdedi. Temir kýligine qamshy basty. Ol da qyrdan oigha qaray dóngelene dýrkiredi deysin. Jel ghana motoshananyng dauysyn júlyp әketip, estirtpey keledi.

Bet-auzyn túmshalap alghan, kiyimi qalyng anshy aqtýtekti eleng qúrly kórgen joq. Eshki mýiizindey eki asha róldi týzu ústap, kókirek kózimen jer jigin aiyryp, alghausyz samghady. Qos kókjaldy bir-aq kýnde qanjyghysyna baylaghan bauyzdar jelik te bar, boydy biylegen balghyn quat pen beti qaytpaghan búla sezim de bar. Óz-ózine razy-qosh albyrt senim de bar.

Osy betinen taymasa úzyn aqqan Qalghúty ózenining jarly jaghalauyna bir tirelerin biletin Baybura toq kónil edi. Al shyghystan batysqa qaray buyrqana soqqan Tesikúya jeli jýristi tejey týsip qoyady. Oghan biraq motorly kólik әzirge tótep berip keledi. Arlan bóri sýiegi men ajaldy pendeni keudesine qondyryp, júlqyna syrghanap keledi. Jelge iyqtay qyryndaghan Baybura da baghytynan janylar emes.

Qas qaraya anshy jigit kese kóldeneng jatqan Qalghúty ózenining jarqabaghyna túmsyghyn tirey toqtady. Qar týskeli jel ýrip, kýrtik bekitip tastaghan ózen boyy men qau-qau ósken otau shy arasy ayaq alyp jýrgisiz bop shyqty. Baybura motoshanany tastap ketuge qimay, bir jaghynan, janar-mayyn qiyn jaghday tua qalsa – ot jagharmyn dep, otalghan kýiinde qargha tyghylsa da ózi jayau-jalpyly kómektesip, auylgha qaray jyljydy. Jýris ónbedi. Lezde qaranghylyq qanatyn jauyp, Tesikúya jeli qar-múzdy boranmen irey týsti.

Jayaulaghan anshyny arlan bóri mәiiti men motoshana keshikpey-aq maltyqtyryp tastady. Tastay qaranghy týn de kókiregine kýdik úyalatyp, adasyp ketem be, ýsinip ólem be degen sekem salyp qoyady. Sonda da Baybura kýndizgi qasara jortqan qos bóridey qasarysa jyljidy. Jýzin jelge berip, ózendi boylay berse kindik qany tamghan Qaratoghay auylynyng ýstinen shygharmyn dep keledi. Qaru-qayratyn júmsaghan sayyn әl ketip, úly denesin ter jauyp aldy. Tonatyn týri joq. Tek qayraty kemip barady. Búlay jantalasqanmen úzaqqa barmasy da shamalauly. Auylgha jete almasy haqqa ainaldy. Ayal qúrar jer kerek. Shirkin, bir yqtasyn bolsa, bel jazyp, tize býger!

Baybura qansha jayaulap qinalsa da, kók bórini tastaghysy joq. Túralasa da alyp jýrmek. Qúr sýlderi qalghansha amaldap kórmek. Kýpti kóniline tilsiz temir demeu. Áyteuir jalpaq tabany qardy yryp, jylan bauyry kýrtik syzyp, búlqyna syrghyp keledi. Bayaghy bir qara týndey mensiz qargha da joq, Bayburagha qarqylymen es bolghan. Ol beyshara da diyirmen ishinde bulyghyp otyrghan bolar. Ózin ózge bir ózeksiz oilarmen aldausyratqan anshy sharshap-shaldyqqanyn úmytqysy kelgen. Algha qaray adym ashyp, keudeden qaqqan jelmen alysqaly inir auyp, Baybura ilbuge kóshti. Tek toqtap qalmaugha bekindi. Ayaq suytsa, ajal anditynyn andady. Óli bóri men motony tastap, jalghyz tarta beruge de jas jýregi daualamady. Jayaulap jalghyz ketse, jahannamgha jútylyp ketetindey kórindi.

Eriksiz jany shyqqan kókjalmen, jansyz motomen erulep keledi. Keyde ózimshil pende, keyde tәkappar tabighat ýstemdik qúrghan itjyghys dýnie ghoy... Eki jaghy da ese jiberer emes. Qay-qaysysy da kemel.  

Eki asha rólge sýienip, kóz ashtyrmas dýley boran ishin moto kózimen tilgilep, qara týnekten qaytsem qaytpan dep serttesip kele jatqan Baybura әlde nege tirelip qaldy. Biyalayyn sheship, sau qolymen sipalap kórip edi, shiyki kirpishten soghylghan qabyrgha bolyp sezildi. Qaratoghaygha jetken ekem, shet jaqtaghy ýilerding birining qora-qopsasy dep oilady. Búl biraq qora-qopsa bop shyqpady, beyit eken.

Beyit – atam zamannan túrghan Tórebeyit ekenin Baybura birden týsindi. Yqtay-yqtay qiys ketipti... Shy arasynda, aulaqta jalghyz qarayyp, dóngelene oryn tepken aisyz, tóbesinde taqiyaday ghana tesigi bar, kýmbezdenip salynghan molany Baybura bala kezinen biletin. Oqyralaghan búzau, siyr jazda ishke qaray ashylatyn esigin sýzip, kólenke izdep ishine kirip ketetin. Solardy ózi de talay aidap shyqqan. Qúrghaq, aidalada qurap, qúlazyp túratyn eski, jetim beyit bolatyn.

Motoshana jaryghyn býrkemelep tastaghan borandy týnek týtep túr edi. Jaryqpen ainalyp kelip, auzyndaghy Altaydyng qyzyl qaraghaydan qiyp salghan esigin syqyrlata ashty. Kólikti búryp әkep, jaryghyn ishke sebezdetti. Mola ishi bozamyq tartty. Qúrqyltaydyng úyasynday jyp-jyly, typ-tynysh eken. Jylqynyng kýzeu qylyn qosyp otyryp iylep, shala kýidirilgen kirpishten órilgen qalyng qabyrghadan úlyghan borannyng dauysy da bulyghyp, orynsyz bebeulep estilmeydi.

Baybura kóligining jaryghymen ony-múny zattaryn ishke engizdi. Arlan bóri sýiegin sereyip qatqan kýiinde beyit irgesinde qaldyrdy. Qaljyrap kelse de tór jaqta jatqan eski taqtaylardy qonyshyndaghy qaruly pyshaghymen janqalap, shyralap aiyryp, temir shәugimmen mosy kóterdi. Qar suy tez-aq erip, әp-sәtte su qaynady. Su ishine suyghan etti salyp, bir qaynatyp alyp, sorpasymen soqty-ay bir! Múzday mandayy jipsip, bórining suyq tanauynday múryn úshy tership shygha keldi.

Qaranghyda qúiyndatqan qarly týtekpen talmay alysyp, motoshana jaryghymen jayaulap, jandalbasalap Tórebeyitke tútqiyl jetken anshy ystyq sorpa ishisimen, jol boyy teri astyndaghy ter-ter tәni balbyrap, ishki jan sarayy da balday erip bara jatty. Ishke ene teri japqan betperdesin sheship tastaghannan jýzin alau qyzdyryp, kózi ilinip ketti. Arqasyn kiyiz ýiding qanatynday dóngelente salynghan mola qabyrghasyna tiregen kýii qor ete týsti. Kózi ilinisimen  kerile týsip, shalqalay jatty. Kýni boyghy qughyndy sýrgin men yrghyndy jýris bozbala anshynyng búla quatyn sarqyp edi. Ol da endi qorylgha kóshken. Tang belgisi bilinuge toqym kebu ghana uaqyt qalghan. Jambasy qúrghaq topyraqqa tiyisimen tal boyy bosansyp sala bergen.

Anshy jigit qansha uaqyt alansyz úiyqtaghanyn bilmeydi, kenet betin jelpigen әldeqanday qanat lebinen oyanyp ketti. Jýzin jelpigen de torghynday júmsaq, sәby demindey mayda lep. Qamasqan kirpishterin asha almay, týisikpen ghana sezip jatyr.

Qarq etken qargha dauysy kenet qúlaq týbinen estildi. Sonda ghana Baybura qoy kózderin ashyp aldy. Keudesinde qazdiyp qara qargha otyr da, beyit ishin boz sәule keulep ketipti. Kenet tiksinip qalghan anshydan saq qargha jalp etip úsha jóneldi. Ol múnyng kóz aldynda zirat kýmbezin shenberley kóterilip, tóbedegi taqiyaday tesikten shyghyp ketti.

Baybura óni ekenin, týsi ekenin týsinbedi. An-tang kýii tiktelip otyrdy. Tysta týn týnegi aiqara basyp, alaqanshyq boran bebeuley týsse de, Tórebeyit ishi bozang týske úiyp, bar mang anyq kózge shalynyp túrghanyna anshy airan-asyr. Ot bayaghyda sónip qalypty. Boyy da qara terden degdip, búla quatyn jiyp alypty.

Arqasyn qabyrghagha tiregen kýii basyn shalqayta kózin júmdy. Jarghaq qúlaghynan bayaghy bir borannyng úly saryny shyqpay qoydy. Úiqy qashyp ketipti. Shalqayghan kýii janaryn ashty. Sol bir sәt Tórebeyit kýmbezi tóbesindegi taqiyaday tesikten appaq núr ishke qaray saulay qúiyldy. Álgi bir boz núr Baybura kirpik qaghyp ýlgermesten qarsy aldynda aq sәulege shomylghan bóri súlbasyna endi.

Búl úlylyq qana oryn tebetin gharysh kóginen kóktey ótip, boz boran biylik qúrghan baytaq jer tósinde iynening jasuynday jaryqtan saulay týsip, tәniri iyesi qúdiretimen ang kiyesi – Ana-Bóri súlbasy bop oralghan ghajayyp qúbylys edi... Bóri bolmysty Bozie edi.

Anshy bozbalanyng ýni ýreyden óship qaldy...

Aq sәulege bókken boz bóri qúiryghy sólendep, oty óshken oshaq basynda olay-bylay jýzip, búghan kese kóldenendey kerile túrdy. Bauyr túsyndaghy emshekteri salaqtap, ózi terisin tiridey sypyrghan qanshyq qasqyr – Ana-Bóri ekenin andatty... Múnday qiyamette ghana kezdeser júmbaq qúbylysty óni týgili týsinde de elestete almaytyn Bayburanyng tili baylanyp qaldy.

Anshy aldynda Boziyesi – Ana-Bóri súlbasy aq saghymdana alshayyp túrdy...

Tórebeyit ishin boz túmangha bóktirip, kók tórinen boz sәulege malynyp týsken Ana-Bóri alshighan kýii anshyny barlaydy. Tek shoqtay janghan kózderi ghana sol qalpy. Jalyn atqan kók-jasyl janary Bayburanyng qoy kózderine qandauyrday qadalyp qalghan. Núry taymaghan janary bozbalanyng ónmeninen ótip, ózine arbay úiytyp tastaghan. Esin audyra, sezimin suynta eltitken.

Bayburanyng boyynda da ýrey basylyp, ýrkinish seyildi. Týsiniksiz bir tandanu basym! Sanasyz kýide ornynan kóterildi. Appaq sәulege oranghan Ana-Bóri de bauyryndaghy aq mamalary salpylday syrtqa bettedi. Bozbala óz erkinen tys kýy biylep, sonynan erdi. Boyyna Boziyesine degen kәmil senim úyalaghan.

Tysta týley tannyng bozghyl reni enipti. Boz boran abynyp-kýbinip túr. Bet qaratar emes. Ana-Bóri qúiryghy búlghandap, auylgha qaray bet týzedi. Boz shiyding basy jyghyla mayysyp, Bayburanyng aldyn orady. Oghan biraq bozbala anshy boy bergen joq, otaluly motoshanasyn sýiemeldey iyterip, bórining artynan eriksiz ilese berdi.

Alay-dýley aq kebin oraghan tamúq dýniyede Ana-Bóri anshynyng aldyna týsti. Bozang bóri búlandap keledi. Baybura bóriden bólinip qalmaugha tyrysty. Endi adasa qoymasyn da anshylyq týisikpen sezdi.

Al búla dýnie bulyghyp, buyrqanghan dauyl úiytqyp túr...

Kók tórinen kók tәnirisining kóktey týsken boz sәulesi – bóri bolmys Bozie qúryq salym jerde búlandap barady.

 

Birinshi tarau

 

I

Taularday múnarly, seleudey tolqymaly dýnie qúsqanatty janyna qonaqtar túrghy búiyrtpapty.  Kózsiz túmanda sharq úrghan shaghaladay shyrqyray úshypty. Tughannan tәniri tútqynyna tútylghan pende ghoy, tamúqqa týsse de talayynan... Ozbyrlyq pen zúlymdyq, izgilik pen qayyrymdylyq atauly qara basynan qara búlttay kóship-aq keledi.

 Kórge engenshe bauyrday kýreng dýniyeni keship-aq keledi...

Áue laynerining biyik trapy tepseninde túryp, qamshyday osyp ótken osynday bir oigha boy aldyrdy. Kók múnar kómkergen Alatau men kók týtin túmshalaghan Almaty tynysyn tarylta qarsy aldy. Sonda da ys auany qomaghaylana jútty. Ot bop janghan ólermen on jetisinde kóz jasyn qúmygha jútyp, Alqabegimmen qoshtasa da almay ketip edi súlu da sylqym, syrly da tylsym qaladan... Bәri de kóz aldynda, bәri de kókeyinde.

Sol jylghy mamyrlaghan mausymnyng múnsyz jazynda – iyә, iyә, múnsyz jaz edi-au, – bolashaq   jarym dep sýigen, sýigen jýrek otyna kýigen Alqabegimmen de kindik qany tamghan auyly Qaratoghayynan qol ústasyp attanyp, Almaty әuejayynda birge týsip edi-au traptan... Úshaq trapynan aq jeleng Alatau qúzdary aqiyq Altaydyng shyndarynday jýrekti shymyrlata shaqyryp edi. Oghan da ne zaman?! Ótti de ketti.

Býginde qiyal jetpes kóringen qyryqtyng ýstine shyghypty...

Áuejaydan taksiyge otyrghan Baybura tike «Qazaqstan» qonaq ýiine tartty. Tómengi qabatta oryn qalmapty. Jiyrma tórtinshi qabat búiyrdy. Ýnsiz ghana kelisti. «Murad Mamedoghly» degen әzirbayjandyq qújatyna bir, búghan bir qaraghan sýikimdi qazaq qyzy Bayburanyng ýnsiz keliskenine tanyrqap, «Basqa qonaq ýilerde tómengi oryndar bar, barasyz ba?» dep oryssha súrady. «Joq, raqmet!» degen jauapty estisimen, ol da tilsiz qaghaz toltyrugha kiristi.

Qol jýgin tósek qasyna qoya salyp, balkongha shyqty. Alatau tórinen qúiylghan aq sәule kóz qaryqtyrady. Múnar basqan tau bauyry túnjyrap túr. Kóktóbe biyigine deyin kóterilgen qarakók ys bauyrlap jatyr. Týtinge túnshyqqan qala qúmygha týsipti. Kók shynymen syrtyn qaptaghan kerik moyyn ghimarattar qalanyng tús-túsynan andaghaylaydy. Bayaghy kókpenbek orman býrkegendey kórinetin jasyl jelek te siyrep ketipti. Kózge qorash kórinedi. Kónilge kirbing úyalatady.

Jan dýniyesi jetimsiregen Baybura alyp Alataugha qarap qarbyta dem aldy. Taban astynda jatqan jaydaq qala da, qala tolghan qúla kólik pen qúba halyq ta ózgeripti. Ózgermegen ózi... Anau aiqúlaq Alatau bastary men kók tórin kezgen kýn ózgermepti. Óz-ózin demey silkinip, qalanyng qapyryghyna qaramastan qol-ayaghyn kergilep, shyghys jekpe-jegine tәn әskery qimyldar jasady. Tership túrghan tәni mausymnyng qyzuymen búrshaq-búrshaq ashy sugha malshyndy. Boyyn qyzdyryp alghan song balkon esigin jauyp, kondisioner qosty.

Ol ýstirt qana juynyp-shayynyp alysymen tysqa shyqty. Salqyndatqyshty salqyn bólmeden shyqqandiki me, jeydesheng pysynap ketti. Bútaqtaryn býiidey tarbita jayghan qaraghashtyng kólenkesinde túryp tereng tynys aldy. Jan-jaghyna sabyrmen kóz saldy.

Almaty asfality jas sәbiyding enbegindey bylqyldap, qorghasynday balqyp jatyr. Kóshe toly synalasqan kólik. Sandalysqan júrt. Sapyrylysqan tirshilik. Qarbalas qala. Múnyng studenttik shaghyndaghy alansyz, bayaghy bayau aqqan ómir joq. Asyghys әlem bir. Jiyrma jyldan astam uaqytta kóp nәrse ózgeripti. Aldymen arbighan biyik ýiler kózge úrady. Jarnama toly kóshe qaptaly sheteldik әripti sózder men jalanash-jalpyly suretti qabyrghalargha tolyp ketipti.

Kóp jyldardan song oralghan Bayburagha múnyng bóri óreskel ghana kóringen joq, qútty bir jat elding qalasyna tap bolghanday kýige týsirdi. Ári tandana, әri ýrke tiksindi. Osy sәt ol úshaq ýstinde qaqsay bastaghan úry tisining auyrghanyn da úmytyp ketken. Ázirbayjan astanasy Bakuden tang qaranghysynda mingen Baybura úshaqta oraza ashyp otyryp, oqys tisi qaqsap edi. Talay jyl tughan elinen jyraqta tarpang tirlik keshse de, qasqyrday qynq etpegen jan túghyn, tabany tughan el topyraghyna tiymesten sýiegi syrqyray jónelgenine ózi de tanyrqaghan. Boyyn da bir belgisiz bosang sezim biylegen.

Abay danghylyn boylay batysqa qaray jýrdi. Ong jaghynda bes qabat ýilerding asty dýkender men kafelerge ainalypty. Sonday ýiding birining búryshynan ashylghan «Dantist» degen jarnamaly tis kabiynetine kep kirdi. Medbiyke qyz kýlimsirey qarsy aldy.

Tór bólmedegi qos kreslonyng biri bos eken. Múny soghan jayghastyrdy. Qasyndaghy tis kreslosynda otyrghan әiel adamdy emdep jatqan aq halatty dәriger búghan kónil audarghan joq. Ile býiirdegi kórshi bólmeden basyna appaq biyik bas kiyim, kirshiksiz halat kiygen dәriger kórindi. Ol búghan jaqynday bere qalt toqtap, qara múrty jybyrlap, kózimen tesip óterdey qadaldy da qaldy.

Sol sәt Baybura da ony jazbay tanydy. Ol da shyramytyp túrsa kerek, biraq atyzday janaryn tez audaryp әketti. Tang qalghanyn da, ýrke qadalghanyn da jasyrghysy kelgendey ýnsiz qasyna keldi. Qolyna әldebir sýiir qúralyn alyp, múnyng auzyna ýnildi. Búl da lәm demedi. Ýnsizdikke shydamady bilem, qasyndaghy medbiyke:

– Qay tisiniz auyrady? – dedi aqyryn ghana.

Búl súq sausaghymen solqyldap túrghan sol jaghyndaghy úry tisin kórsetti. Dәriger sonda ghana múnyng auzyna ýnile qarady. Qyzgha iyek qaqty.

Medbiyke әldeqanday dәriden jaq etine iyne saldy. Álden uaqta jaghy múzdap, iykemge kelmey, qu aghashtay jansyzdanyp qaldy. Dәriger jigit jarty saghattay úry tisin sýiek mýjigendey ainaldyrdy. Medbiyke de qúraq úshyp baqty. Bәri bitti-au degende, dәriger ekeui bir-birine beytanyssyz qarasyp, syrtqa bettedi.

Esik aldyna shyghyp temeki tútatty. Baybura shylym shekpeytindikten úsynghan talyn alyp, sausaq arasynan ótkize shyrkóbelek ainaldyryp túrdy. Nede bolsa aqyryn kýtti.

– Plombyny erteng salamyn. Býginshe gipstep tastadym, – dedi dәriger.

– Raqmet!

– Qayda toqtadyn? Týk ózgermepsin, Bura!

– Sonsha nege tang qaldyn? Ózgermesem... Bolat... – dep tyghylyp qaldy.

Bolat shylym túqylyn taghy bir qúshyrlana soryp, bosaghada túrghan qoqys salar týbekke tastady.

– Sen aruaq bolghaly qashan? – dedi Bolat, birdene aita ma dep Bayburagha qarady, biraq ol ózine tandana kóz salyp túr eken. – Qúdaygha ras, seni óz qolymyzben qoyghanbyz. Auyldaghy ziratta – әkenning janynda jatyrsyn...

– Ákem qaytys bolyp pa edi?! – Bayburanyng dauysy búzylyp shyqty.

– Estimep pe en? A, iyә!.. Qaydan estiysin? Seni... týu!.. Sen dep temir tabytty jerlegen son, kóp túrmady ghoy. Qyrqyndy ótkizisimen әkeng de kóz júmdy. Sening tiri ekenindi bilgen joq qoy. Eshkim de bilmeydi...

–       Bilmey-aq qoysyn, – dedi Baybura tamaghyna óksik tyghylyp.

Bolat taghy da shylym tútatty.

– IYә! – Baybura óz-ózine kýbirledi.

– Bura, saghan kónil aitatyn emes, – dedi Bolat. – Týs bop qaldy. Qaryngha el qondyrayyq. Sol jerde әngimelesermiz. Jyl qúsynday joq bolyp ketip edin, sonshama uaqyttan song oraldyng ghoy, әiteuir! Bas aman. Ol da ýlken olja búl zamanda.

Baybura ýndegen joq. Jan dýniyesi alay-dýley.

Bolat halatyn tastap shyghysymen, ekeui de onashalau bir kafege qaray bettedi. Adam az eken. Qiyan búryshqa baryp otyrdy. Bolat dastarqan mәzirine jyly-júmsaq aldyrdy.

As dәmdi eken, qarbyta asasty. Zahar suynan tatyspady. Bolat kóligin syltauratty, al Baybura jolamaghaly qay zaman?! Sony sezgendey Bolat:

– Keshke jaqsylap demalamyz, – dedi. – Aytpaqshy, sen qayda toqtadyn? Almatygha qashan keldin?

Baybura:

– Býgin úshyp keldim. «Qazaqstangha» toqtadym, – dep, eleusiz etip aitugha tyrysty.

– Qonaq ýidi qaytesin? Ýige jýr. Ýsh bólmeli ýy bos. Ortalyqta. Men ajyrasyp ketkeli de jyldan asty. Áyel men bala bólek túrady. Jata-jastanyp әngimeni soghamyz әli... Sen elden ketkeli nebir jaylar boldy ghoy.

– Ony bayqadym, Almaty da ózgerip ketipti.

– E-e, Almatyny qoyshy, adamdardy aitsanshy! Qorqaugha ainaldy... Aqsha-aqsha... aqsha... Qayda bara jatyrmyz? Týbi qayyrly bolsyn! Daghdarys aqshalay emes, adamy daghdarys pa dep qorqam. Qorqau emes pende qalmay barady ghoy.

– Aughandyqtar aqyr zamannyng bir belgisi deydi ondaydy.

– Dәl ózi, Bura! Aqyr zaman bastalyp ketti me deymin. Aqyr zamandy aqshamen ólsheu kerek shyghar... Qoyshy, sol sayqal qaghazdy! Ózing turaly aitshy! Obed uaqyty da tausylyp barady. Osy uaqqa deyin Aughanda jýrding be?

– IYә, – dey saldy Baybura.

– Mýmkin emes! – dep Bolat ta kesip tastady. – Ózing bilesing ghoy biraq. Eshkim de senbeydi? Tәlipke de, din jolyndaghy mýridke de úqsamaysyn... Sen, desantnik eding ghoy.

– Bolat, eski jarany tyrnap qaytesin? Áyteuir, oraldyq qoy.

– Jaraydy, renjime! Bura, ekeumiz qandy kóilek dos edik qoy. Eshtene súramay-aq qoyayyn desem de, pendeuy әuestigim qozyp... Qúday búiyrtsa, qyryqqa da kelippiz. Osy az ghana ghúmyrda bizding qúrdastar ne kórmedi desenshi! Dekabri kóterilisi... dekabrister... Aughan soghysy, Sovet Odaghynyng qúlauy, Tәuelsiz Qazaqstan, jabayy sauda, odan oidan-qyrdan qúiylghan mol aqsha... Elding esi auysqansha ýy saluy, anau Alataudyng basyna deyin basa-kóktegen beysharalar... Eyforiya.

– Al, ózing she? – dep qaldy Baybura.

– Men de solardyng birimin... «Dekabrist» bolam da, sen sekildi Aughan asqan joqpyn. Mәskeu týbindegi әigili Kantemirov tank diviziyasynda slujiti ettim. Almatygha oralysymen bir ýlken sheneunikting ýkilep otyrghan qyzyna ýilendim. Sonyng arqasynda osy tis kabiynetin ashtym... Biraq baqytty bola almadym. «Shortan kólge, shayan shólge» degendey, óz jónimizdi taptyq. Bar-joghy osy, Bura! Qiqulap jýrip qyryqqa da kelippiz. Bitirgen týgimiz joq... Bos ótken ómir.

– Joq, bauyrym! – dedi Baybura. – Sen bos ótkizbepsin. Naghyz bos ótken ómir meniki... Áy, qoyshy! Endi ókingenmen qayta ony sýre almaysyn. Keteyik!

Ekeui de Bolattyng «Dantist» tis kabiynetine sheyin jayaulap, ýn-týnsiz jaybaraqat keldi. Bolat keshki jeti shamasynda qonaq ýiding aldynan kýtip alatyn bop kelisti.

Kýn qapyryq. Týs aua tipti tynys aldyrmay tastady. Baybura salqyn aua túnghan bólmesine kelip, úzynynan qúlaghan qayynday súlap týsti. Bir sәt kózin júmdy.

–  Kesh, әke! – dedi ózine-ózi kýbirlep.

 

II

Kózi ilinip ketisimen, jany da jay tapty. Tughan jerden jyraqta, jat júrttyng júlyn-tútasynda jiyrma jyldan astam jýrgende osylaysha bir balbyrap úiqygha ketpepti. Ýnemi múzday qaru jastanyp, qús úiqyly kýn keship, bir kýn bel sheship otyrmapty. On segizinde jez oqty, bolat oqpandy janyna balaghan balang bozbala qyrma saqal qyryghyna sheyin qol ýzbepti. Orys pen amerikan, aghylshyn men nemis qaruy da ýzdirtpedi... Bes qarudy bes sausaghynday mengergen jan iyesi janyn jaldap, tәnin túldap kýn keshken.

Qu basyn qorghasyn oqqa baylap jýrse de, jat júrtta qaldyrmasqa ant ishken. Sol jolda nebir súmdyq-soyqangha bardy. Jauynyng qyzyl qanyn ishti, janserik jannyng qamau terin sypyrdy. Jat júrttyq bop ótken ómiri ózegin órtep, tughan elge degen saghynyshy shemen-sherge ainalyp, bir kýn, bir mýinet te kýderin ýzdirgen joq. Ishinen tynghan sayyn qas bóridey qasaryp, jat júrttyng júlynyn keulegen qarabas qúrttay qayqayyp, úly múhittyng múnarly terenine týnegen aqbauyr akuladay biylep baqty. Arany ashylghan qandybalaq sarbazgha ainaldy.

Qandybalaq qyran tektes bolmasa, barys baspalar qiyada basyn shúbar sheri mýjir edi. Bóri bolmystyghynyng arqasynda talay sheri men perige shep saldy. Ózin aldyrtpay, ózgening ózekti qolqa-jýregin suyrdy. Qany múzdap, jýregi suyndy. Jauynyng ishinde oiran saldy. Bóriligin kórsetip baqty. Týnde júldyzday aqty, kýndiz saghymday susydy.

Al býgin sәbiydey balbyrap jatyr. Úiqydaghy uyz bolmysy kýnәdan pәk, qannen qapersiz. Qauip-qatersiz jerge jetkenin tereng týisikpen sezingen qatygez jany qamsyz. Úly bir tynystaugha kóshken synayly. Qiyalaghan kýn de auyp barady. Salqyn bólme tәnin talmausyratty.

Tynyshtyq tolqymaly janyna bir mezgil baysal berse de, Baybura besin aua oyanyp ketti. Appaq shynyly astaugha su toltyryp, asyqpay juyndy. Abyr-sabyrly jolaushylar aghylyp jatqa liftimen synaptay syrghyp tómenge týskende, esik aldynda kýtip túrghan Bolatty kórdi. Ol әdetinshe shylymyn syzdyqtata sorady.

«Kettik!» desti...

Ortalyqtaghy jasanyp túrghan ýsh bólmeli salqyn pәterde inir qaranghylyghy týskenshe nәr syzbay, teledidar kóristi. Álem-jәlem jalau terbelip, «Qarajorgha» bii buyn-buynda búralyp, ýzilte әn salynyp jatqan Astana qalasynyng beyne kórinisteri jergilikti arnalardy jaulap alypty... Álemdi alyp ketken qarjy daghdarysy men Irak, Siriya, Týrkiya, Aughanstan, Pәkistan, Kavkazdaghy terrorlyq jarylystar turaly janalyqtardan jalyghyp ta ketti. Anau dep, mynau dep otyrghanda Bolat salqyn sugha shomylyp ta ýlgerdi.

Almaty týni alaulap túr eken. Kýndizgi qapyryq tandyr tabynday qayta qoymapty. Jeydesheng shyqqan ekeu eleusizdeu kelip, jenil kólikke jayghasty. Aldyn ala kelisip qoyghanday, Baybura da qayda baramyz demedi. Bolat ta týngi kólik kýligi sayabyrsymaytyn úzyn kóshelerding birine týsip, joghary qaray órledi.

Samaladay jarqyrap, jarq-júrq etken qala týni kónilge jelik kirgizedi. Kóbelekshe úshyrtyp, úrshyqsha ýiirip aidaghan jas qyz ben jigitter muzyka dauysyn barynsha baqyrtyp qoyyp, jarysa shapqan kiyiktey jýitkiydi. Qala toly ýlkendi-kishili sheteldik kólik, qanday týrli, qay markili ekeni aiyryp alghysyz. Bolat ta japondyq kýligimen jol ortasyndaghy aq jolaqty taspa boyymen tilip keledi.

Jazghy Almatynyng mausymy mamyrlap, qazanday qaynaghan týngi tynysy bastalghan. Búlar kóterilgen Alataudyng Nayzaqara shynynan auzyn ashatyn keng shattyng ishine oryn tepken kotedjderding de týngi kórinisi erekshe kóz tartady. Say ishin, tau qabyrghasyn terbegen Ýlken Almaty ózenining gýrili jaylap estiledi.

Bolatpen jataghan shyrsha, arsha qorshay egilgen qos qabat ýige engende, Baybura han sarayyna kirip ketkendey kýige týsti. Ózin ynghaysyz sezinip, «Qap! Tekke keldim-au!.. Qayda baratynymyzdy súrauym kerek edi?» degen oy biylep ótti.

Bolat bolsa, altyn aidarly syrma qaqpadan jadyray kýlip alghan súlu biykeshti belinen oray býrip, ýy ishin erkin aralay jóneldi. At shaptyrym holda sostiyp túryp qalghan Bayburany kóp bólmening birinen shygha kelgen taghy bir bәdendi jas әiel qoltyghynan demey berdi.

– Qosh keldiniz!

Appaq qarday sany jarq-júrq etken qysqa halatty súlu әielden sasyp qalghan Baybura qapelimde eshteme dey almady. Eriksiz erdi.

– Sheshininiz! Jayghasyp otyra beriniz, – dep, jas әiel óte bir sypayy ýnmen til qatyp, keng bólmeden shyghyp ketti.

Jatyn bólme eken. Qashaghasynyng jalpaq basyna tútastyra aina ornatqan qostósek pen ainaly qyzyl shifoner, búryshty ala әiel zatyna arnalghan ainaly komod pen eki kishkentay arqasyz oryndyq, kýlgin týs úyalatqan qabyrghadaghy qos bra sham, tóbede sónuli ýsh kózdi lustra, tereze tús qarakók perdemen tútylyp, joghary jaghy sarghysh pýlishpen kómkerilipti.

Búl әikeldey erbiyip túrghanyn sezip, komod janyndaghy kishkentay, alasa oryndyqqa otyra berip edi, syqyrlap qoya berdi. Synyp keter dep atyp túrdy. Amalsyz tósek shetine tize býkti. Kýreng jaymaly tósek pen qalyng serippeli matrasy myqty eken, syqyrlaghan da, kýtirlegen de joq. Múny bylq etpesten kóterdi.

«Osy men ne istep otyrmyn? Nege keldim?» degen jauapsyz oigha orala bergeninde, esik ashylyp, kýreng halatty jas әiel kórindi. Qolynda sharshy tabaq. Tórtbúrysh tabaq toly as, jemis-jiydek, qúmyra toly shyryn men  demdelgen shәinek.

– Týu, ne ghyp otyrsyz? Áy, erkekter-ay, erkekter! Áyeldersiz qalay ómir sýresinder, sender? – dep sylqylday kýlip, komod ýstine sharshy tabaqty qoydy.

Búghan әdemi bota kózin tónkere qarap, tanyrqap qaldy.

– Sizge ne boldy? Qysylmanyz! – dedi dauysyn qúbyltyp. – Bolat dosymyz aitqan, baghana telefonmen... «jabayylau» dep... Bura, siz esh saspanyz! Maghan siz sekildi әiel zatyn az kórgen azamattar únaydy. Olar taza bolady: ruhany da, tәny de... Álde men sizge únamay qaldym ba?

Óp-ótirik auzyn búrtitty.

Baybura:

– Jo-joq! – dep, ýni ýzile shyqty. – Ádemisiz...

– Ras pa?! – dep qaldy әieldik maqtan men eliguge týsip.

– Ádemisiz! – Baybura búl joly batyl aitty.

– Onda meni qúshaqtanyz!

Baybura taghy sasty.

– Sizdi «batyr» dep edi. Batyrlyghynyz qayda? – dep kelip, jas әiel: – Batyl bolynyz! – dep moynyna ózi asyldy.

Jas әielding ystyq demi jýzi men moynyn sharpyp, sýiir sausaqtary týimelerin tinte berdi. Týkti bitken jalanash keudesin jalap-júqtap kelip, shalbarynyng týimesin aghytyp, belbeuin bosatyp jiberdi. Júqa jazdyq shalbar ayaghynyng basyna oralghanda, Baybura әieldi qapsyra kóterip alyp, tósek ýstine ekeui qabat qúlady.

Olar úzaq uaqyt aimalasyp, úzaq uaqyt qúmar tarqatysty. Úzaq uaqyt әiel tәnin saghynyp qalghan Baybura sezimine ie bola almay, nәpsige syr berip aldy. Jas әielge Bolat yntyqtyryp aitqanday, Baybura «jabayylyq» ta tanytyp qaldy... Áyelge biraq ol qylyq essiz únady.

Sol qoly әielding maqtaday júmsaq myqynyn sipap otyryp, tósek ýstinde as ishuge kóshti. Talyqsyp ta, búlyqsyp ta jatqan jan:

– Kýshti... quatty ekensiz! – dep qaldy.

Baybura biraq ýndemedi.

– Bura, siz jii kelip túrynyzshy! – dep ótine súrap edi, әiel dauysy búghan jalynghanday bop estildi. – Bolat aitqan: sizde әiel joq dep...

Jas әiel taghy jauap kýtti. Búl әldeqalay qylmys jasap, endi әshkerelenip qalatynday ýnsiz jatty.

Asty qarbytyp-qarbytyp asaghannan ba, әlde jas әielding mazasyz saualynan ba tyghylyp qaldy. Ornynan túryp ketti. Kiyindi. Baryp juynyp-shayynyp aldy.

Jas әiel ornynan túrghysy kelmedi. Ón-týsi quarynqy. Búghan ashyq-shashyq jatqan kýii kózin almady.

– Sau bolynyz! – dedi Bura.

– Sau bolynyz! – dedi әiel de. – Qyzyq, jo-o, júmbaq adam ekensiz! Naghyz «erintiym»* – erkek... Jali! Jigalo bop jýrgender sadagha ketsin! Siz naghyzdyng ózisiz. Tipti, mening atymdy da súramadynyz.

– Onyng keregi qansha? – Baybura dauysy jarqyshaqtana shyqty.

– Aqshany Bolatqa beremiz, – dep әiel renjip qalghanyn bildirip aldy.

Baybura búrylyp ketti...

Tysqa shyqqanda Alataudyng barqyt týni basyp túr eken. Ózen shuyly anyq estildi. Nayzaqara shyny jaqtan salqyn samal esedi.

Baybura shirene tynys aldy. Kók jýzine kózi týsip ketti. Qala jaq bette – teristik aspan tórinde Jetiqaraqshy erekshe sәule shashyp, shómish basy kózge aiqyn shalyndy. Ay Alatau týstigine tyghylyp qalypty.

Álgi súlu әielding songhy sózinen týk te týsinbegenin oilady. Aqshasy nesi, «erintiym» desi ne ekenin bilmey dal boldy... «Jigalo» degeni kim? Bolatty kýtti. Ol da shúbalghan ishektey shyqpay-aq qoydy. Tәni tonazydy.

Bolatpen seriktes әiel de birge shyqty. Ekeui sýiip qoshtasty. Búlar kólikterimen shyghyp ketkende, elektr motory kýshimen aiqúlaq altyndy qaqpa da syrghy jabyldy.

Bylay shygha bere:

– Bura, nege asyqtyn? Qonatyn shygharmyz dep oilap em... Álde únamay qaldy ma? Ol әiel super edi ghoy, – dedi Bolat.

–       Joq, Bolat. Bәri de jaqsy... – dep búl juyp-shayghanday boldy.

–       Áyel joq. Jezókshelerge baratyn emes – qauipti... Al búlar – bay әielder. Óz jaghdaylaryn ózderi jasaghan. Tәuelsiz... Kýieuleri de joq. Tipti olar bar bolsa da, bizge bәribir emes pe?! Kýilep jýrgen olar. Jalynyshty emespiz. Olar – jalynyshty.

–       Sonda qalay? Jalynyshty... «erintiym» dey me?

Bolat bir sәt búghan búryla qarady.

– Sen shynymen Aughanstannan kelgen joqpysyn? Bәri tang saghan. Álde, әdeyi istep kelemisin? Men saghan senbeymin! Týk kórmedim, týk bilmeymin degenine týkirgenim bar. Qazir shekara da, shetel de joq. Bәri miday aralasyp ketken. Júrt dýniyeni sharlap, jaughan búrshaqtay shashylyp jýr.

Bayburany ashu qysa bastasa da óz-ózin ústady.

–       Sen senbe, soghystan kelgenim shyndyq. Men qazir de ózimdi soghysta jýrgendey sezinip otyrmyn. Ómir degening soghys... Qaytem?!

–       Bura, sen meni qorqytayyn dedin... Soghysyng ne ózinnin?! Sening keshegi dúshmandaryng býgin Almatyda sauda jasap jýr. Biri kókbazarda alhor satsa, biri baraholkada teri ton saudalaydy. Al qaysy bir pysyghy eski kólikterdi shekara asyrsa, ýkimetpen jeng úshynan jalghasqan ofiyserleri biday men benzindi Iran arqyly Atyrau men Aqtaudan attandyryp jatyr...

Búl jaydy Sheshenstanda soghysta jýrip estigen, biraq asa sene de qoymap edi Baybura. Al Bakude әzirbayjandar kózin jetkizse de, Almatyda Bolat qolmen qoyghanday etip aitady dep mýlde kýtpegen.

Bir sәt ekeui de ýnsiz qaldy.

–       Jә, Bura! Sen renjime! Ómir ózgerip ketti ghoy. Qyzyl imperiya qúlap edi, batysymyz shyghys bop shyqty. Aqyr zaman kezinde kýn batystan shyghady deushi edi... Sol ghana qaldy. Áytpese, әlgi ýrip auyzgha salghanday jas qatyndargha ne jetti?! Baygha tiygisi, bala tapqysy joq. Erkek kerek bolsa, aqsha tólep, ózderi ýilerine shaqyryp alady. O zamanda, bú zaman – biz alghash Almatygha ayaq basqanda múnday súmdyqty kórmek týgili, estimegen edik qoy. Keshegi 86-nyng qyrghynynda dýnie osylay opalan-topalang bolady dese, kim senetin? Qolynda óler edi. Endi mine, esimiz auyp qaldy. Demokratiya – demogogiya... Qayta ýrke qarap, ýreylenip otyrghan myna sen baqyttysyn, bauyrym! Sening qaydan kelip, qaydan túrghanyndy bilmeymin, biraq ishim sezedi, sen menen әldeqayda tazasyn... Janyng las emes.

–       Bilmeymin, Bolat! Mening tabanym tughan elimning topyraghyna tiygeni tanertennen beri ghana... Maghan kóp nәrse týsiniksiz әli. Soghysta bәri de aiqyn bolatyn: jauyng – jau, bauyrlasyng – bauyrlas. Ol da adam, sen de adam. Ayyratyn oq. Ajal edi... Al múnda múnar basqan.

–       Bura, bauyrym, esh uayymdama! Áli-aq bәrin bes sausaqtay biletin bolasyn. Syrtta syrttanday syrttap jýrip, tosansyp qalghansyng ghoy, – dep, Bolat ózining artyq ketkenin sezip, sóz sonyn qaljyngha sýiedi. – Erten-aq «erintiym-afganes» dep atyng Almatyda du ete qalady. Biz sening qolyna su da qúya almay qalamyz. Al әlgindegi farmasevt-magnat әielder ayaghynda jylanday ýiirilip jatady. Sol kezde mendey pendendi úmytyp ketpe! Búl Almaty ghoy: «Almaty sayqal qala qan sasyghan, Almaty jatyr býgin shalqasynan...» Ha-ha!.. 

Bolat ótirik bolsa da qyrylday kýldi.

Týndeletip jýitkigen kólik qalanyng ortalyghyna da kep qalghan. Almatynyng tynymsyz týngi tirshiligi qyza týsken.

 

III

– Erteng auylgha biylet alayyn.

Ortalyq keng bólmening jibek kilem tógilgen parket edeni ýstine tósek salyp jatqan Bolat ta birden qostady.

–       Alayyq. Men de auyl jaqqa barmaghaly eki jyl boldy. Biraq bizding ýy Qaratoghay emes, qazir Kýrshimge kóship alghan... Júmystan da sharshap jýrmin. Bir saryndy. Júrttyng sasyq auzyn kýzetip... – dep Bolat nalyp ta aldy. – Qayta «erintiym» bolghaly kónilge qyzyq kirdi. Densaulyq barda oinap-kýlu kerek qoy. Olarda da, mende de obyazatelistvo joq.

–       Jauapkershilikten júrdaymyz de... – dep qalghanyn Baybura ózi de bilmey qaldy.

–       Qaydaghy jauapkershilik? Qazir kimde jauapkershilik bar? Árkim óz oilaghanyn istep jatqan joq pa?! Jogharydaghylardan bastap... «Balyq basynan shiriydi» deydi orystar. Jauapkershilik bolsa, sen óstip jýremisin? Ne ólinin, ne tirining sanatynda joqsyn... Sóitip otyryp, bizding memleket qyzyq, tirilerding sanaghyn shygharamyz dep әuire. Aldymen ólilerdi týgendep al. Tiriler qashpaydy. On alty million bolsa da, on jeti million bolsa da... Tiriler tirshiligin isteydi, – dep Bolat tausyla sóiledi. – Qoy! Dem alayyq! Týn ortasy auyp ketipti.

–       Tangha ýsh-aq saghat qaldy, – dedi Baybura da sheshinip jatyp.

–       Davay! Jayly jat, uayymsyz úiyqta.

Ýy ishi qonyr salqyn, tastay qaranghy bolsa da, Bayburanyng kózi ilinbey qoydy. Júqa qúraq kórpe tóselgen qatty tósekting ýstinde dónbekshidi-ay kelip... Qos qabat plasttereze men qoy qonyr týsti qalyng perde tútqan keng bólme qúlaqqa úrghan tanaday tynyshtyqqa úiyghan. Bayburadan biraq úiqy qashty.

Jat jer, jat elde jýrgenindegidey qús úiqysy da kelmedi. Úiyq qaranghylyq pen túiyq tynyshtyq qúshaghynda ótken-ketken ómir elesi orala berdi. Bolat synyptasy bolsa, bayaghyda-aq bal úiqynyng baurauyna engen shyghar. Enetin de jóni bar-au, esebi týgel, uayymy az, qayghysy joq.

Al búghan ne sorym!? Jórgegi qúrghamay jatyp anasyn jútqan. Sóitip, tumay jatyp tughanyna jat bolghan... Kele-kele ózining de qu jany jatsynghan «tuajat» pende ghoy. Sәby kezinde sezimin suyntyp, sanasyna jasyryn tanbalanghan sol júmbaq atau óse kele taghdyryn da belgilep beripti. Ómirining qu soqpaghy jat júrt jerine jetelep, qu sýiekti kýrege týsiripti. Tayghaq taghdyry jatty jaqyn túttyrypty.

Al býgin de óz elim, óz jerim dep ózeurep oralghanynda, jany jatsynyp, tәni tiksinip qalmady ma taghy da... Ózgergen adam, qily qogham qarsy almady ma múny?! Búl da mynau mang dýniyeni qabylday almay әuire... Qanday qayrany bar? Mynau qara týnek bólmedey múnar men múng basqan kónili jadau tarta beredi de... Anau sayqal súlularday siqyrly dýnie kónilin aulasa da, kýdigin seyiltpeydi ghoy. Seyilmeydi... Sergitpeydi... Tiksingen tәnge, jatsynghan jangha ne daua?! Beyopa dýnie de.

Erkegi nәpsiqúmar, әieli ashnaqúmar qogham kelipti. Qan keship, qaru jastanyp kýni ótken búghan búl dýnie jat eken. Odan jaty jaqyn bolyp shyqqanday janyna... Mazasyz janyna... múnly janyna... Ne daua? Beydaua dýnie de.

Sol bir seksen altynyn* sergeldeni búl ýshin kýlli ghúmyryn synaqqa salghan súrapylgha úlasypty. Qyryqtan asqansha qan qasapqa salypty. Jat arasynda at-atausyz, iz-týzsiz joq bop, jer qúshyp qalmau ýshin búl baryn salmady ma?! Tughan topyraqqa jetsem degen jetim tilek nәpsisin tyidy. Sanasyn samaladay jaryq qyldy. Bóridey syr bermey, jarasyn jalap jazyp, Aughannyng aptabynda, Qap tauynyng qoynauynda jalynusyz jortty.

Talay mәrte syn saghaty soqqan sәtte kókten týsken Ghaysaday sap ete qalatyn bóri bolmysty boz sәule – Bóri-Ana ajal auzynan qaghyp qaldy. Bóri kiyesi – múnyng iyesi eken... Tórebeyit tórinde jolyghysyp, tilsiz týsiniskennen beri Bóri-Anaday Boziyesi iyende qaldyrghan jeri joq. Jol tappay túrghan sәtinde kókmúnar arasynan boz sәule bolyp búlandap, aldyna týsip alshanday basatyn. Búl artynan kózsiz erushi edi... Ózine ergenderdi de ertushi edi.

Qúz-qiyaly tas soqpaq pen japan dalanyng súiyq sýrleui – Baybura taghdyrynyng júmbaq joly bolyp shyqty. Sol joldy Bóri-Anasymen birge bóridey bop basyp ótti... Oq pen ottyng arasynda sugharyldy. Oq pen ottan jaralghanday otamaly kýige endi. Otamaly sarbazgha ainaldy.

Otamaly sarbaz otqa da, oqqa da ózi ainaldy. Soghys degen sayqaldyng bar súmdyghyn sezingen sayyn, tanym sýzgisimen týisingen sayyn ózi de bir jankeshti súmdyq boldy. Eng qymbat – ómir... bolsa, sol ómirining ózi soghyssyz kýni batpaytyn, tany atpaytyn múghjiza hal keshti.

Qaranghy bólmede tangha toryghyp jatqan jan iyesi osy bir sәt ózine keremet aqiqat ashty. Ashty da jany shoshyndy. «Soghys ta sayqal qatyn» degen oy ózgeshe óng berdi. Anau sayqal súlular da sanagha sәule týsirip ótkendey oy kógine oralyp ótti. «Soghys atauly – sayqaldyq, – dedi tistenip. – Soghysta jýrgen sarbaz da yndyny kepken sayqaldyng qan qúryshyn qandyrushy... Qan shengeldep, qanqasap jasap jýrip, sayqalgha intimdik qyzmet etushi – qanisher intiym... Erintimderden aiyrmashylyghy joq».

Baybura ornynan túryp ketti.

Qaranghyda qarmalap jýrip zaldyng esigin ashty. Jyp-jyltyr laktalghan qonyr-qyzghylt emen esik ashylysymen, as ýy jaqtan tanghy jaryq týsti. Shýmekten midan óter Alatau suyn aghyzdy. Shóldep qalypty. Shyp toly kersen kese sudy simire jútty.

«Uh!..» – demin tereng aldy.

 

IV

Dýk-dýk... dýk-dýk... dýk-dýk...

Reseylik «Bishkek–Novosibir» poezy jyn úrghanday úshyrtyp keledi. Eki kisilik kupede jatqan ekeu de úiqyda. Birinshi Almaty vokzalynan otyra salysymen salqyndatqyshynan salqyn úrghan kupede Baybura bir sәt myzghyp alghysy kelgen. Ótken týngi úiqy taghy bar.

Jetisu jerining sary jonyna shygha Bolat oyanyp ketti. Shóldep jatyr eken. Jolgha alghan su jylymshylay bastapty. Eriksiz ornynan túrdy. Kupeden shyqty.

Satyr etip jabylghan esik dausynan sergek úiyqtaytyn Baybura da basyn júlyp aldy. Jýregi poez dóngelegi ýnimen jarysa oyandy. Dýk-dýk!.. dýk-dýk!..

Perdeni týrip, tysqa kóz jiberdi. Jyp-jylmaghay jazyq pen alystan dónkiygen dónester shalyndy. Jazdyng basy bolsa da, kókpenbek bop jatatyn týstik ónir jútang tartypty.

Bolat shyny men shәinek kóterip keldi. Ekeui de ystyq shaygha bas qoydy. Ter búrq ete qaldy.

–       Oi, jan-ay! Sen oralghaly bir jasap qaldym ghoy, – dep Bolat oramalmen jelpindi.

Baybura nege degendey antaryla qarady.

–       Dýniyede jalghyzdyq qiyn eken, – dep Bolat pәlsapasyn soqty. – Qalada adamdar arasynda jýrseng de, jalghyzsyraydy ekensin... Áyelden qútylghansha asyq bolyp em, keyin úlym ekeuin saghynatyndy shyghardym. Ár adamnyng orny bólek eken.

–       Qadiri de bólek, – dep qaldy Baybura.

–       IYә, qadiri de bólek eken! Qadirine jetpedim be dep qorqam, keyde... – Bolat tosyldy.

–       Qamyqpa, Bolat! Áli de kesh emes, jaryng men balana oralu qiyn emes qoy...

–       Oralar em, oghan namys jibermeydi! Áyelim de ne istep, ne qoyyp jýrgenin qaydam? Biraz uaqyt ótti ghoy... Áyeuir, úlyma eki-ýsh aida bir baram.

–       E-e, er jigitting basynda kezdesetin qúbylys qoy, – dep júbatqan boldy Baybura.

–       «Er jigitting basyna ne kelip, ne ketpeydi?» demeushi me edi auylda... Sonyng biri de, – dep Bolat kelisken synay bildirdi de, júlyp alghanday oqys súraq qoydy. – Sen nege ony izdemedin?

Baybura týk týsinbedi, biraq kónilinde jýretin qauipti súraq oiyna oralyp ótti. Ishi sezip túrsa da:

–       Kimdi? – dedi qatqyldau, jaqtyrmaghany bilindi.

–       Kimdi bolushy edi – Alqabegimdi?!

Baybura bir uaq ýnsiz qaldy. Bolat ta tesilip otyr. Kupe ishin tynyshtyq biyledi. Tek poez dóngelegining dýrsili estiledi.

...Dýk-dýk... dýk-dýk... dýk-dýk..

Bolat dóngelek pen bolat relisterding dýnkilimen qosa ekeui de óz jýrekterining dýrsilin estidi.

...Dýrs-dýrs... dýrs-dýrs... dýrs-dýrs...

–       Izdedim... Taba almadym ghoy, – dep, Baybura aqtalghanday keyip tanytty.

–       Bilmeymin, Bura, sol kezden beri mening jýregimde bir múz monshaghy qaldy... Seni alghash kórgende súraghym kelgen, biraq ayadym. Ózimdi de jaysyz sezindim. Ákendi estirtkendey kýy keshtim emes pe?! Qazbalamadym... Ol Alqabegim ekeuinning arandaghy jaghday ghoy. Ózing bilesing de... Degenmen, auyldaghy júrt seni «satyp ketti» dep jýr... Alangha tastap ketipti, Alqa qolgha týsip qalypty. Sondyqtan sorlady... Sodan sottaldy...» dep shygharyp alghan.

Baybura basy salbyrap otyrdy da qaldy. Bolattyng ary qaray bir sózin aiyrsa, bir sózin aiyra alghan joq.

Tek:

–       Qalaysha? Olay emes qoy! – dey berdi. Kenet qyransha oqys silkinip, Bolatty alqymynan ala týsti. – Sen! Bәrin shygharyp jýrgen sensin... Óltirem!

–       O-oy-bay! Ó-ó-ól-tirdin... – degende ghana Bayburanyng ashu kernegen sanasy sauyghyp sala berdi.

Ol tar tósekte iylenip jatqan Bolatty bos qapsha tastay saldy. Óz ornyna otyrdy.

Bolat:

–       Jyndymysyng ei! Qylghynyp qaldym ghoy. Sen siyaqty qan tógip jýrgen adam emespin... Qolyng qyshqash qoy, – dep qyrylday sóiledi. – Bir qayyrym sózge kelmegening ne? Men sening adal ekenindi bilem ghoy... El ghoy ósektep jýrgen.

Dauysynan diril men týlki búlang sezim bilindi.

Baybura óz-ózin sabyrgha shaqyryp otyrdy. Ishtey ózin jazghyrghan oy da tolqynday soghyp ótti. Ákesining qaytys bolyp ketkenine kesheden beri kinәli sezinip, syr bermeuge tyrysyp, tipti oilamaugha bel buyp, qamygha qystyghyp jýrse de, Alqabegim turaly әngimening tap ózine kep tireletinin bilmegen.

–       Keshir, Bura! – dedi Bolat. – El ne demeydi? «Ózi joqtyng – kózi joq» dep shygharyp alghandary ghoy. Al sen aman-esen oralady dep oilaghan da emes, mýrdeng jatyr jotada...

–       Alqa ne deydi? – Bayburanyng bulyqqan tili iykemge zorgha keldi, qansha qan keship jýrse de, búlay qorlanbaghan edi.

–       Eshtene demepti... sotta da...

–       Qazir she?

–       Qazir ýiinde. Ol kóterilip ketken. Auru, – dedi Bolat jaybaraqat. – Týrmeden bir bala tuyp keldi... Úl bala. Ol biraq sau.

Baybura bulyghyp, buynyp otyrsa da:

–       Bolat, – dedi jaghyn qyshyrlata. – Seniki de jón. Mening aqtalugha haqym joq. Qanshama jyldar ótip ketti... Jat jerde jýrip jantalastym. Aryma daq týsirmeuge tyrystym. Amal qansha!? Alqabegimdi qorghay almadym. Bas saughalap ketippin...

–       Bura, sening jazyghyng joq! – dep, Bolat ta ótkenge oralghanyna ókingendey kýy tanytty. – Men kuәgermin ghoy. Alanda aiyrylyp qaldyq qoy... Júrt boranda yqqan qoy sekildi bop ketti emes pe?! Birin-birin taptap... Búrshaqsha jaughan soqqy bir jaqtan, janbyrsha jaughan su bir jaqtan. Qyryp saldy ghoy. Qyzdar da qalqan bolamyz dep qasarysyp aldy emes pe?! Aqyry, aldymen solargha soyyl tiydi. Qútqarmaq bolghan bizder qan qaqsadyq. Ókingennen payda joq, endi! Taghdyrdyng jazuy shyghar.

–       Bәrimizge jastyq kinәli! – dep qaldy Baybura da: – Tәjiriybening joqtyghy... Qazir bolsa ghoy, kórseter em qalay qarsylasudy...

–       Qoy! Qoy endi, Bura!

–       Býgin zang basqa, zaman basqa... Qúdaygha shýkir! Tógilgen qan, alghan soqqy atausyz ketpedi ghoy.

–       Jogha deymin, Alqany jataqhanasyna ýsh qaytara izdep bardym. Songhy joly barghanymda kgbshnikterden qashyp, ýshinshi qabattaghy balkonnan sekirip, әreng qútyldym. Qyzdary bilmeymiz dep bedireyip aldy. Biz alangha shyqqan joqpyz. Alqany bilmeymiz, auylyna ketken shyghar dep, bastaryn alyp qashty emes pe?! Al meni dekanymyz qútqaryp jiberdi. Keremet kisi edi. Qazir qayda eken? Ózing bilesin. «Auylyna tap qazir qayt. Alanda ol bolghan joq. Auylyna ketken deymin. Tek Almatyda nemese jolda qolgha týsip qalma!» dedi. Ózdering bar, qala syrtyna shyghyp, Óskemenge ketip bara jatqan jýk mashinasyna otyrghyzyp jiberdinder. Sol bir orys shopyr jigitpen «dalineboyshiyk» bop kete bardym. Ol da bir azamat eken, postarda «úiyqtap jatyr» dep, jasyryp-aq baqty. Janghyztóbege deyin jetkizip tastady. Ary qaray el ishi ghoy, zulap auyldan bir-aq shyqtym. Alqa biraq auylda bolmay shyqty... Barmaghymdy tistedim! Dekandy da sybap saldym... Odan ne payda biraq?! Bar dolylyqty dalanyng bórisinen aldym... Tәuir-aq auladym. Sóitip jýrip, Bóri-Anagha jolyqtym... Jә!

Baybura sózin kilt ýzdi. Ózining qyzynyp ketkenin kesh úqty. Qúlaq qoyyp otyrghan Bolat eleng ete qaldy.

–       IYә, sóitip jýrip ne boldy?

–       Áskerge shaqyrdy... Alghashqy bolyp attanyp kettim. Ar jaghy belgili: Ózbekstan–Shyrshyq–Aughanstan–Kabul... Kavkaz...

Bayburanyng әldeneni býgip qalghanyn Bolat sezdi.

–       Bórini bayaghy ekeumiz aulaghanday tiri soymadyng ba?

–       Soydym... Sonymyz qatelik bolypty!

–       Nesi qatelik? – dep, Bolat әngime arqauyn tarqatqysy keldi.

–       Qatelik! Kýnә! – dedi Baybura tura qarap.

–       Oi, qoyshy! Dalanyng any emes pe?! Ózi qanshyq qasqyr edi ghoy... Sening qaqpanynnan qútyla almady ghoy. Auyl әli kýnge anyz qylyp aitady ekeumizdi, bórining terisin tiridey sypyrghan dep... Toghyzynshy klasty ghana bitirsek te, batyl edik qoy... Qazir qorqaqpyn.

–       Boldy, Bolat! «Bórini tiridey soy» degen jauyzdyqty da qarshaday bolyp shygharghan sensin, Bolat. Onyng aqyry meni Ana-Bórige jolyqtyrdy... Esime týsirmeshi! Japshy auzyndy!

–       Nege? Taghy ne bop qaldy?

–       Týk bolghan joq... biraq Bóri-Ana turaly qaytyp aitpashy! Ol – kiyeli an... Boziye... Mening janym auyrady!

–       Jaraydy! Janyng auyrsa – qoydym!

Olar bir sәt ýnsiz qaldy. Suyp qalghan shaydan soraptady. Salqyndatqyshty kupe ishi jangha jayly. Qapyryqsyz. Bolat ystyq shay demdep alyp keleyin dep ornynan kóterile berdi.

–       Bolat, sen renjime! Qasqyr turaly әngime qozghamayyq.

–       Onda túrghan ne bar? Terisin tiridey sypyrghan ózing emespisin... Men tek kómekshilik ról ghana atqargham. Qanshyq qasqyrdyn...

–       Aytpa! Boldy endi! – dep Baybura shart etip, ornynan atyp túrdy. – Onymen Tórebeyitte jolyghystym... Ol mening anamday bolyp ketken... Bilemising sen?! – Qalshyldap ketti.

Jasqanyp qalghan Bolat sylq etip otyra ketti.

–       Boldy! Boldy, Baybura! Qasqyr turaly qozghasam, auzyma qara qan tolsyn! – dep qarghana berdi.

Baybura da boyyn kernegen ashuyn zorgha basyp, kupe esigin júlqy syrghyta ashyp, shygha jóneldi.

–       Qaydan ghana erip edim? Qan keshken kantujnyy ghoy mynau. Kók bórini anam deydi... Naqúrys! – dep Bolat kýnkildey berdi. – Stranno!

...Dýk-dýk... dýk-dýk... dýk-dýk...

Tereze kózinde dýnie dóngelene auyp barady.

...Dýrs-dýrs... dýrs-dýrs... dýrs-dýrs...

Kókirek quysynda et jýrek mazasyz qaghady.

–       Stranno!

Bolat jýregi atqalaqtay bir sózin taghy qaytalady.

 

V

Baybura teris qarap jatyp úiyqtap ketti.

Qonyr salqyn kupe kýni boyy janyqqan janyna jay taptyrdy. Boy-boyy balbyrap, oi-sanasy úiyp jatty. Sabyr saryqqan sana bir mezgil týs túmanyna tútyldy.

Týsi týs emes, Kavkazda ózi bastan keshken óni edi...

Shved qyzy Mariya-Agata Svannyng Kaspiy tenizining suynday kókpenbek, qon qonyr kirpikterimen jan-jaghy kólenkelenip, erekshe bir jylylyq pen tartymdylyq úyalatqan sәuleli janary Bayburanyng jýregin dir etkizdi. Qarasúr óni quqyl tartty. Qonyrqay týsti mol shashy da iyghyn jauyp, toq baltyr, býirek bókse, qúmyrsqa bel qyzdyng súlu mýsini qysyr jylanday arbady. Aqsary óni at jaqty, piste múryndy, etjendi erindi kelbet te kelisti-aq. Dauysy da ashyq. Qimyl-qozghalysy da jas adamgha tәn jenil. Kiyim-kiyisi de jinaqy, әskeriy.

Arpalys ómir men taytalas qogham esin alghan Baybura ýshin búl qyz perishtedey bop kórindi. Auzyn ashyp, tili baylanyp, kózi arbalyp qalghany da sodan. Qarugha sýienip qalghyp, tek jaugershilik joryqta jýrgen búghan biraq sógis joq qoy. Úrghashy ataulyny úmytqan, úrys-soghysty ghana oilaghan jansebilge ne joryq?! Shybyn jandy da tәrk etken.

Altaydyng Marqakólindey túnyq janar jýregin bir kórgennen qaryp týsip, jaulap aldy. Ashyq kók kózding ayasy әri múnly, әri sәuleli eken. Jiyektegen qoiy qonyr kirpikpen astasqan júmbaq kólenke óz iyirimine tartyp ala jónelgen. Bir mezet anyryp ta qalghan. Jany da, tәni de jat qyz da Baybura ónining qúbylysyn qalt jibermey, bayqap ýlgerdi. Ekeui de endi erkin kóz salysqan.

Mariya-Agatagha da búlshyq etti, biraq symday tartylghan Baybura únap qaldy bilem, júmsaq jymiyspen belgi berdi. Búl da óni bir demde quqyl tartyp, kenet qan jýgire qyzaryp, tesile qalghan shegir kózderin audyryp әketti. Tastay qatyp qalghan kekti jýregi de bir sәt búlqynyp, keude túsy shym ete týsti.

Keudemsoq taulyqtardyng arasynda din aman jýrgen sheteldik shved qyzyna Baybura әri kýdiktene, әri tanyrqay qaraghany da ras. Talay qansoqta qyrghyndy taulyqtarmen birge bastan keshken Baybura basy kepildikke tigilmegen myna súlugha tandanbasqa sharasy da joq edi... Sheshen sardarlary bayaghyda-aq múnday qymbat oljany qúr qaldyrmaytyn. Myndaghan, bәlkim, jýzmyndaghan amerikan kók qaghazyna satyp ýlgeretin. Mariya-Agata – óte qymbat tauar túghyn-dy.

Ózining jankeshti joryqtarymen Reseydi shulatqan, әlemdik aqparat sýrleuinde «terrorist» dep dýniyeni dulatqan Mashadov pen Basaev ózderi sheyit ketse de, ósiyet qaldyryp ketipti. Týbi Reseydey orys imperiyasy sheshenderdi taptap tastaryn bilgendikten de, ózderine adal qyzmet etken osy bir shved qyzynyng bir tal shashynyng týspeuin talap etip, azattyq kýresi aqyr tapqan kýni eline aman-esen attandyrudy tapsyrypty.

«Qyzyl krest – Qyzyl jarty ai» qoghamymen qiyankeski kýnderde Kavkaz jerine dәriger retinde kómekke kelgen Mariya-Agata Svan adam balasy qolymen qozdap jatqan súmdyqty kórip túryp, óz eline qaytyp kete almapty. Jýrek qalauy jibermepti. Pende degen júmbaq jaratylys qoy, jany ne qalasa – tәni tútqyn.

Taghdyrgha daua joq, Bayburagha sheshenning últshyl úldary Mariya-Agatany Daghystan arqyly Ázirbayjangha jetkizip, Shvesiya elshiligine tapsyrudy amanat etti. Týr-týsi taulyqqa úqsamaytyn Bayburany tegin tandamasa kerek, «astrahan qazaghy», «bakulik әzirbayjan» degen eki birdey pasporty bar, ol azday, Aughanstan–Sheshenstan soghysy men súmdyghyn bastan ótkergen, ot pen sudyng ótkelinen ólmegen jyryndy, jankeshti ghoy. Aty men zaty túmandy adam. Qarusyz-aq qarulyny qan qústyryp ketetin ajal-pende. Kýdiksiz pende – kólenkeli adam: sanda da, sanatta da joq. Súrausyz jan.

Bәs eriksiz Bayburagha tigilgen-di...

Mezgil kóktem edi. Dýnie jasaryp, janghyryp jatqan. Últy әzirbayjan Múhammedpen birge attanghan Baybura men Mariya-Agata sheshenderding tauly aimaghynan Daghystan shekarasyna besin aua ilikken. Reseylik shekara әskeri sondarynan týsken. Asugha alyp shyghar soqpaq toruyldauly. Búlar basqa úrghanday daghdaryp qaldy. Qiya betti kólbegen qiyan soqpaq qol búlghap túrghanmen, aman ótu mýmkin emes.Ázirbayjandyq Múhammed: «Bittik! – dep qaldy. – Bizdi satypty...» Sonda Mariya-Agata: «Bur, – dedi Bayburagha búryla qarap: – Maghan qolgha týsuge bolmaydy. Federaldar «europalyqtar terroristerge kómektesip otyr, myna frau Mariya – solardyng biri – terrorist-dәriger» dep, býkil әlemge jar salady. Meni anau arab Hattabpen qatar qoyady olar... Tiridey berilgenshe, jastyghymdy ala jatugha dayynmyn!» – dep bekindi sózin jalghady.

Baybura jany endi shyndap qysyldy. Artta – shekarashylar, alda – toruylshylar. Jalghyz ózi bolsa, jansaughalap, jym-jylas joghalyp keter edi. Jerding jigin aiyryp, taudyng targhyl tasyna sinip, búta-qaraghannyng kólenkesimen úiyp, kózge týspey-aq tórge ozar edi. Jalghyz jýrip, janyn jaldaghan jolbarys tekti tarlan ghoy. Al qasyndaghy qosýrey pendeler qanjyghadan tartyp túrghany-ay!..

Kýn qaqtaghan qonyrqay jýzin ter jauyp ketti. Jany alqymyn ala qysyldy. Ózi ýshin emes, ózgeler ýshin janyqty.

Baybura ýshin syn saghaty soqty...

Osy bir sәt kýn kózi tútylghanday bolyp, bar mang qarakólenkelenip sala berdi. Izinshe dýniyeni kók túman japty.

Týkke týsinbegen Mariya-Agata men Múhammed jan-jaqtaryna alandap: «Ne bop barady? Mynau ne? Orystyng jana qaruy ma? Lazer qaruy emes pe?!» dep, shyr-shyr qaqty. Baybura ghana kókmúnar dýnie aqyryn ýnsiz kýtti.

Búghan tanys boz sәule kók tórinen kók túman tútqan jerge – tap qarsy aldaryna saulay qúiyldy. Lezde әlgi sәule bozang bóri súlbasyna ainaldy. Qúiryghy salbyraghan boz bóri búlargha basyn búra qarady. Shoqtay qyzyl kózderi jarq etip, ýreylenip túrghan Mariya-Agata men Múhammedting mysyn basty. Baybura ghana selt etken joq. Ajal auzynan alyp qalar Ana-Bóri oralghan edi.

Boziyesi búlanday algha týsti. Kók túman tútqan dýniyeni kók tórinen týsken boz sәule jaryp barady. Sonynan sorly pendeler erip barady.

Ana-Bórining sonynan Baybura nyq qadammen algha ozdy...

Qansha mezgil ótti? Qansha jol jýrdi? Ol jaghy búlargha júmbaq edi. Álden bir uaqytta kók túman men bóri súlba da seyilip sala berdi.

Alandauly ýsheu asudan asyp ýlgeripti. Kýn jarqyrap túr. Kóktem kýshine engen. Tónirekte qústar sayraydy. Jәndikter shyryldaydy. Qap tauy kókirekteydi. Kókmúnar әlemde uaqyt synaptay syrghyp, et pisirim uaqyt ótip ketipti...

Qauip seyilgen. Jer kenigen. Jýris óngen.

Ana-Bóri aqjol ashypty. Daghystanda kedergige úshyraghan joq. Eki-aq kýnning ishinde Bakuden bir-aq shyqty. Ýsheui el kózine eleusiz kórinetin qonaq ýige kep jayghasty.

Múhammed shala shayynyp, Shvesiya elshiligine ketti.

Baybura shoyyn astaugha ystyq su aghyzyp, rahatqa bir bólene jatty. Qaru qajaghan tәni temirdey, qoldary gýrzidey azamat boyy balbyrap, kózin júmyp, shalqalaghan kýii qamsyz qalghyghan.

Qalghyghan keyip tanytyp jatsa da, әdeyi ashyq qaldyrylghan esik tútqasy aqyryn ghana búralghan sәtte astau erneuine qoyghan tapanshasyn qaghyp alyp, esik jaqqa kezene qaldy. Mariya-Agata eken.

Ol ýnsiz kirdi de, ózine ghana jarasymdy júmsaq jymiyspen iyek qaqty. Mona Lizanyng jymiysynday edi... Jýregine shoq týsirgen sol bir kók gauhar janarymen túnjyray, tipti anasynday eljirey qarady.

Ystyq suda balbyrap jatqan Bayburanyng túla boyy shymyrlap ketti. «Oh, saytan!..» degen dereksiz oy soghyp ótti. Búl óz-ózine kelem degenshe, Mariya-Agata keudesin adyrnaday kergen qos anardy bastyra oranghan qyp-qyzyl oramaldy ýstinen syrghytyp kep jiberdi.

Qudyng qauyrsynynday appaq dene jarq etti. Tolyq ta tik túrghan qaz omyrau, qu moyyn, kirshiksiz hәm tyghyrshyqtay tәn nәpsini týrtip, Baybura sezimin qytyqtap ala jóneldi. Qansha sabyr saqtap, bayyz berem dese de, aghzany alghan nәpsining oyanu sezimi shybyn janyn tyzaq qaqtyryp bara jatty.

Qústay qalqyghan Mariya-Agata ystyq su men búla sezimge maltyghyp jatqan Bayburaly tar astaugha kep toghyldy. Sholpyghan su, alqynghan dem, basqa shapqan qyzyl qan, boydy qualaghan yshqyn jan – bәri jýie-jýikeni qualay kelip, biri qyryqtyn, biri otyzdyng ishindegi eki tәndi balday eritip әketti.

Ekeui sýt pisirim uaqyt tortasyn aiyrghan mayday shamyrqandy... Tolyqsyghan tәn men búlyqsyghan jan da birauyq bayyz tapty.

–       Keshir! – dedi Mariya-Agata suly shashyn silky keptirip jatyp.

–       Ne ýshin? – Baybura qalyng týkti oramalmen sýrtingen qalpy qayyryla búryldy.

–       Seni ritminnen búzghanym ýshin!

–       ... – Baybura jauap qatpady.

Mariya-Agata sózin sabaqtady.

–       Sen naghyz sarbazsyn! Tәninmen de, janynmen de... Sen soghys ýshin tughansyn. Túla boyyng túnghan kýres... Jaldamaly Rim sarbazdary da sendey bola almaydy, qansha baptasa da. Saghan soghyssyz kýn joq. Soghysudan basqa maqsat ta joq. Soghysu... soghysa beru. Ólseng de soghysta ólu... IYә, soghysta óluing kerek. Qanyng qan tilep túr. Naghyz voyn! Naghyz bóri! Mynjyldyq sarbazsyn...

Baybura búl joly da ýndegen joq. Ne deydi? Mariya-Agata shyndyqty aityp túr. Qyzyl asyqtan qan keship kele jatqany ras. Bala kezinen bóltirik aulaymyn dep qolyn qangha maldy. Bozbala kýninen bórige oq atyp, opat qyldy. Qyzyl qanyn aghyzyp, tiridey soyyp tamashalady. Kýlli auyl shoshyna anyz qyldy...

Al sýigeni Alqabegim qoynyna tyghyla túryp: «Bura! Endi qaytyp bórige jolamashy. Jolamaymyn dep ant bershi!.. Qasqyrdyng qarghysy qatty ghoy. Oghan qaytyp qatygezdik tanytpashy!» dep jalynghan. Sol sәtte búl arsyz: «Alqa, janym menin! Bórige qaytyp qol kótermeyin, biraq... sen... sen býgingi týn baryndy syilashy! Ant eteyin, Bolat dosym ghoy bórini tiridey terisin sypyrtqan... qaytyp qasqyrgha juymayyn!» dep ýzdigip edi-au. «Ekeuimizding bolashaq aqjol taghdyrymyz ýshin... bolashaq baqytymyz ýshin bórige qol kótermeshi, Buram! Bolat bir aramza... Jolamashy! Ant etshi! Men sendikpin! Asyqpashy! Aptyqpashy! Áli ýlgeresing ghoy... Kezi keledi», –degen sýiiktisi.

Mausymnyng múnsyz tanyn Qarasengir tauynyng basynda ekeui aiqara qúshaqpen qarsy alghan. Búl bórige qol kótermeske ant-su ishken.

Al Altaydyng alashabyr tóbesi – Sarytau men Múztau, Qúzghyndy men Jaydaq biyikterine qaray úshpa búlttar ýrkip bara jatty. Bir shoq ýkidey ýzik-ýzik aunaghan, tau shyndaryna shudaday oralugha asygha manghan ala búlt astyndaghy ekeui baqytty edi. Bir-birine zor sýiispenshilik, quatty qúmarlyqpen kóz tastasqan.

–       Úshpa búlttar-au, men de sen siyaqty baqytty bolam! Sender shyngha asyghasyndar, men Burama asygham. Sender taugha oralasyndar, men Burama oralam. Men de baqytty... jo... joq... biz de baqytty bolamyz! Armysyndar, arman, búlttar! Ay-hay-ha-ay!

Alqabegimning tau janghyryqtyrghan aiqayyna búl da qosylyp edi-au!? Kók qaulaghan mausymnyng jasang iyisine mastana túryp, on jetisinde sýigen qyzynyng lәzzatyna toyattay almay túryp, Qarasengir basynan úshatyn ata qyranday qomdanyp edi.

Tәnirim-au, búlar biraq alysqan qol, anttasqan sert әdire qaldy. Úshpa búlttay úshpa sezim kýy keship, úshpa búlttay úshpa taghdyr kýn keship, úshpa búlttay manyp ketipti. Birin-biri kóre almay, birine-biri jete almay qalypty.

Búl, mine, Altaydaghy Alqabegiminen jyraqta...

–       Bur, – degen osy sәt Mariya-Agata, – nege ýndemey qaldyn?

–       Ýndegende ne deymin?

–       Birdene aitsanshy!

–       Aytatyn ne bar? Ózing ait, men tyndayyn.

–       Solay ma?! – Mariya әri tanyrqay, әri qulana jymidy. – Aytsam, – men sening Altayynda bolgham. Beluha bauyrynda... rerihovshylarmen* birge. Reseylikter ertip barghan... Atqa salatyn erge úqsaydy ghoy ol tau.

–       Múztau, – dep qaldy Baybura.

–       Qalay? Qalay?

–       Qazaqtar «Múztau» deydi. Múzdan qalanghan shyng deydi.

–       Óte dәl aitqan, – dep Mariya-Agata da qostady, jalanash tәnin aq seyseppen qymtana týsip. – Qúdaydyng kózi týsken jer. Súmdyq úlylyq bar ol ónirde... Altay – jer betindegi adam tilmen aityp jetkize almaytyn súlulyq pen úlylyq mekeni... Oh, evrika!

Mariya-Agata shәulidey shanq etip, dauysy ashy shyqty.

Baybura da tandanyp qaldy.

–       Evrika! Men taptym, Bur! – Mariya-Agatanyng kógildir kózderi janyp ketti. – Bylay isteyik. Saghan endi Sheshenstangha jol jabyq. Resey men Aughanstan, Pәkistangha da... Múnda taghy qala almaysyn. Qalsang – tynyshtyq joq. Búl – Kavkaz. Búzyq Kavkaz... Korrido Kavkaz... Orystarmen mәngi sýzisip keledi... Al saghan keregi qansha? Sening jolyng «terror» emes. Sen, taza voinsyn.

–       Men terrorist emespin! – dep Baybura da kesip tastady.

–       IYә, sen terrorshy emessin, biraq seni «terrorist» dep shygharady. Qalay aqtalmaqsyn? Kýreskermin demekpisin. Oghan kim senedi? Ádilettilik joq jerde әdilet ýshin kýrestim desen, seni shyghystyng Hojanasreddiyni deydi... Qan tógilgen jerde qylmys pen qasiret qana bar. Al sening qolyng qandy... Ony  jughanmen ketpeydi.

Mariya-Agata múnyng tayghaq taghdyryn moynyna qayta qiyp salyp túr.

–       Mariya, bәri ras! Men biraq ony ózgerte almaymyn. Búl – taghdyr. Tәnirim osylay sheshken.

–       Joq! – dedi Mariya-Agata. – Taghdyryna tely berme.. Tәnirini de aralastyrma! Tәniring – әdiletti senin... Ádiletsiz – adam. Sensing әdiletsiz.

Baybura bylq etpeushi edi, biraq myna sóz shymbayyna batyp ketti. Jaghy jybyrlady.

– IYә, men.... men kinәli!

–       Bәrine kinәli – ózimiz... Seni Altaydan, meni Stokgolimnen aidap kelgen taghdyr da, tәniri de emes – qogham men adam... Bәrinen búryn, «әdilet aidap әkeldi» dep aldausyratyp, ózimizdi-ózimiz aldap, tentirep jýrgen ekeumiz.

–       Sovet imperiyasy, – dedi Baybura, – imperiya qúlaghan song osynday iyesiz kýide qaldyq.

–       IYә, býkil dýnie esinen auysyp qalghanday... Álemdik... joq, qoghamdyq balans búzyldy. Iragyng anau, Kavkazyng mynau... Iranyng men Koreyang ol. Orysyng býlinuli, Balkanyng bólinuli... Arabtaryng arandauly... Múhittaghy araldarday bólek-salaq bólinip qalghan ózbek, qyrghyz, qazaghyng bar. Qytay túr alty basty ajdahaday jútynyp, júmyryna júq qonar emes...

Mariya-Agata bir sәt tosyldy. Baybura da shved qyzynyng múnshama tereng tanymyna tang qaldy.

–       Jaraydy, Bur, dýniyeni týgendey almaspyz. Dýnie – ken, adam – tar. Sondyqtan eshqayda syimaydy... syiyspaydy. Sen de syimaysyn. Syighyzbaydy... Tughan jerinde de tor qúruly. Tughanyna da syimaysyn. Jatsyn!

–       Tughan jerim meni bayaghyda úmytqan. Ákem men Alqa ghana úmytpaghan shyghar... Dauysy targhyldana shyqty.

–       Qaraylaytyn eshkiming joq ekenin sezgem, – dedi Mariya-Agata da. – Saghan arylu kerek. IYә, arylu kerek... Myna qandy qyrghyndy, anau suyq tapanshany úmytuyng kerek. Bәrin de tasta! Menimen jýr.

–       Qayda?

–       Qyzyq adamsyn!.. Men shaqyryp otyrmyn ghoy, Shvesiyagha... Sen ersen, Týrkiya arqyly alyp ótem... Elshilik kómektesedi. Turist dese de pasport jasaydy. Múhammed bilmesin biraq... Týrikter shvedtermen, nemistermen, jalpy europalyqtarmen dos qoy... Gitler men Stalin soghysy kezinen beri.

Baybura oilanyp qaldy. Kenet:

–       Joq, – dedi. – Tughan jerime... elime oraluym kerek, Mariya. Altaygha oralsam – arylam... Bәrinen arylam!

Mariya-Agata da bir sәt ýnsiz qaldy. Erkekshora kiyimderin tastap, әiel zatyna tәn qara shilterli, aq koftaly, súrghylt kóilek kiygende bәdendi boyy mýsindenip, súlu óni núrlanyp qoya berdi. Baybura da jeydeshen, qara shalbar, qara tufliymen qatyp shygha keldi.

–       Týsindim, Bur, – dep Mariya ýstine fransuz әtirin sebindi. – Sen erkeksin... Erkek atauly qazir az. Ásirese, Europada... Geyler. Solar – biyler. Olar biylikte de kóp... Sen, keshir meni!

Baybura eshtene aitpady.

–       Bur, mening Shvesiyam sening Altayyna úqsaydy. Suyq. Qarly, – dep  әngime arnasyn sezimtaldyqpen búryp, Mariya-Agata Bayburanyng moynyna asyldy. – Otanyna oral, biraq saq bol! Olar seni týsinbeydi... Sen Isa-qúday siyaqty «tirilip» kelip túrsyng ghoy. Al olar ony keshirmeydi. Sen jat jerde joq bop ketuing kerek edin... Endi ayaq astynan payda bolasyn. Shok! Saghan eshkim de senbeydi. Senen qorqady olar.

–       Mariya, sen bizding halyqty bilmeysin. Olar senedi. Bәrin de óz auzymmen aityp berem. Qazir Sovet Odaghy emes qoy, bәri de ózgergen shyghar... Bostan el ghoy.

–       Bur, formasiya, forma ózgergenmen, biylik ózgermeydi. Olar saghan kýdikpen qaraydy. Qauip kýtedi... Sondyqtan da saq bol! Sen de sau-salamat adam emessin, – dep Mariya-Agata Bayburanyng qúlaghynyng astynan iyiskey sýidi, sybyrlay sóiledi. – Tauym menin! Shilde aiynda bir ay boyy Beluhagha baram. Sonda kel. Kýtem, janym! Kýtem, tauym! Men dem alam... Rahman búlaqta... Han Altayda kýtem!

–       Qalaysha? Altaygha kelesing be? – dep, Baybura da qalay Mariya-Agatany tik kóterip alghanyn sezbey qaldy.

–       IYә! IYә! – dep qúlaq týbinen ystyq demimen órtey sybyrlady jas әiel. – Men seni sýiem, Bur! Sýiem!

–       Men de... men de... – dey bergenin Baybura da sezbey qaldy.

–       Janym, Bur, Beluha bizding nekemizdi qisyn... Sen mendiksin, Bur! Rahman búlaghynda kýtem!

Ekeui de bir-birin aimalasa óbisti. Jýz sharpyghan otty dem men shoqtay qaryghan qyzyl til túnshyqtyra tybysty.

Osy bir ot sezim oralghan sәtte Baybura oqys oyanyp ketti... Tili tandayyna jabysa tútqyrlanyp, erni kebersip qalypty. Shóldep jatyr eken. Úiqysy shayday ashyldy. Qasynda Mariya-Agata emes, kupening salqynynan býiidey býktisip, teris qarap Bolat jatyr.

Reseylik poez ghana dýrs-dýrs soghyp, zaulap keledi. Qarauytqan dala bolat donghalaq astynda gýrs-gýrs janshylyp, syr bermesten solqyldap jatyr.

Tútqyr tilin shaynay jútyndy. Kómeyi keuip qalypty. Ýstel ýstindegi suyghan shaydan ishti. Sarayy ashylyp sala berdi.

Mariya-Agata Svanmen azghana úshyrasqan ómiri sanasynda susyp ótkenin oilady. Altaygha – Rahman búlaghyna tezirek jetsem degen búltyng oy dýmip ótti. Terezeden tysqa ýnildi.

Al tysta poezdyng qos qaptalyn ala qaranghylyq qanatyn jauyp kele jatty. Ol da poezben jarysyp keledi. Batys bette batyp bara jatqan kýnning shala pisken aport týsti arayy seyilip, kókjiyekting qos etegi qusyryla týsken.

Poez bettegen alys shyghys ónirde tughan kómeski júldyzdy kók kýmbezi de qyran qúiryghynday kýrgeyley basyp barady. Batyp ketken kýnmen bar dýnie qarauytyp, qara jerding ensesin kótertpes kýreng zil ene bergen.

Ymyrasyz ymyrt ýiiruli.

 

Ekinshi tarau

 

I

Shegirtke aighyrynyng tisi shyqqan shilde. Tau alqabyn, dala alabyn appaq kýn shyjghyryp túr.

Tang bozynda «Janghyztóbe» beketinen týsken Baybura men Bolat sheteldik jenil kólikti jaldap, Kýrshimning poromyna týske tarta jetip, besin bolmay audan ortalyghyna ilikse de, býgin týn qonyp qalugha bekindi. «Kalikutta* qashpas» dep kýldi Bolat: «Alqanyng da ansary ýzilmes...» dep týirep qoydy. Baybura biraq sóz shyghyndaghysy kelmey, ishten tyndy. Ózining kimge, qayda, nege asyghyp kele jatqanyn da týsinbey, Bolatqa otty janaryn ghana qadady. «Qoydym, aghasy, qoydym!» dep, ol da óp-ótirik montansy qaldy.

Bolattyng osy bir jymysqy keypi qútty bir shiyebóri qylyghynan aumay ketti. Baybura qaraday jiyirkendi. Sómkesin iyghyna asynghan boyy teris ainaldy. Qonsam degen oidan tez ainydy. Bolat ta qal dep qystamady. Ol da Bayburagha tu syrtynan tistene kózin tigip, óz jónimen kete berdi.

Kýrshimnen Qaratoghaygha qaray baratyn kólik avtobeket basynan onay kezdesti. Taksist jas jigit eken, taghy da jolaushy alghysy kelip edi, Baybura aldyrmady. Tórt adamdyq jol púlyn bir-aq tóledi.

Jolda jolaushydan kólik jýrgizushi syr tartqysy kelip edi:

– Qaytesin, jigitim, jolgha qara! – dep tiyp tastaghan.

Bayaghy bir Sovet zamanynda tóselgen súp-súr asfality sheshektey úshyp, oidym-oydym oiylghan jolda birde bayaulap, birde zaulap syrghyghan jenil kólik Áudiyening biyigine de kóterilgen. Sonda baryp Baybura:

– Bauyrym, toqtashy, ayaq suytyp alayyq, – dedi.

Tandyrdyng tabynday bet sharpyghan shilde kýni biyikte bәseng tartypty. Sarytau men Qúzghyndy shyny jaghynan kerimsal esedi. Baybura keude kere dem aldy.

Qúlaghyna shildelik shegirtke shyryly keldi. Motory óshken mashina ýninen son, tónirek qúlaqqa úrghan tanaday tynyshtyqqa túnghan edi. «E-eh, shegirtke de baqytty-au, óz jerinen aumaghan...» degen oy tolqyny oqys oralyp ótti. Kózinen jas yrshyp ketti.

Jýzin jalt búrdy. Kóz aldynda Áudiyening kýn jegen qara taulary men jylghalaryndaghy sary-jalqyn bayalyshtary biylep, olar da jylap qoya bergendey boldy.

Baybura jyldam es jiyp:

– Kettik! – dedi qatqyl dauyspen qoi qara múrty jybyr etip.

Shopyr jigit te renjip qaldy ma, әlde suyq týsti jolaushydan sekem aldy ma, ýn-týnsiz róline jabysty. Nemisting «Audiy» markaly kóligi lypyp jóneldi. Áynegi tómen týsirilgen esik terezesinen tau samaly kólik ishin keulep, ekeuining betin jelpip, shashyn qobyratty.

Áudie asuy búrylysynan búlang etip shygha kelgende Bayburanyng aldynan balalyq shaghy búldyrap óte shyqqan kerim dýnie kósilip qarsy aldy. Kógildir múnar kómkergen Bókenbay, Býirek pen Qarasengir, Áudie taularynyng arasyn ala ógiz sauyrlanghan adyrly belegir men Aqjal jazyghy shilde kýnining astynda anqasy keuip, aq saghymgha shomylyp jatty. Bayaghy bir zamanda aq kýmistey búrandap aghatyn Qalghúty ózeni de kórinbeydi. Qazir Ertiske de jete almay, qúmgha sinip jatqanday jym-jylas.

Bozbala kýninde bóri qughan osy bir boz dala bozdap qarsy alghanday kýige týsti Baybura. Boz saghym bughan bozang týzde qarashyghy qydyryp, әlde neni izdedi... Saghym kótergen keng japan kólen-kóleng qaqty, biraq kózine eshtene shalynbady. Qaraqúryqtanghan tau jotalary ghana kókmúnar ishinen andaghaylady.

Álden uaqta ghana talmausyraghan janaryna izdegeni shalyndy. Qúbaqandanghan kýmbez keshikpey-aq anyq kórindi. Aqjemdene shalynghan biyik kýmbez – búl ónirge tanys «Tórebeyit» edi.

– Kórdim-au, seni de!? – dep qaldy.

Shopyr jigit búghan tandana qarady.

Adasqan ómirining aq týteginde pana bolghan Tórebeyit qoy. Oghan qalay búrylmay ketedi? Atama, aqymaq! Ózin ishtey jazghyryp ta qoydy.

– Bauyrym, – dedi, – Tórebeyitting túsyna toqtashy.

«Kýrshim–Marqakól» tas joly tap irgesinen ótetin Tórebeyit aqshulan shy arasynda, Qaratoghay auylynan batysqa qaray at shaptyrym oipanda tóbe kórsetip túr. Taq beyitting ókpe túsyna kelgende asfalit jol da ontýstikke kilt búrylyp, Borangha qaray tike tartqan.

–       Sen jýre ber, – dedi Baybura.

–       Nege?

Baybura antaryla búryldy. Shopyr jigitting jýzinen tandanysty angharyp: «Auyl jaqyn ghoy, jayau barayyn. Tughan jer ghoy, saghyndym!» dedi.

Shopyr jigit bir nәrse dey berip edi:

–       Jolyng bolsyn, jigitim! – dedi. – Qol-ayaghym býtin, ózim de jetem.

Taksist iyghyn bir qiqang etkizdi de, kóligin keri búra tartyp otyrdy.

Týzding qara jeli men kýzding qara janbyry qansha mýjise de, sonau on toghyzynshy ghasyrda dóngelendire salynghan eski beyit әli myzghymay túr eken. Biyening sýti men jylqynyng qylyn qosyp iylegen, shala kýidirilgen kirpish syny ketse de, syr bermepti. Shynghys han túqymy – Ábilpeyis tóre úrpaqtary kótergen Tórebeyit kýmbezi әli qúlay qoymaghan. Qyzyl qaraghaydan qiyp salynghan qos bórene bosaghasy men jalpaq esigi de ishke qaray syqyrlay ashylghan.

–       Assalaumaghaleykým!

Baybura ishke ong ayaghymen attap, amandasa kirdi. Tóbedegi toqymday tesiginen kýmbezge alakólenke jaryq týsip túr. Topyraghy qúrghaq. Shandaq qalpy. Tór jaqta baylanghan qamys maty jatyr. Bireuler әdeyi әkep, tósep tastaghan siyaqty.

Búl maty ýstine tize býkti. Kýmbez ishi qonyr salqyn. Shyjyghan shilde ystyghy óte qoymapty. Kiyiz ýishe dóngelente kóterip, qabyrghasyn jarty qúlashtay qalyndyqta qyl kirpishpen qalaghan mola – mola emes, alapat aptap pen azynaghan boranda jandy ataulygha pana.

On jetisinde búghan da pana boldy ghoy. Pana ghana emes, alay-dýley aq boran ómirining aqtýteginde adastyrmay alyp jýretin Boziyesi – Ana-Bórisin kók tórinen shaqyrghan da osy tóre mola. Boz boran dýniyede bozbala Bayburany Ana-Bórige tәniridey tabystap jibergen de osy Tórebeyit.

Jeti qat kók tórindegi bóri súlbaly perishteler meken etken úly әlemnen kók jasyn bop jerge týsip, Tórebeyit ishinde jol taba almay jatqan Bayburany jetektep әketken buryl Ana-Bórisi emes pe?! Sonda kim qol úshyn sozyp edi? Eshkim de... Jalghan jamalynda Tórebeyitten Boziyesimen attanghan Baybura tamúq dýniyede tosylyp qalmapty, tughan jer tórindegi Tórebeyitine aman-esen qayta oralypty. Ana-Bórisi taghdyrynyng talay tar kezeninde ghayyptan tap bolyp, ómirining syn saghaty soqqan sәtinde kókten týsken Ghaysaday adal serik bolyp, talay mәrte ajal búghalyghynan aiyryp aldy ghoy. Qylsha moynynan shylbyrlap, ólim órti qaulaghan, zúlymdyq jaulaghan tozaq oshaqtarynyng ortasynan, zalymdyq jaylaghan pendeler qylkópirining ýstinen alyp ótti ghoy.

Jambasyna mamyq tósektey jayly tiygen qamys maty ýstinde jatyp, basyn jol sómkesine jastaghan Baybura kózin kýmbezding taqiyaday bop kóringen tar tesigine qadaghan. Aq sýttengen aspan da ystyqtan әuirlep, janaryna tiyanaq bolmady.

Kiyeli Boziyesi jayly, tekti Tórebeyiti turaly әri-sәri oilanyp jatyp, salqyn-sabat molada kózi ilinip ketti. Ala tannan aptyghyp, toqtausyz jýrgen jaysyz jýristen túla boyy bosap, manghaz úiqygha ketkenin ózi de sezbey qaldy. Jol soghyp tastaghan tәni talmausyrap, jany raqat tauyp jatty.

 

II

Ol Tórebeyit ishinde túyaq serippey úzaq úiyqtady...

Kópten beri túnghysh ret alansyz jatty. Taghy da ghayyptan týs kórdi. Týsinde jeti qat kók tórinen sәule bop jetken Ana-Bórisi oralyp, múnyng túmanytqan sanasyn seyilte týsip, ótken ómir ólkesine ertip әketti. Elpendey ergen Baybura bualdyr bir әlemge endi. Sol-aq eken soqyr sanasy da saralana berdi.

Úlpa dem ýrgen sәby shaghy eken. Basyna ýki ýpelegi taghylghan besik ishinde jatyr. Qúbaqan kiyiz ýiding ishi. Qúbyla jaq irge týruli. Týruli irgeden samal jelpip ótedi. Jartylay ashyq qaldyrylghan besik jabuy jelp etip, múnyng jýzin jibektey lep sipap ketedi. Sol sәt sәby kýlkisi qytyqtap, aqsha beti núrlana qalady.

Irgeden soqqan samalmen kók shegirtke shyryly estildi. Shegirtke shyrylymen qosylghan samal әueni múny besik jyrynday әldiyley jóneldi. Tabighy әuen әldii túla boyyn shymyrlatyp әketti.

Áuenge eltip jatqanynda shegirtkening semiz aighyry kerege kózinen yrshyp ótip, múnyng mandayyna kep qondy. Shoshynyp qalghan sәby Baybura kózin júmghan kýii shyr ete týsti.

Jylan shaghyp alghanday shar ete týsken sәby dauysynan ýreylengen anasy da tystan aptygha endi. Al shegirtke aighyry bolsa, bir-aq yrghyp kerege basyna qonyp edi. Anasy ailanyp-tolghanyp kep ýstine týsken. Qolma-qol qol basynday aq mamasyn auzyna tosqan. Baybura da anasynyng aq búlaghyna bas qoyyp, eki ezui kópirship qoya bergen.

Osy bir sәt ana men bala asa bir shattyqty, asa bir mahabbatty sezimdi bastan keship edi-au!.. Anasynyng túla boyy shymyr-shymyr sezimge tolyp, alpys eki tamyry iyigen. Al Bayburanyng búla quaty aq sýtpen әldene týsip, boy-boyy býlkildey, ash ózegi nәrlene, erekshe bir lәzzatty kýige bólengen.

Analyq mahabbat pen balalyq beykýnәlikting shuaghyna shomylghan kiyiz ýiding jartylay ashylghan shanyraghynan kýn núry da saulay qúiylyp jatqan. Kenet qaranghylyq týse berdi. Anasy balasy auzynan toq omyrauyn oqys júlyp alyp, ornynan ýreylene túrdy. Baybura da anasynyng oqys qimylynan shoshyp qalsa da, sýtke toyghan qozyday kózi jәudirep, ýnsiz qaldy. Al anasy ayaq astynan qarakólenke úiyghan týzge úmtyldy.

Kókte kýn tútylypty. Tónirekti kireukelegen ymyrt qaranghylyghy tútypty. Ile batys betten qap-qara qúiyn kóterilipti.

Qúba týzding qara qúiyny әp-sәtte qúla týsti qúbyjyqqa ainalyp shygha keldi. Úrshyqsha shyrkóbelek ainalghan alasat jel jolyndaghy kezdesken qarayghan-qúrayghan ataulyny týp-tamyrymen kóterip alyp, ýiirip kókke samghatqan. Jylan iyrektengen júlyny qap-qara, al sol qara júlyndy ainala qozghalghan aumaghy ala-qúla alapat shenber jasap, shenberek atyp, ajdaha kómeyindey ysqyrynyp kelip qalghan.

Ajdaha qúiyn diyirmenning tasynday zyryldap, gýrildep kep, Qalghúty ózeni boyynda japadan jalghyz tiguli túrghan kiyiz ýige soqtyqty. Qúiynnyng qaq ortasynda qalghan kiyiz ýy kýl-kómesh oshaghymen, mýlik-mýkamalymen qanbaqsha dóngelene kóterilip jóneldi. Kiyiz ýimen birge Baybura da besigimen jyndy kóbelekshe shyr ainalyp úshyp, kókke kóterildi.

Kóterilmey qalghan – qara qazan... Ol da tónkerilip týsip, tasbaqaday tenkiyip jatyr.

Al auzy-múrnynan jel ýrgen Baybura túnshygha da berdi. Janary bir jalt etkende ózinen de jogharyda kóilegining etegi jelbirep, anasy da ainala úshyp barady eken. Anasy múnyng kóz aldynda jel aghynymen biyiktegen sayyn biyiktep, lezde qara-kók qúiyn shatyryna sinip ketti. Sonda ghana sәby Baybura ózining alapat ainalymdy jel iyiriminde japadan jalghyz qalghanyn alghash ret sezingen... Sezingen de janaryn tas júmyp alghan. Dýniyening astyn ýstine keltirgen dýley qúiyn bolsa, bar kýshimen yshqyna guildep, sәby tas bop tanylghan besikti tóbesine kóterip alyp, Altay tauynyng Tesikúya atty úry sayyna qaray alyp jóneldi. Búl bir myng jylda qaytalanatyn qúbyjyq qúiyn edi.

Úshar basy kók tiregen kók terekti, aq qayyndy, jynys shilikti Tesikúyanyng nu ormanyna jetkende qúbyjyq qúiynnyng da baqsyday jyny basylyp, qalyng orman nuynan jaryp óte almay, sayabyr tauyp, solyqtap baryp tynshyghan.

Shanyraghy shashylyp, keregesi kýirep dalada qalghan, qazan-oshaghy jayrap, týnilik-tuyrlyghy týtilip týzde joghalghan kiyiz ýy men kókke úshyp ketken anasy ghana Tesikúyagha jete almaghan. Zәulim terekting basyndaghy bútaqqa kep ilinip qalghan besik qana. Besik qana ishindegi Bayburaday sәbiyimen esen-aman, býlinusiz býtin jetken. Ol da biraq bir qu bútaqqa ilinip, jelmen shayqalyp, zorgha túr. Kәri bútaq biraq syr berer týri bayqalmaydy. Jarty qúlash besikti jel shayqasa da jelimdey jabysyp, shynashaghyna ilip alghan dәu peridey bylq etpeydi.

Keshikpey aqsham kelgen. Kók kýmbezinde júldyzdar jamyrap, shalqalay tughan aimen birge ana sýtining aq nili singendey Qús joly bozarghan. Aspangha úshyp ketken anasynyng aq sýtine toyyp alghan Baybura bolsa, qu bútaq terbegen besiginde qannen qapersiz balbyrap jata bergen.

Qara jer men kók aspannyng arasynda ilinuli qalghan sәby jýregi  ornyqty edi. Besigining jabuy – júldyzdy kók aspan, terbeter ana qoly – kók terekting iyir bútaghy. Manday túsynan samsap, jymyng qaqqan júldyzdargha qarap jatyp úiyqtap ta ketken. Mausymnyng may tonghysyz týni men túmsa tabighat ananyng ýni terbetip, manghaz maujyraghan.

Tesikúyany qúlday soqqan tanghy samal suylynan ghana erte oyandy. Manayyna barlay qaraghan.

Kózine kók nil aspan aldymen shalyndy. Keng aspanda qanatyn kergen qara barqyn qyran da ainala qalyqtap jýr. Tómen jaqtan әldenening qynsylaghan ýni qúlaghyna keldi.

Baybura әldeqanday tereng bir týisikpen tiksindi. Múnyng jerge týsse ajalyn asyratyn shiyebóriler shәuili ekenin andady. Ol bar ýmiti kókte bop, kókke kirpik qaqpay telmirip qadaldy. Sәbiyding súghyn qadaghanyn súnghylalyqpen sezingen Altaydyng aqiyq qyrany dereu tómen qaray sorghalady.

Aq iyq kelgen qara barqyn shәuli – ana qyran Aqshәuli týniliktey qanatyn jayyp, kórshi aq qayynnyng aq bilektey bútaghyna kep qondy. Ol shanq-shanq etti. Ana qyrannyng ashy shanqylyn Tesikúyanyng jyn iyelegen jynysy – Shuyldaq toghayyn jynmen birge meken etetin kóp shuyldaq shiyebóri eleng qúrly kórmedi.

Baybura aqiyq ana qyrandy arqalanyp, azynay jylap qoya berdi. Sәbiyding synghyrlaghan dauysyn ilip әketken jel aghash-aghashtyng basynan asyryp, úry saydyng nuyna taratyp әketti. Jas sәbiyding jem súraghan ýnin analyq qús týisigimen tanyghan qyran úsha jóneldi.

Al osy shaqta Shuyldaq toghayynyng shuyldaq shiyebórisi dauysyn tip-tik qúlaghy shalghan qos bóri – beldi arlan men boz qanshyq tura tartqan. Olar synaptay susyp jetken boyda bozókpe shiyebóri atauly qúiryqtaryn bútyna qysyp, bet-betine bezip ketti.

Búl kezde aqiyq ana qyran – Aqshәuli bolsa, qyr qoyanyn tyrnaghymen býre kóterip kep qonghanda, tómende týz serileri – qos bóri bastaryn aldynghy siraqtarynyng ýstine tastap, solyqtaryn basyp jatty. Baybura da jylauyn tyighan.

Shәuli qyran semiz qoyannyng oimaqtay kózderin oiyp alyp, qanyn sorghalatqan kýii sәbiyding auzyna tyqpalady. Kesheden beri nәr syzbaghan Baybura da qoyannyng qyzyl qanyn qylqyldata iship, júmsaq janaryn jútyp qoydy. Mayly janargha biraq jýregi kilk etpedi. Aqshәuli de analyq sezimmen shanq-shanq etti.

Sәby men ózinen qalghan jemdi qyran tómendegi bórilerge tastay saldy. Olardyng arandary ashylyp túr eken, qoyannyng qalaqtay bas sýiegine deyin kýtirlete jútyp qoydy.

Jórgegi qúp-qúrghaq bop besikke bólenip, jarghaq teriden tigilgen týbekke tyshqaqtaghan Baybura osylaysha ýsh kýn, ýsh týndi basynan ótkerdi. Ýsh kýn boyy qargha-qúzghynnan kókte qyran, ýsh týn shiyebóri-qarabauyrdan jerde bóri kýzetti. Ýsh kýn boyy ana qyran Aqshәuli sәbiydi ash qaldyrghan joq. Ýsh kýnde Baybura da týzdik taghy sәby bop shygha keldi. Ýsh kýn boyy Shuyldaq toghayy shiyebóri shuylyna toldy. Ýsh kýn boyy aq besik aspanda terbeldi.

Tek tórtinshi tәulikte, buaz besin aua ishtey zar iylep, zapar shekken, kýiikten qap-qara bop ketse de, ýmitin ýzbegen әkesi sәbiyin tapqan.

– O, botam! Botam! Barmysyn?.. Anang qayda, qúlynym! – dep, at ýstinen yshqyna joqtaghan. – Ólimisin, úlym-au, tirimisin?! Anang qayda abzalym? Shynymen aspan jútty ma?!

Adam balasynyng ashy ýni men attyng osqyryna pysqyrghanyn estip, kózi kórip túrsa da, tәnirining qalauymen qos kókjal bir sәt kirpik ilmey, kýzet ornynan jylystamady. Kózderi jalyn ata yryldady. Qos kókjaldyng gýrilinen seskengen jylqy januar qos ayaqtay tik shapshyp, ilgeri túyaq baspay qoydy.

Sonda ghana tayynshaday tau bórilerin bayqaghan әkesi:

– Ket, týz serisi, ket! Sender serisinder... mening jylbysqamdy qaytesinder?! Ket, seriler, ket! – dep jalyna aiqaylady.

Tórttaghandap túrghan taghylar adam balasynyng jan qinalysyn qapysyz tanyp, jaldaryn jygha juasyp, aqsighan azuly ezulerin jiysyp, jylystay berdi. Olar biraq birjolata úzap ketpey, aq balaq qayyng arasyna baryp, qúlaqtary men kózderin tigise jatty.

Selt etpegen shәuli qyran ghana. Ol úshar biyiktegi terek bútaghynda qonaqtap, tómende janúshyra aiqaylaghan adam men bórilerding qimylyn kókten baghyp otyr. Besikte jatqan Bayburagha da úyadaghy balapanynday qarap qoyady. Aq iyghyn qomdap, moyyn jýnin ýrpiytip, aibat ta shegedi. Ýsh kýn boyy bauyr basyp qalghan sәbiydi ana qyran Aqshәuli de qimaytyn siyaqty.

– Úlym-au, ólimisin, tirimisin? Anandy... jo-joq!.. Anandy sen emes... tek sen emes!.. Anandy qara qúiyn jútty-au! Oh, Tәnirim, úlymdy alma! Meni al!.. Meni!.. Onyng esh jazyghy joq, әli... Jazyqsyz jylbysqa ghoy!

Ákesining at ýstinen – qara jerge tabany jerge tiymey túryp jalbarynghan tanys dauysyna shyday almaghan Baybura baqyryp jylap jibergen. Sәbiyding shyryldaghan dauysyn kókten estigen әkesi jerde otyryp zarlanghan ýnin sap tyidy.

Bir mezgil antarylyp qalghan qayghyly pende oqystan: «O-o, Tәnirim, myng da bir minәjat saghan!.. Mendey pendenning tilegin qabyl ettin, minәjat! Minәjat!.. Sening danqyng mәngilik arta bersin! – dep eki alaqanyn kókke jaydy: – Áumiyn! Áumiyn! Áumiyn! Túl Tәnirim, әumiyn!» Dauysy bәsensy berip, erding qasyn qúsha enkildep jiberdi.

Osy bir sәt qara barqyn, aq iyq qyran Aqshәuli úyasyndaghy balapanyn jylan shaghyp alghanday dýr kóterilip, kerege qanattary enkeyip ketken kýn kózin jauyp, besikting arqalyghyna úshyp kelip qondy. Baybura da ýsh kýnnen beri anasynday kórip qalghan qyrandy jatyrqamay qarsy alyp, jylaghanyn qoya qoydy.

Jerden kókke jәutendegen әkesi ana qyran Aqshәuli qylyghyna an-tang bolyp qaraghan...

Al Aqshәuli bolsa qanaty jalpylday, kómeyi jútynyp, sәby auzyna qoyasyn qúsyp bere bastady. Múndaydy kýtpegen әkesi:

– Ket, kók serisi, ket! Tiyme, úlyma, tiyme! Shoqy kórme jýzin! Shoqy kórme kózin! Ket deymin, kók serisi, ket! Aspan men jerding an-qúsy jetpey me saghan?! Ket! Jolama jýzine! Tonama jýzin! – degen dauysy ashy shyqty.

Adamnyng ashy dauysynan shoshyndy ma, qyran qiyalay úshyp kórshi terek bútaghyna qondy. Áke endi jantalasa qimylgha kóshti.

Astyndaghy atynyng jambasyn sipap, jerge sýiretilip jatqan úzyn qúryqtyng biyiktegi besikke jetpesin sezdi. Dereu ózen boyyndaghy shilik talgha qaray jýrdi. At ýstinen tandap jýrip boztaldan juan syryq kesip aldy. Besik ilinuli bәiterekting qasyna kelip, er ýstinde otyryp, basy eki asha syryqty qúryqqa jalghady. At belin suytpastan qu bútaqqa arqalyghynan asylyp qalghan besikke qol sozdy.

Shәuli qyran da ertoqymda otyryp, qúryqqa syryq jalghap, qol úzartqan adamgha selt etken joq. Ýnsiz ghana ótkir janarymen sholghan. Qayyng arasynan kóz tikken kók bóriler de ýnsiz baqylaghan.

Ákesi at ýstinen týspey besikti arqalyghynan syryq ashasyna ilip aldy. Kózi baqyrayyp, bet-auzy qyran qúsyghy men ang qany daghy qatyp, alapestenip jatqan Bayburany ólip-óship sýie berdi. Kóz sorasy agha berdi.

Kýn de keshkirip, úyasyna batayyn dedi. Tesikúya ormanyna qarakólenke qanat jayghan edi. Shiyebórisimen shuly, shәngish toghayymen nuly Tesikúyadan inir qaranghylyghymen sytylyp shyghyp ketuge at belin suytpastan attandy.

Ákesi qansha asyqqanmen inir ilindi. Shәngish pen shyrmauyq oralyp ósken jynys Shuyldaq toghayy ishi jýristi mandytpady. Kókte júldyz shyraday janyp, ashyq aspan qarakók túnghiyq tartty. Týn tynyshtyghyn búzyp, bayghyz bauyzdar laqtay shaqyrady. Ýki ýrkip, ýreylene ýpildeydi. Áke kónili alan. Tek besikten júldyzdy júmbaq aspangha janaryn tikken Baybura ghana sabyrly. Attyng ayany terbetken sәby úiyqtap ta ketken.

Qalyng qau men mol toghaydyng arasyn kenet jel terbep, jýrekti suyrghan suyl estildi. Ár jerden jylt-jylt ot kózi shalynyp, astyndaghy kýligi qúlaghyn qayshylap, keng kensirigin jeldete osqyrynyp-pysqyrynyp, jýrgisi kelmey taysaqtay berdi.

Baybura da oyanyp ketken...

Tap jandarynan jelmen birge janay suyldap, әldene ótti... Jylqy januar jalt-jalt bere ýrkektep, әkesining taqymy men bilegining qarulylyghynan ghana búlar at ýstinen sypyrylyp qalmaghan.

Álden bir kezde at shaptyrym alanqaygha tap boldy. Masaty kilemdey kók jasannyng ortasynda ot laulay janyp, manayynda ónkey qyz-kelinshek sylq-sylq kýlisip, bylq-bylq biylesip, úlan asyr toptyng tóbesinen týsti.

Qyzylala-sarala úzyn kóilek kiygen súlu qyzdar janary jalt-júlt etip, salt atty qaumalap, shylbyrdan kelip alysty. Ákesi de an-tang qalysty. Salaly sausaqty, qynamen boyaghanday qyzylala iymek tyrnaqty qyz-kelinshek qauymy shu-shu kýlisip, úzyn etekteri orala biylesip, búlardy jalyny kókke shapshyghan ot oramyna qaray shaujaydan ala jetektey jónelisti.

Bayburanyng sәby jýregi әldeneni sezip, qaraday shyr ete týsti. Sonda ghana әkesi shoshynghanday selt etti. Beyshara januar – asyl tekti jylqy maly emes pe, basyn kekjiyte tartqylap, shylbyr men jýgennen jabysqan jez tyrnaq qoldargha boy bermey, búla qayrat tanytyp keledi eken.

Osy bir sәt albastylar arbauynan es jighan әkesi qolyndaghy býldirgeli sarala qamshygha dem bergen. Jan-jaghynan qaumalaghan shashty albastyny ondy-soldy tartyp-tartyp jiberdi. It basynday salaqtaghan ashyq emshekterin jayylghan shashtary shala-púla jauyp, janúshyra jan-jaqqa jalt berse de, qayta ainala kep qaumalap alysady.

Baybura shoshyna jylap, әkesi aqyra qamshylap, jylqy januar kisiney ýrkip, qanshama uaqyt arpalysty. Oghan biraq ot ainala quat alyp, dýrkin-dýrkin kezektese qorshaghan saytan-sapalaq atauly jyndy kóbelektey shyraynaldyryp, tynyshtyq bermedi. Ákesi men at sharshasa da, olar bylq eter týri bayqalmaydy.

Shyryldaghan sәby dauysy, shynghyrlay kisinegen jylqy ýni, arystanday azamat aqyrysy – synghyr-synghyr, syldyr-syldyr kýy kýilegen, myng búrala by biylegen, jýrek suyra sylq-sylq kýlgen súlu saytandar jynoynaghyna kómilip qala bergen. Qyzyl inirden bastalghan jantalas týn ortasyn audyrghan.

Aqter-kókter bolghan әkesi qaljyrayyn degen. Óz quat-kýshin baghamdaghan ol ailaly aqylgha kóshti. Attyng shaujayynan airylmay jýrgen appaq súlu, kók kózdi, qoy sary shashty saytandy ústap alugha bel budy. Ishindegi kóriktisi de, kósemi de osy súlu ekenin songhy sәtte andaghan.

Ákesi jylqy januargha oqystan qamshy basty. Bauyrlata tiygen bes qaytara dyrau soqqydan aty ytyrylyp-aq ketti. Sol ytyrylghan beti laulay janghan ot ýstinen qarghy sekirdi. Múndaydy kýtpey qalghan súlu, syrdang saytan da bir-aq yrghyp, at jalyna shaljiya kep qondy.

Qamshy siltegen qaruly ong qol shashty saytandy qobyraghan shashynan shap berdi. Ol: «Oybay! Oibay!» dep baj ete qaldy.

– Oibaylama, albasty! – dep aqyrdy әkesi.

Dereu ong bilegine altynday jaltyldaghan mol shashty orap-orap alghanda, bar kýshi shashyndaghy saytannyng sapalaghy boyyndaghy quatynan aiyrylyp, beyshara boldy da qaldy.

– Oibay! Oibay! Qúlyng bolayyn, shashymdy jiber! – dep jalyndy saytan.

Onyng oibayyn estigen ózgesi otty tastay berip, jan-jaqqa oibaylay qashty. Birining oibayynan biri shoshynghan olar әp-sәtte zym-ziya boldy. Tek saytannyng oty ghana sónbedi.

– Qúlyng bolayyn, adam, meni sen jiber! Endi qaytip jolyndy kespeyin... Qúlyng bop óteyin!

–       Joq! Azghyn! Sening suayttyghynda shek joq... Talaydy taqyrgha otyrghyzghansyn.

–       Ras! Ras! Bәri de shyndyq... Biraq men sening qazir qolyndamyn ghoy. Adam balasynyng qolyna týsip kórmep em... Saghan túnghysh ret. Sen menen ótken ailaly, menen ótken aqyldy ekensin...

–       Jәdigóilenbe! Sening mazaghyng mәlim... Odan da kórer kýnindi oila!

–       Oibay, atama! Kýndi kórmey-aq qoyayyn... Men qara týnning qonaghymyn ghoy. Kórsete kórme, qúlyng bop óteyin!

–       Taghy eski әnine bastyng ba?

–       Jo-o-o-oq... Anau jatqan úrpaghynnyng úrpaghyna jolamayyn! Odan tarar jeti úrpaghynnyng manayyna juymayyn! Qyryq shaqyrym qashyq jýreyin! Ant isheyin!

–       Boldy, shaptyqpa! Tilindi suyryp alayyn...

–       Oibay! Oibay! Atama! Oibay-ay, qaydan ghana sendey adamnyng syrttanyna jolyghyp em?!

–       Tart tilindi! Kómeyinmen suyryp alayyn!

–       Oibay-ay, oibay! Kórsetpeging kóp pe edi, qúday! – dep saytan solqyldap qoya berdi.

–       Qúdayshylyn... Sen qúdaydy úmytqaly qashan, azghyryndy malghún?! Tilindi tyyam, qar!

–       Oibay-ay!..

–       Oibaylama!

–       Qoydym! Qoydym! Tilimning astyndaghy altyn tillәmdi bereyin!

–       Altynmen azghyrmaqpysyn, jәdigói!

–       Jo-joq! Seni aq jolynnan taydyrayyn degen oiym joq... Kiriptar sorlymyn men!

–       Endi she?

–       Altyn tillәm sening qolynda túrghanda, men sening ghana emes, úrpaqtarynnyng da manynan jýre almaymyn. Haq jolynan adastyra almaymyn.

–       Ákel onda tillәndi!

–       Qúlyng bolayyn, adam! Mine, altyn tillәm...

Saytannyng sapalaghy ot sәulesine shaghylystyra altyn tillәsin til astynan suyryp alghanda, әkesining de besik asynghan sol bilegi sumang ete kóterilip, altyn tillәni shap berdi. Sap-sary dóngelek altyndy ainaldyra qarap, betindegi shashty beyne salynghan bederin de tanyp, otty atymen ainala jýrdi.

–       Óshir otyndy! – dep zekidi saytangha.

–       Qazir, – dep, saytan auzyn toltyra ýrip-ýrip jiberip edi, ot ýstinen jel ýrmey, qarasu tógilip-tógilip ketti. Saytannyng týn tynyshtyghyn ala laulaghan oty lezde sónip qaldy.

–       Qúlyng bop óteyin! Jer jalmaghan, jer baspaghan jeti úrpaghynnyng qúly bop óteyin! Jiber endi, – dedi saytan.

Qara týnde qalyng nudan ang soqpaqqa kýdiksiz týsken әkesi bolsa, «Bar! Joghal, malghún! Qaytip kózime shalynba! Ah!..» dep aqyra zekip, ong bilegine oralghan saytannyng sary-ala shashynan silkip qaldy.

–       Oibay! – Saytan sapalaghynyng dauysy ashy shyqty.

Qara jerge sylq etken malghún soqpa shetindegi qarakólenkeli nugha qorghasynday batyp ketti...

Kýlli auyl kýder ýzse de, әkesi ýmitin ýzbepti. Alyp qara qúiynnyng izimen indete izdegen әkesi jórgektegi úlyn tapsa da, jaryn taba almapty biraq... Jaryn jalghan dýnie – jalmauyz әlem ylym-jylym jútty, qayteyin!

Anasy aspangha úshqan boyy ýshti-kýili joghalypty. Qara qúiyn kóterip ketipti.

Kókke kóterilgen ayauly sheshesi – Anaiyesi sol ketkennen mol ketti...

Baybura anasyz ósti. Analyq sezimge ansar kýimen balalyq shaghy da ótipti. Ana-Bóri ghana ansaryn basyp, anasyn joqtatpapty.

Qazir de qasynda shoqiyp otyr – bóri súlbaly Boziyesi...

Baybura janaryn ashyp aldy. Bóri súlba da tórt taghanday túrdy. Ol esikti túmsyghymen ashyp, Tórebeyitten shygha berdi. Baybura da eriksiz bir kýsh iytergendey ere jóneldi.

Tysta týn kórpesin jamylypty. Tórebeyitten týn jamylyp shyqqan Ana-Bóri Qaratoghay auylyna qaray bozalandap tartyp barady. Qúiryghy shúbalan. Syrghaq taghdyrynyng aq týteginde adasqan adamdy auylyna aman-esen jetkizgen Boziyesi algha týsipti.

Maqpal týn múnly.

 

III

Sarytau iyininen sarghysh kýn endi ghana kóterilgen.

Jataghan kelgen tastaq jotany bauyrlay japqan aruaqtar qabiri molayyp ketipti. Tynyshtyq terbegen mola ishin boztorghaydyng shyryly әldiyleydi. Aruaqtar auylyn jazghy samal ghana joqtaydy.

Qúba tanmen talasa túryp, auyldan at shaptyrym aulaqtaghy beyitke bet týzegen ekeu qazir jýrelep otyr. Qúbylagha qaraghan jýzderi betine betege ósken qúba tómpeshik pen qasynda qanyltyryn kýn jep, janbyr shayyp, tot basyp ketken ýshkil, basynda júldyzy bar temir belgili tómpeshikke ýnilip ketken. Ekeui de ýnsiz. Ólgenderdi eske alyp otyrghanday oily, jabyrqau.

Medet naghashysynyng ne oilap otyrghanyn bir qúday bilsin, al Baybura betegeli búirat tómpeshikterge tesilgen kýii: «Mening ornymda kim jatyr? Qanday pende? Keshegi kýndegi ózi sekildi bir jas bozdaq pa? Álde aughandyq modjahedting biri me?! Bәlkim, Aughanstan jerining bir uys qúmdy topyraghy men jalpaq-jalpaq targhyl tasy salynghan, adam tәninsiz myrysh tabyt jatqan shyghar?!..» – degen oilar toryp aldy.

Al әkesining basynda belgi de joq. Atausyz qalypty. Múnyng basyna әskeriyler qoyghan temir júldyzdy ýshkil baghangha «Baybura Maydanov» dep múnyng aty-jóni jazylypty. Naghashysyn ertip alghan Baybura әkesining jәne óldige sanap qoyghyzghan «ózindey» jat mýrdening basyna qúran oqytqyzdy. Jetpisten asyp ketken naghashysy maqamyn úzaqtan sozyp, dúghasyn alystan qayyryp, alaqanyn mol jayyp, jýzin syipady. Seldir saqalyn taramdap qoyyp, jer tayana ornynan túrdy.

– Áken, sening «jat» sýieging kelisimen úzaqqa shydamady. Betin teris búryp, aghayyn-tughanmen de aralaspay, qúdaydan ólim tilep jatyp aldy. Aynalasy alty aida jambasy jerge tiydi. Basyn da qarayta almadyq, – dep ózin kinәlay sóiledi. – Qol qysqa, qayteyin!

Baybura lәm demedi. Ne deydi? Jalghyz úldyng týri – ózi... Taghdyr aidaghan túrymtayday tentirep-tentirep kelip túr. Kóz aldynda syr býkken qos tómpeshik.

– ...Kóp qapalanba! Artynda izi qaldy... ózing barsyn. Allagha amanat etken azamatysyn. Shýkir! Oraldyn, – dep sózin bólip-bólip, oiyn oimaqtay ete jiyp sóiledi. – Basyn ózing qaraytqanyng da jón. Qolynnan bir uys topyraq búiyrmasa da, tamyn qalqaytasyn. Sauaby ózine... Jýrelik.

Kýn arqan boyy kóterilgenshe shyryldaytyn boztorghay tau etegin bozdaghan ýnimen terbep alghan. Naghashysy da ýnsiz keledi. Auyl jaqtan ýrgen it dauysy estiledi.

Sondaryndaghy qalyng zirat ishinde әkesi ekeuining tompighan jalanash qabirleri qalyp barady... Ekeuining janar jiyegi de dymdanbady.

Qyrda qyzghaldaq úshyp ketse de, tau bókterinde әli de әr jerden shashylghan shoqtay úshyrasyp qalady. Sonau bozbala shaghynda Alqabegimge arnap qyr qyzghaldaghyn tang bozynan terip, esigining aldyna qoyyp ketushi edi.

–       Naghashy, – dedi ýnsiz kele jatqan Baybura, – siz ýige bara beriniz. Men Qarasengirdi bókterlep qaytayyn.

–       Kóp ailanba, bauyrym! Múlghiza apannyng shayy da әzir.

–       Tezirek qaytam.

–       E-e, tau jaq deymisin, qazir kóz nashar. O, jaryqtyq, Qarasengir de jantanly ghoy... E-e-eh!

Baybura buryl tartqan Qarasengir bókterine bet týzedi. Buryl bókterden bir shoq kókala tau gýlin terip aldy. Áriyne, at túyaghynday auyr basyn kótere almay, shúlghyp túratyn Altay modaghayy emes. Modaghay iyisindey iyis te joq. Appaq moyyn Alqabegim de joq qasynda... Eliktey erke, sýiriktey súlu edi, qol ústasyp jýrushi edi. Altaydan Almatygha da qol ústasyp attanyp edi. Eh, jazghan dýniye, onda da jaz edi-au!..

Qazanattyng qabyrghasynday Qarasengir kuә – ekeuining nәzik sezimine, búla qylyghyna, qúmarly mahabbatyna... Mәngilik myzghymastay bolyp, Tesikúyanyng qara jeli mýjigennen qara jartastary yrsiya aibattanyp, taudyng sere qary qoyny-qonyshyn nygharlap, kóktem kele jyqpyl-jyqpyl jylghasyn suaryp, qarauytyp túratyn tau jaly eki ghashyqtyng boyyna qayrat bitirip, quat qúyatyn. Qaratoghay auyly jatyr it tartqan alba-júlba teridey seldirep... Bir kezde arnasynan asyp jatatyn Qalghúty ózeni de joq, sualyp qalypty.

Ákesi turaly oilamaugha tyrysty. Almatyda Bolattyng auzynan estigennen beri biraz uaqyt ótti ghoy, kónili de qamyrynqy kýiden arylyp, suyy bastapty... Ar jaghynda әlde bir óksik keptelip túr, biraq aghyl-tegil aqtaryla alar emes. Salqyn bir sezim túsaydy.

Qúlazyghan kónilin jabyrqau múng men jalghyzdyq biyledi. Alqabegimdey aru qúshqan qara taudyng týiemoynaq jartasynda otyryp, alghashqy hәm songhy da sýigenine jolyghu kerek dep sheshti. Toryqqan jany tarqaghanday kýige enip, tas ýstinen sekirip týsti.

Tas ýstine qoyghan bir shoq gýldi alyp, auylgha qaray tartty. Tap jolyndaghy belegirge salynghan Alqabegim ýiine jaqyndady. Aq shatyrly, bes bólmeli kirpish ýiding tau jaqqa qaraghan tereze túsynan ótip bara jatyp qalt toqtady.

Kóz... Ózine óte tanys kóz kiresh-kiresh torlap tastaghan temir shabaqty ashyq terezeden tesilipti de qalypty. Múny tas balbalday melshitken de osy kóz. Tәnirim-au, mynau Alqabegim janary ghoy!.. Alqabegim... kózi ghana qalypty. Qaraqattay kózi ghana... Ol da ýsik shalghanday kómeski. Bayaghy aqyqtay jaltyldaghan, gauharday jarqyldaghan janar joq. Otsyz. Sәulesiz. Ýmitsiz. Janarynyng jiyegin әjim torlap, qarashyghyn múng basqan.

Baybura an-tang kýide ýreylene, kýdiktene, barlay qarady. Tez oilaytyn ózine tәn kýimen oy aghyny synaptay aghyp ótip, aghyp ótip ketti. Sol... sonyng ózi... Qalay ghana ózgerip ketken?! Kәri kempir ghoy. Shashy da kýmistey. Qalaysha? Ne bolghan? Jaghy quday. Jany... jany nuday... júmbaq edi ghoy. Nәzik edi. Qatal edi, qayratty edi Alqabegim... Qayran, Alqabegim!

– Joghal! Albasty! – Áyelge tәn – adamgha tәn ashy dauys qúlaghyn kesip ótti. – Saytan!.. Jolama! Joghal, malghún!

Alqabegimning súmdyq súry men auyr sózderi Bayburanyng qara tas bop qatqan jýregine iynedey qadaldy. Janaryna oqys jas toldy. Alqabegim terezesin tas japty. Ishinen qalyng kók perdesin de syiyryp, mýlde qara týnek bólme ishinde qaldy.

Baybura tas balbalday qalshiyp túr. Kýtpegen kezdesu esengiretip tastaghan. Bayaghy on alty-on jeti jastarynda kókirekteri quanyshqa toly, jýrekteri mahabbatqa toly kýide jolyghysatyn sәtteri әli kýnge saghymday oralyp, sanasyn saghynyshtay biylep alatyn edi... Qanshama jyldar ótse de sol bir sәuleli, mahabbatty sezim kýii Bayburanyng kókireginde qolamtaday qozdap jatatyn. Sónbey-aq qoyghan. Tap qazir sol qasiyetti sezim múzday suynyp, boyyn belgisiz bir yzghar qaryp ótti.

Ýiding búryshynan shygha kelgen әlde bir әiel búny shyramyta almay túryp qaldy. Baybura biraq Alqabegimning anasyn jazbay tanydy.

–       Qaraghym, sen kimsin? Alqanyng dauysy shyghyp ketti, – dep búghan jaqyndady. – Búl auyldyng adamyna úqsamaysyn...

–       Keshiriniz! Amansyz ba? – dep Baybura abdyrap qaldy. – Tanymadynyz ba? IYә! – Qolyndaghy týz gýlin úsyna berdi. – Alqagha beriniz!

Búryla bergen Bayburagha әli de kýdik-kýmәnmen oy sap túrghan ana:

–       Qaraghym, qyzymdy tanityn ba edin? – degende, búl bir sәt toqtap qaldy da, «iyә!» deuge shamasy kelmey, jyldam basyp, qasha jónelgendey adymday týsti.

Kýn kóterilmesten ýy manyn toryghan bógde jandy kónili qúsaly ana bógey almady. Sonynan súrauly jýzben qala berdi. Baluan túlghaly Baybura da tez úzap ketti.

Shilde kýni otqa ústaghan qazanday qyzyp, shildelikte shegirtkeler shyryly kýsheydi.

 

IV

Aspan ashyq. Týn tymyq. Kýndiz shyghystaghy Tesikúya jaqtan soqqan anyzghaq ta qonyr keshte sap tyiylghan. Kók kýmbezi shýpirlegen balapanday júldyzgha toly. Olar da jymyn-jymyn, qylmyn-qylmyn.

Qora tóbesindegi qystan qalghan sarybalaq shóp mayasynyng ýstinde shalqasynan jatqan Baybura janary júldyzdargha qadalypty. Olardyng jyltyldaq sәulesine oy jiberip, kónili búzylghan kýide elegiziydi. Tynyshtyq terbegen mynau әlem ghana momaqan. Alaqúiyn ómiri bir mezgil tynym tapqanyna ózi de qayran!.. Senu qiyn.

Anau aghyp bara jatqan júldyz sekildi múnyng taghdyry. Temirqazyqtay tapjylmay, bir orynda ghúmyr keshetin jan bar ma eken, sirә?! Álde, Aqbozat pen Kókbozattay qar suymen qashyp, tughan jerden jyraqta adasumen kýn keship jýr me?! Bәlkim, Jetiqaraqshyday jeti búryshtan kirpik qaqpay qadalyp, jembasar jortuylda qaraqshyday jol tory ma?! Mýmkin, úyabasar jerúiyghyna úrpaq qaldyru ýshin Qús Jolymen talmay úshqan Ýrker júldyzynday ghana shaghyn top shyghar, әlemdi ainala qanat qaqqan… Kim bilsin?!

Búl da solardyng biri bolar…

Býgin biraq damyldap jatyr. Qu shómele ýsti jambasyna jayly. Kónili ghana alabúrtqan. Oghan tynyshtyq joq. Mәngilik qozghalysta qalyqtaghan júldyzdarday júmbaq kýide sharq úrady. Úryn jýrgen jigittey úrynshaq. Shu asauday bastyqpay-aq qoydy.

Júldyzdargha kóz jiberip jatyp, Alqabegimdi oigha almaugha tyryssa da, kýndiz kórgen múnly, kýngirt kóz oqtyn-oqtyn orala berdi. Baybura ýige kelisimen shay iship otyryp, Medet naghashysy men Múlghiza apasynan bәrine de qanyqty.

Alqabegim týrmeden kóterilip kelipti. Almaty manyndaghy Jaughashty týrmesinde jýrip bosanyp, tuyt kezindegi qyzyl shudan qútyryp ketipti. Asa sezimtal, súmdyq súnghyla jan Jeltoqsan salghan jan jarasyna shyday almapty. Týrmede de kýn kórsetpese kerek, qorlap baghypty. Aqyry azapty taghdyr asqaq arudy auru qylypty.

Týrmeden tapqan sәbii aman. Ol qazir Almatyda student eken. Jiyrmadan asqan azamat. Ony biraq Alqabegim itting etinen jek kóredi deydi. «Ishimnen shyqqan shúbar jylan», «Shata» dep, talay ret óltirip tastay jazdapty. Alqabegimning anasy men әkesi parasatty adamdar ghoy, әiteuir solardyng tәrbiyesimen shata sәby óz úly bop ósipti. Aqyldy, kórikti jigit qayyrymdy minez-qúlyghymen auyldy tang qaldyryp ketedi eken.

Auru anasyna da qamqorshy kórinedi. Jaqynda jazghy demalysyna kelip te qalady deydi. Úly kelgende auru anasy bir jasaydy eken. Alqabegimdi ertip Qarasengirdi aralatady, Qalghúty ózeni iyirimine aparyp shomyldyrady. Qysy-jazy temir torly tereze men temir esikti tar bólmede qúlyptalyp, týzge otyrsa da er adamnyng qaruly qolymen shynjyrlauly shyghatyn anasy jalghyz úly óse kele ony úiyp tyndaytyn kýige týsipti… Ol da bir Allanyng nyghmeti shyghar.

Torghyn týn qúshaghynda oigha shomyp, badanaday Temirqazyqqa janaryn salyp jatyp, kirpigi bayau aiqasa berdi. Baybura úiyqtap ketti. Úiqygha dendep engen kezde júldyzdy kýmbezden kóktey etken boz sәule sabyr tapqan sanasyna sәulelene qúiyldy.

Baybura bóri bolmysty boz sәulege taghy erdi…

Boz sәule ilezde Almatynyng qaq tórindegi Brejnev alanyna* alyp keldi. Týn. Jeltoqsan aiy. Alapat ýskirik. Alanda Alataudan esken yzghyryq. Taban asty tayghaq. Teniz tolqynynday tolqyghan júrt. Sermelgen qaruly qol, serpilgen keudeli kókirek. Júlynghan qara shash, jarq-júrq etken janar.

Kóz ilespes shapshandyqpen qúr qol qoyghylasyp, qasha úrys sala tepkilesip búl jýr. Ózindey óndir jastar óndirshektey úmtylyp, soqqygha jyghylghan qyz-qyrqyndy qútqaryp almaq bop әuire. Múzday qarulanghan sovettik qara kiyimdi, qara kaska men rezinke keltek, temir kýrekti arnauly әskeri shyrq ýiirip, qarusyz qalyng nópirdi byqpyrt tiygendey bólshektep tastaghan.

Áyel zatyn ayar, ayalar dep aldygha salyp, ózderi boyjetken arulardyng tu syrty – tasasynda kijingen bozbala jigitter onbay adasqandaryn kesh týsindi. Endi mine, ayausyz jendet qolynan aiyryp almaq bop, bóltirigin aldyrghan arlanday arpalysyp baghuda… Baybura da saytan sogharday zor jyldamdyqpen qimyldap, jendetten tartyp alghan keltekpen qarsy kelgenge qan qústyryp jýr edi.

Qaraqúrym nópirding arasynan kýndiz Alqabegimdi qansha izdese de, kezdestire almaghan. «Alangha kelmese eken!» dep ishtey tilegen. Alqabegim oqityn dәrigerlik oqu ornynyng jigitteri bolmasa, qyzdary kózge shalynbaghan.

Qarusyz qazaq jigitteri qaruly jendetterding tegeuirinine shydap baqqan. Jansaughalap qashpay, jandy shýberekke týiip, jas jolbarystay qayrat kórsetti. Qyzdardyng da qanshamasyn qandy qol qyrghynnan ajyratyp alysty. Kýsh teng bolmasa da, aruaq shaqyrghan ruh alasat maydan ashqan. Baybura da ash buraday shabysyp, kók bóridey tistesti. Birde beybaq júrt bel alsa, birde beybastaq jendet jaghy jal kórsetisken.

Zúlym qaruly sovettik әskeriyler qolma-qol aiqasta jeniske jete almasyn sezip, zalym oily súmdyq iske bet búrdy. Jartasty jargha úrylghan teniz tolqynynday tolqy siresip, arasynan qyl ótpestey qoltyqtasa kýsh alyp, jendet әskeriylerge ishinen jyghylyp jatqan jandaryn da bermey, qara týnmen qarauyta týnerip túrghan tobyrgha minamyotten oq jaudyrghanday, órt sóndirgish kólikterden múzday sudy laqyldata shashty.

Múnday zúlymdyqty kýtpegen adam tolqyny synalay setinep, kók múzgha tayyp jyghylyp, malmanday malshynyp, lek-legimen bas saughalay berdi. Osyny kýtip túrghan qalyng әskeriyler de laqylday tógilgen, múz bop shashyray qatyp jatqan su búrqaghyn tasalap, shiyebóridey lap qoydy. Naghyz qandy maydan endi bastaldy.

Alapat ayaz... súrapyl úrys... saryldaghan suyq su... aryldaghan kólikting gýrili... ynyrsyghan ýn – bәri qosylyp, týn jamylghan Almaty tóri – Brejnev alany tamúq qazanyna ainalghan. Bәri de miday aralasyp, qiday qidalasyp ketken. Bireudi bireu bilip bolmaydy.

Tu syrty, qu jauyrynan tiygen soqqydan múrttay úshyp, dem alalmay jatqan jigitter men tar qylta, kók jelkeden tiygen soqqydan býgile jyghylyp, jer tizerlep qalghan qyzdar jyrtqysh ang siyaqty jendetterding jemine ainaldy. Qyzyl qan qúlaq-sheke men júqa jaq-kensirikten saulap, kóktayghaq alang betin judy. Jyghylghandardy dyrita sabap, tistene tepkilep, iyt-qús sýiregen jemtiktey jәukemdep, dayyn túrghan jabyq kólikterge toghytyp jatty. Bas saughalap qashqandar birin-biri tyqsyryp, qúlap qalghandardy taptap, attap ótip, alang ainalasyndaghy kóshe boyymen ýrikken qoyday qashty.

Bir top nópir lekpen birge yghysqan Baybura da alandy tastady. Topyrlay yghysqan toppen Múqan Tólebaev kóshesinen bir-aq shyqty. Ózindey bes-alty jigitpen birge shyrshalar kómkergen súlu da tar kóshe boyymen bas saughalay qúldady. Qasyndaghy jigitter múny, búl olardy tanymaydy. Qapyla jýgire basyp kele jatqanda ýrgen it dauysy estildi. Boy jasyryp ýlgermese kóshe-kósheni ýiretilgen nemis ovcharkasymen timiskiley sýzip jýrgen arnauly patruliderge tútylatynyn bildi.

Bәri bir-birine súrauly jýzben qarasqan. Bayburanyng oiyna qonyr kýzde Alqabegimdi ertip, jazushy Múhtar Áuezov pen Sәbit Múqanovtyng múrajaylaryn aralaghany, sonda kóshe boyyndaghy ýilerding jertóle esikterining ashyq jatqanyn kórgeni sap etip esine týsti. «Kettik!» dedi janyndaghylargha. Sol bette әldebir bes qabat kirpish ýiding syrtqy dәliz esigin ashyp, ishke endi. Dәliz ishinde kýngirtteu jaryq janyp túr. Múnda typ-tynysh. Tipti alanda bolyp jatqan qantógisten habarsyz sekildi.

Joghary qaray kóteriletin beton baspaldaq astyndaghy jertóle esigine kóz jýgirtti. Kók syrmen syrlanghan esik jabyq kórindi. Baybura jaqyn barghan. Qúlypsyz. Jay ghana jauyp qoyylypty. Bәri mysyqtabanday basyp jertólege týsti. Qaranghy. Kýlimsi iyis shyghady, biraq jýz sharpyghan jyly lep bar. Jylu qúbyrynyng taby.

Bәri de ýnsiz. Tyng tyndaydy...

Jigitterding biri sirinke jaqty. Temeki alyp tútatty. Baybura qarsy bolyp edi, qyrghyn tóbeles pen qorlyq-qorlaudan qanyna qarayyp shyqqan jigit ovcharkaday ars ete qaldy. Basqalar ýndemedi.

Temekisin qúshyrlana tartqan yzaly jigit:

– Átten! Átten-ay! – dedi óksy kýnirenip, ishteri qan jylap túrsa da ózgeler tis jarmady. – Búl kýndi úmytpandar!.. Qarusyz qan maydannyng qúrbandaryn úmytpandar, jigitter! – Tisin qyshyrlata sóiledi әlgi: – Ne ýshin? Kim ýshin? Jazyghymyz ne? Órtenip baram, bauyrlar! Órtenip baram... Qarusyz... qap! «Oryspen dos bolsan, baltang belinde bolsyn» degen. Qap!

Kenet syrtqy esik  shiqylday ashylyp, sart etip jabylghany estildi. Bәri de siltidey tynghan. Eki adamnyng oryssha sóilep kirgeni estildi. Olar oqys toqtay qaldy. Áyel adamnyng «Temeki iyisi shyghady. Kim tartyp jýr?» degeni, artynsha «Qúday-au, podval jaqtan...» degen әieldin, ile-shala er adamnyn: – Boldy! Kórshilerding biri shyghar, – dep gýr etken dauysy estildi. – Dala suyq. Ózing bilesin, qorqynyshty da... jasóspirimder bolu kerek».

Olardyng joghary qabatqa kóterile bere dauystary da óshti.

–       Ketu kerek, – dedi Baybura. – Álgiler sezip qaldy...

–       Qayda baramyz? Qolgha týsemiz ghoy, – dep bireu sharasyzdyq tanytty.

–       Dúrys aitasyn, – dep shylym shekken jigitting dauysy estildi.

–       Bәrine sen kinәlisin! Tanauyndy qúrt jep bara ma? – dedi bireu ony qaranghyda jazghyra.

–       Joq! – dedi taghy bireu. – Osynda tang atqansha kýtu kerek. Áytpese ústalamyz.

–       Boq basynda ólemiz! – dedi taghy bireu tynysh túrmay.

–       Bylshyldama! – dedi shylym shekken dauys. – Sen ólseng de, men ólmeymin. Jastyghymdy ala jatam. Su jýrek! Áskerde talay soyqandy kórgem. Múrnynan tizip túryp kapterkada talay sabagham... olardy! – Dauysy yzaly da yzbarly.

–       Jaraydy, jigitter! – dedi Baybura. – Ne de bolsa kýteyik! Yryldaspandar!.. Shylym-aq kinәli bolsyn!

Búlar auyzdaryn jiyp alghansha syrtqy esik sart-súrt ashylyp, arsyldaghan it dauysy men dýrsildegen nәlili kerzi etik syqyry estilip qaldy.

–       Bәri bitti! – dedi bireu. – Týtin iyisi telefon shalghyzghan ghoy...

–       Operativno! – dep qaldy shylym tartqan dauys. – Kak fashisty... gestapovsy!

–       Jigitter, qarsylaspandar! Tekke soqqy jemeyik. Jol-jónekey kórermiz, – dep ýlgerdi Baybura.

Bir top jeltoqsanshylar kompozitor Tólebaev kóshesining boyynda osylaysha torgha tútyldy. Ash bóridey jalanghan jendetter búlar qarsylaspasa da rezinke keltekpen salyp-salyp ótisti. Birining belinen, birining jauyrynynan, birining basynan, birining tirseginen soqqy tiygen. Sonda da sýiekke qarysyp, bәri de shydap baghysty.

Tysta da qaruly top kýtuli eken. Olar da oryssha-qazaqsha boqtyqqa kómip, jan-jaqtarynan qorshay jýrip otyryp, Kaliniyn* kóshesinde kýtip túrghan brezent jabuly әskery mashinagha әkep toghytty. Engezerdey bes-alty jendet te artqy esik auzyn ala minip alysty.

Adamgha lyq toly kólik ytyryla jóneldi. Birining basy jarylyp, birining qoly synghan, birining býiregi úrylyp, birining jaghy shyqqan jeltoqsanshylar kýpkide maltyqqan qoyday ýsti-ýstine qúlasyp, ynyrana auyrsynyp jatysty. Olar jany men tәni qabat auyrghannan jeltoqsannyng alapat ayazyn da úmytyp ketken synayly.

Qúiynday yzghytqan әskery kólik búlardy qalanyng ishinde eki-ýsh jerge jetkizdi. Biraq uaqytsha tútqyndau oryndary men týrme atauly lyq toly bolyp shyghyp, qabylday qoymady. Amalsyzdan aulaqqa qaray tartty.

Ýrey men ýrkinishten tolquly qala typ-tynysh edi. Kóshe-kóshe bos. Beysauat jan joq. Qútyrghan qasqyrday bezildep jýrgen – jendetter mingen arnauly kólikter men it jetektegen arnayy jasaqtar ghana. Qala berdi qyzyl qalpaqty milisiya qyzmetkerleri úshyrasady.

Bireudi bireu bile almaytyn qaranghy brezent qorap ýstinde Baybura әlde bir qimylgha bekindi. Ong jaghyndaghy syghylysqan jigitke «qashayyq» dep kýbirledi. Anau «joq» dep ortqyp týsti. Sol jaghyndaghygha aityp edi, «mýmkin emes» dedi. Sol sәt jelke túsynda tizerlegen: «Ónsheng qotangha tyshar… Davay, basta!» dep dýr ete qaldy. Baybura búl dauystyng kimdiki ekenin birden andady. Jertólede shylym shekken ghoy. Osy gharip halge de sol shylym ýshin tútyldy ghoy… Endi qashugha da birge bel baylauly.

–       Ei, svolochi! Prekratiti razgovory! – degen jendet soldattardyng birining ýni estildi.

–       Poshel ty! – dep qaldy shylym shekkishting dauysy.

Baybura da sert sәtining tap qazir tughanyn týsindi. Ol otyrghan ornynan túrar-túrmastan qarsy aldynda – jambastap jatqan eki adamnyng ar jaghynda qarauytyp otyrghan qarauylgha sileusinshe atyldy. Kólikting artqy qoraby erneuine qúiryghyn basyp, qolyndaghy desanttyq avtomatyn shirene ústaghan qarauylgha úshqan oqsha atylghan Baybura jendet jauyngermen aiqasqan kýii kólik ýstinen audarylyp týsti. Al bekitilmegen brezent jappa jalp-jalp kóterilip, kólik úzay berdi.

Arqasymen onbay týsken qarauyl dem ala almay jatyp qaldy. Brezent jelpildegen mashina úzay týsip toqtady. O jaqtan tyrt-tyrt atylghan avtomattyng ashy ýni de estilip qaldy, biraq búghan emes, әiteuir!.. Búl keudesine mine qúlaghan qarauyldyng basynan asa domalap, et qyzuymen tәni auyrghanyn da elemey, jol jiyegindegi qalyngha qara mysyqsha qoyyp ketti.

Sol betinde jol shetindegi qalynnyng arasyn boylay jýgirdi. Qúday qoldaghanda sonynan qughyn shyqpady. Múnyng qu basyn qualap qaytemiz dedi me, týn jamylghan jendetter jayyna ketti. Olardyng qarasy óshisimen óz-ózine kelgen Baybura Qaskeleng baghytyndaghy jogharghy Jandosov kýre joly ýstinde túrghanyn bildi. Sonda ghana túla boyy soqqydan solqyldap, syzdap túrghanyn biraq anghardy. Boyyn da týngi suyq qarmay bastaghanyn sezdi. Dereu qalagha qaray búryldy.

Kók aspan qap-qara kógis tartypty. Tek júldyzdar ghana arsyzdyqpen jymyndaydy. Jol boyyndaghy qaraghash pen búta-qaraghan qalynyna boy jasyryp, jayau-jalpylay tartty. Soqqy tiygen basy solqyldap әketip barady. Ash qaryny da arqasyna jabysyp, jýregi sazyp túr.

Manday aldynda shyghys jaqtan jarqyray tughan Sholpan ghana shaqyrady. Jalghyz jaryq júldyz da qaranghylyqpen qosa qara jamylghan qasiretti Almaty ýstine iline qalypty. Baybura qalyng arasynan qalagha qaray janary jasaurap, jaghyn shyqyrlata tisin qayrady. Taghy da qarakók aspangha basyn shalqayta búryp, Temirqazyqty izdedi.

Teristikke kóz jýgirte berip, oyanyp ketti… Jana ghana sanasynda tanbalanghan sonau seksen altynshy jylghy qarusyz qangha bókken Jeltoqsan kóterilisi ghayyp boldy.

Temirqazyq tabjylmapty. Sholpan tuypty. Tang da tayau. Búl ghana balalyq shaghy, bozbala kýni ótken auylynda – maya ýstinde jatyr. Aru sýigen Almatyda emes, salqyn samal ópken Qaratoghayda eken.

Tynysh týn. Qora-qopsyny mekendegen qara shegirtkening shyryly әldiyleydi әlemdi. Balauyzday balbyraghan rahat bir kýy manaydy biylep túr.

Baybura da bir mezet jany jay tauyp, bir sәt tәni rahatqa bólendi. Oi-sanasy ghana oinamaly. Oipyl-oypyl oy kóz ilindirer emes. Janaryn tars júmyp, qu shóp ýstinde aunap-qunap jatty da qoydy.

 

V

Tang qaranghysynda talyqsyp ketken Bayburany kýn sәulesi biyik Sarytau basynan synalay syghalaghanda, gýr etken kólik ýni oyatyp jiberdi. Qús úiqyly onyng shyraghy ottay jandy. Talyqsyp úiyqtaghannan túighynday tynayyp qalypty.

– Assalaumaghaleykým, Medet agha! – degen Bolat synyptasy dauysyn birden tanydy.

Alang kónili quanyp ta qaldy: «It te bolsa, birge ósken dos qoy. Qimay izdep kelgen ghoy...»

–       ...Bura ýide me? – degenshe, ere kelgen ózge adamdar da múnyng Medet naghashysymen amandasyp jatty. «Shamasy, birge oqyghan klastastaryn ertip kelgen boldy» dep oilaghan Baybura da:

–       Men múndamyn, – dep, qora ýstindegi maya tóbesinen qaraqshyday qalqiya týregeldi.

Sonda ghana bayqady. Bolatpen ere kelgen tórteuding biri qoqyrayghan qyzyl qalpaq kiygen poliysey eken de, qalghan iri eki jigit arnauly әskery alabajaq kiyimdi, al ana bireuisi qarapayym, bәlkim, shofer bolsa kerek. Alabajaq kiyimdi әskery jigitter arqalaryna temir dými jinalmaly, sholaq kelgen desanttyq Kalashnikov avtomatyn asynypty.

Baybura bәrin de aitpay týsindi...

–       Burash, jerge týs! – dedi Bolat júmsaqtau ýnmen. – Myna kisiler senimen sóilesuge keldi.

Sol sәtte naghashysy Medet:

–       Ol ne әngime? – dep shyr ete qaldy. – Keshe ghana keldi ghoy... Ne jazyp qoyyp edi?!

–       Aqsaqal, siz aralaspanyz! – dep polisiya kiyimdi, kapitan shendi jigit aghasy tiyp tastady. – Maydanov, shulatpay jerge týs!

–       Áy, qaraghym-au, qúlqyn sәriden shulatyp jýrgen sen emespisin, – dep naghashysy taghy kiyligip edi, Baybura: «Naghashy, abyrjymanyz! Tanys jigitter ghoy, qaljyndap túrghan... Men qazir,» – dep shóp ýstinen syrghy jóneldi.

–       Qaydan bileyin, jau quyp kele jatqanday entigip túrghan son, – dep Medet kýnkildey berdi.

Baybura qora tóbesinen basqyshsyz-aq sekirip týskende, engezerdey ekeu eki qolynan shap berip, bilezik buynynan búraghan kýii qolyn artyna qayyryp, al polisiya kiyimdi kapitan әbjil qimylmen qayyrylghan qolgha kózir salyp ýlgerdi. Tap múnday ospadar әreketti kýtpese de, Baybura eshbir qarsylyq kórsetpedi.

Taghy da naghashysy:

–       Ói, búlaryng ne? – dep qaldy.

Osy kezde ýiden shyqqan bәibishesi:

–       Qaraqtarym-au, ne istep jatyrsyndar?! – dep antaryla shyr ete týsti. – Jer týbinen jetken jetim azamat qoy... Tiri kelgenine quanbaysyndar ma? Bir ýiding týtini óshti dep jýr edik... Kәne, bosatyndar! Burash, qalqam!

Aduyndy Múlghiza jeneshesi adymday úmtylghanda, Bayburanyn:

–       Apa! Apa-a! – degen dauysy qattyghyraq shyghyp ketti. – Áuire bolmanyz, men ketuim kerek... Búlardiki jón. Sau bolynyzdar! Auyl bilmey-aq qoysyn, naghashy!

–       Áy, qaraghym-ay, ne jazyp en?! Boldy, bәibishe, boldy! Shulatpa eldi, dýrliktirme! – dey berdi. – Bolat klastas dosy ghoy, bir qayrany bolar.

Bolat:

–       Medet agha, – dedi júmsaq ýnmen jәdigeylene: – Kýrshimge barady; erten-aq audan ortalyghynan qaytyp keledi. Áskery uchetqa túru kerek... Uaqyty ótip barady.

–       Meyli, meyli... azamattyng basyn saqtandar! Jalghyz túyaq qoy.

–       Men auylda qalam, agha, Bayburany kýtem, – dedi Bolat.

Ishi-syrty kóneleu alabajaq «Uaziyk» jenil kóligining artyna – eki әskery alabajaq kiyimdining ortasyna jayghasqan Baybura ýnsiz keledi. Eski kóringenmen orystyng qolynan, nemisting oiynan shyqqan dýnkiygen kólik auyl ishining shanyn shúbaltyp, týie shegirtkening qarghymaly jýrisine basty. Oraza ashpastan attanghan tórteuding ishi-bauyrlaryn solqyldatyp-aq barady. Tang bozynda boztorghay ýnimen marghaulana túratyn Qaratoghay auyly dýrildey gýrildep, dýrkirey zyryldap ótken temir kólik dauysynan oyanyp jatty.

«Uaziyk» Qarasengir bauyryndaghy qyr jolyna týsisimen jorghaday taypalyp, kózdi ashyp-júmghansha Marqakól – Kýrshim tasjolyna qúiyndatyp shygha keldi. Bir býiirde Tórebeyit kýmbezi manqiyp qala berdi.

Sonda ghana Baybura:

–       Jigitter, – dedi qatqyldau, – toqtandar! Týzge shyghyp alayyq.

Lәm-mim jaq ashpay kele jatqandar bir-birine qarasty. Estimegendey ýndemedi. Shofer jigit qana ne isteyin degendey poliyseyge jaltaq-jaltaq etti. Kólik bolsa, jyldamdyghy jýzdi kórsetip aghyp keledi. Tesikúyanyng qysy-jazy tas úshyryp soghatyn qara jeli mýjip tastaghan ong býiirdegi qara taular da móliyip qalypty.

Kapitan shendi polisiya jigitting jýikesi shydamady, bilem:

–       Toqta! – dedi sanq etip, dauysy jaryqshaqtana shyqty.

Dauysynan Bayburagha degen qyry da sezilip qaldy. Kólik lyqsyp baryp qantarylghan sәtte:

–       Baybura! – dedi taghy da dauysyn kótere: – Tau alys, jer jazyq. Quyp әuire bolmaymyz. Jauyrynyna oqty qaday salam.

Baybura birdeme degisi keldi de, sózdi qor qylghysy kelmedi. Qarasengir biyigi men Áudie qyrattary eteginen sozylghan boz jusan men aq seleuli Aqjal dalasy astauday tónkerilip, betin aq torghyn shәlining búrqyraghan týgindey bozang múnar býrkepti. Bayburanyng jýregi loblyp ketti. Janaryna jas irkildi.

Shofer jigit kóligin dýr etkizip otaldyrghannan keyin bәri de jyldam minip, jýrip ketti. Ilezde bir yrghaqty jýriske týsti. Qyr bauyrlaghan kýre týzu tilgen taspaday sozylghan.

Ólik shygharghanday ýnsizdikti әlden uaqta polisiya kapitany búzdy.

–       Bolat dosyna rahmet ait! KNB-shnikterding qolyna týsken joqsyn, men kez boldym, – dep toqtap, búdan jauap kýtti.

–       Bәribir emes pe?! – dedi búl nemqúraylylau.

–       Qatelesesin. Olar seni bayaghyda-aq «terrorist» dep jariyalap qoyghan. Al men ýshin sen jay qylmyskersin.

–       IYә, qanday?

–       Ózinning ornyna ózgening sýiegin salghyzyp, әskery boryshynnan qashqan dezertirsin... Ziratta jatqan sýiek pe, kirpish pe? Ony da anyqtau kerek.

–       Oghan qay zaman? Qurap qaldy ghoy... Sen biraq ne bilesin? Aughan saghan alys qoy. Aughandyqtar* aqtalghaly qashan? – dedi Baybura bayyppen.

–       Aqtap jýrgen orystar... Resey ghoy. Al biz aqtaghan emespiz. Sen qylmyskersin, bauyrym, ol ýshin jauap beresin. Aqtalsang – seksen altynshy jylghy «dekabrist» degennen ghana aqtalghansyn. Onyng da kýmәndi tústary kóp... Tәuelsizdik kelip, sonymen jazagha tartylmay túrsyn, – dep kapitan zildenip qoydy.

Baybura oilanghan kepte ýnsiz qaldy. Bir sәt tynyshtyq ornap, kólikting guili ghana estildi. Tang atpastan kele jatqandyqtan ba, jol ýsti bos.

Búlar Áudie biyigine iligipti. Qúrghaq anghar ishi aq saghymgha túnypty. Shilde kýni býgin de búl ónirde ystyq bolaryn sezdirip túr.

–       Ýndemey qaldyng ghoy, – dedi kapitan.

–       Ne deymin? Aqtalayyn ba? Men óz boryshymdy artyghymen ótegem.

–       Qaydam?! Alqabegimdi alangha tastap ketken sendey opasyzdan ne kýtuge bolady? Bolat ras aitady: «Satqynnyng jazasy – ólim» dep. Átten, zang bar, әitpese seni buyndyryp óltirer em?!

–       Jap auzyndy! Jaramdy tyrnama, – dep búl qalsh-qalsh etti. – Men emes, sender... sender sattyndar. Sendey qyzyl qalpaqty qazaqtar... sender zorladyndar! Sender!.. – Dauysy ysylday shyqty. – Qangha bóktirgensinder. Áli tayrandap, meyramdap jýrsinder. Opasyzdar! Qan uystap kelgensinder, qangha bógip ótesinder... O, sorly! Sorlylar! Ol eshqashan úmytylmaydy! Sender úmytqanmen, men úmytpaymyn! Men... men barmyn! Men sol ýshin oraldym.

–       Ha-ha-ha!.. – Kapitannyng arsyz kýlkisi ayarlana estildi. – O dýniyeden keldim de kejir... ha-ha-ha! O dýniyene ketesing endi eshteme de bilmey... ha-ha-ha! Zaual!

Baybura bir sәt bulyghyp qaldy.

Búl ashugha aldyra bastaghanda-aq qos bileginen myty ústaghan әleuetti әskery barlaushylardyng biri shydamady, bilem:

–       Qysqartynyz, kapitan! – dep aiqay saldy.

Kólikting birqalypty yzyny estildi. Qarsy kele jatqan jýk kóligi qastarynan gu etip óte shyqty.

–       Jigitter, sender kimsinder? – dep qaldy Baybura.

–       Tútqynmen sóilesuge qaqylaryng joq, – dep shar ete qaldy kapitan.

–       Ei, kapitan! – dedi әskeriyding biri. – Biz saghan anau shoferyng emespiz. Ákirendeme! Biz de ofiysermiz.

–       Endi... bylay... ózdering ghoy, – dep mingirledi kapitan.

–       Baybura! – dedi әlgi әskery dauysy nyq shyghyp: – Biz Kýrshimdegi әskery bólimning barlau bólimshesining ofiyserlerimiz. Sening kim ekeninde sharuamyz joq. Bastyqtarymyz «qauipti terroristi tútqyndap, oblys ortalyghyna deyin aman-esen jetkizesinder» degen. Búiryq solay... Myna polisiya kapitanyna sol ýshin erip jýrmiz.

–       Boldy! Jetet! – degen kapitan dauysy bәseng shyqty: – Áskeri, to esti grajdanskiy qúpiyany ashpandar! Búl – qylmysker. Senderding mindeting – kómektesu.

–       Jaqsy, әngimeni osymen dogharayyq! – dedi barlaushy ofiyser de.

Kólik ishin jel guledi. Bayburanyng qayratty qara shashtaryn úipa-túipa etti. Ol basyn shalqayta otyryp, kózin júmdy. Tútqynnyng qimylynan sekem alghan barlaushynyng biri qayyruly qolyndaghy kózirdi tekserse, biri bileginen bilektese qoltyqtap qoydy. Oghan biraq Baybura mәn bermedi.

«Kýrshimde qaldyrmay, Óskemenge bir-aq aparatyn boldy. Kýrshimdik poliyseylerge «jerlesteri» dep senbegen boldy ghoy. Myna bir kapitan da kýrshimdik emes shyghar... Oblystan boldy-au?! Mariya-Agata әulie eken. Eline jetken boyda «terrorshy» dep tútqyndalasyng dep edi ghoy. Rossiya men Qazaqstannyng ymy-jymy bir degeni ras. Eh, Mariya-Agata!» dep shved qyzy jayynda oigha oraldy.

Jýrisi qatty bolsa da, qara jolgha tegeuirindi kólik Kýrshimge toqtamady. Ertisti qúlday, tau etegin bauyrlay zyrlaghan beti tanghy saghat toghyzdaghy paromgha ýlgerdi. Alyp aq kemege songhy bop ilikti.

Parom ýstinde júrt qarasy mol eken. Kapitan men shofer kólikten týsti de, ýsheui artqy oryndyqta qala berdi. Jaghadan yrghala qozghalyp ketken aq keme kók jaysang su ýstinde bayau tolqyp qoyady. Tenizdey shalqyghan alyp Ertisting dymqyl lebi jýzderin jalap, qonyr salqyn aua boy sergitedi.

–       Eh, Ertis, sende ne arman bar?!

Bayburanyng auzynan shyqqan sózge әskery jas jigitter tandanyp qalsa da ýndemedi. Ile Baybura ýshin kapitanmen sóz qaghysyp qalghany qasyndaghygha iyek qaghyp, syrtqa shygha berdi. Ol esikti shala-púla jauyp, kólikterding arasymen synalap, halyq kóterilip ketken ekinshi qabatqa bettedi.

«Búdan úrymtal sәt kezdepes...» Nayzaghayday oy Bayburagha oqys oraldy. Qasyndaghy da endi qayda barar degen oimen arqasyn kenge salyp, jaybaraqat otyr. Tughan jerde týrmede shirigenshe, sugha ketken abzal. Syrttan ólimtigin kórsetpes...

Oqys oy shalt qimylgha jol berdi. Shoqparday shoyyn bas alansyz otyrghan әskery barlaushynyng jýzine gýrzidey tiydi. Jas barlaushynyng basy oqys kekjeng etti. Ol esin jiyam degenshe, Bayburanyng basy mandayy men shekeligin ala sart ta súrt sýikep ótti. Qarugha ainalghan qaharly bas mashyqty әdispen qapysyz siltendi. Basy zengen әskery jas jigit talyp ketip, qimylsyz qaldy. Qusyrylghan qos tanauynan kýreng qan tyz ete týsti.

Qiyalay shirene bergen Baybura әlginde shala jabylghan esikti ayamay tepti. Sol boyda sart etip ashylghan esikten atyla shyqty. IYin tirestire tizilgen kólikter arasymen jýgirip, keme jaqtauyna qaray úmtyldy.

Osy bir sәt joghary palubadaghylar shu ete qalysty.

–       Ana qarandar! Kisendi adam...

–       Qoly qayyruly ghoy...

–       Ibay-au, qaytpek? Qayda baram deydi?

–       Sugha ketip ólmek te...

–       Qoy, jaman aitpa!

Júrt auyzdaryn jiyp alghansha, Baybura da әlde bir jenil mashinanyng kapotyna shyghyp ýlgerip, temir jaqtaugha jaqyn túrghan djip «Len-kruzer» kóligining kapotyna qarghydy. Tapanshanyng shanq etken dauysy da shyghyp qaldy. Oq qashqyngha tiymey, djipting manday әinegin shatynata tesip ótti.

–       Oibay, óltirdi!

–       Atyp jatyr...

–       Qash, oibay!

–       Oq tiyedi, qashayyq!

–       Toqta! Atam! Ólesin! – degen dauystar dýrligise shyqty.

Tapansha dauysy taghy estildi. Búl joly oq Baybura basynan asyp baryp, sugha shyj etip sýngip ketti. Oqpen birge Baybura da bir-aq qarghydy. Ol da ýiirilgen túnghiyqqa súqsyr ýirekshe sýngidi.

Baybura kemening aldynghy jaghyna taman jerden qarghyghan eken, ýiirile týsip tirele tolqyghan aghyn alyp aq kemening astyna biraq tyqty. Besikshe terbelgen sýiir porom da sýlikshe syrghydy. Shildening salqyn-sabat suy qyzynghan tәnin demde basyp, qapylysta qarghyghan qashqyn súraqsha iyile berip, ayaghyn keudesine jinap, kózirli qolyn qúiryghynan asyra aldyna shygharyp aldy.

Sóitkenshe, Ertis aghyny aidaghan ol aq kemening yq jaghyna da shyghyp qalypty. Dereu su betine kóterildi. Kemening iyirim ýiirilgen yq býiirine ilige bere taghy da tapansha oghy astynda qaldy. «A, qúday!..» dep qayta sýnguine mәjbýr boldy. Qúday saqtap, avtomat pen tapanshanyng súqsyrday sýngigen aqjolaq oqtary darymady.

Oq jete almas terenge batayyn dep, bekireshe túnghiyqqa tartty. Kózirleuli qos qolyn soza týsip, ayaqtaryn balyqtyng qúiryghynsha, kýlli denesin jylansha iyilte qimyldap, qiyalay jýzdi. Jýzgen sayyn su asty aghysy terenge tartyp, aq kemeden de alystap bara jatty.

Aqyrghy dem de tausylayyn dedi...

Aghyn aghyzghan Baybura qarakók túnghiyqqa shym batqanyn týsindi. Týsindi de taghdyr demining su astynda tausylaryn bilip, ajalgha moyynsúndy. Syn saghatynyng soqqanyn sezingeni sol edi, kenet qarakók su asty siyakók týske boyalyp, lezde kókmúnar tartty. Múnyng da auyr tartqan tәni jenildep, erkin iykemge kele bastady.

Tap osyny kýtkendey bozamyq bir sәule kógildir su әlemin tilip, múnyng kóz aldynda kólbendey jýzgen boz bórige ainaldy. Kese kóldenendegen Ana-Bóri emshekteri terbelip, qúiryghy solandap, sonynan erte jýzdi. Baybura buryl tartqan Boziyesi sonynan ere jýzdi. Ózine etene tanys kókmúnar әlemge endi...

Shildening shanqan kýninde sugha shorshyp týsip tútylghan shegirtkeshe, asau Ertiste alasúrghyn adasqaq úlyn ailaly Ana-Bóri taghy da ajaldan qútqaryp qaldy. It kóilekpen tughan Baybura tura kelgen ajaldy búl joly da adastyryp, túnghiyqta tútyltyp, qara ýzdirip ketti.

 

ÝShINShI TARAU

 

I

Erke Ertisting el qonarday eni – eren, úzyna sheti – jar-jartasty jotalarmen shegendeuli beren. Týsi – kók totiyayyn, shymyrlaghan jýzi – sabyrly. Mәiit jasyrar sústy su.

Ana-Bóridey júmbaq Boziyesi kógildir әlemde qanatsyz jýzdirip, ózi kelgen Altay jaq jaghalauyna aman-esen alyp shyqqan Baybura úly sugha qarap túryp jýzi jasqa shylandy. Aq keme úzap ketipti. Shegir kózderine barmaqtay bop shalynyp, alyp ózenning bel ortasynan asypty.

Qamys aralas kók qúraq arasynan jolbaryssha baspalaghan Baybura tap tóbesinen shanqyldaghan shaghalalargha qarady. Appaq shaghalalar shanqyly men jarlauytty býiirley soqqan tolqyn shuyly bú dýniyening sonshama beymaza ekenin úqtyrghanday, sonshama súlu da qasiretti ekenin sezdirgendey edi. Kók jasang qúraq týbin qúiryghymen soghyp Ertisting shortany men tabany oinaydy. Shortan men sudaktan qashqan mayda shabaqtar tayazgha jýzip, su betinde shorshidy.

Sәuirding ayaghy, mamyrdyng basynda Altay erip, qiyadan kóshkin týsip, saydan atqy jýrip, alaqanday auyly Qaratoghayda Qalghúty men Saryózek ózeni arnasyna syimay tasushy edi. Alabúgha aulaymyn dep jar jaghalap, qarmaq qaptyryp jýretin balalyq shaghy esine oraldy. Oi, shirkin, balalyq-ay!.. Sen endi saghymsyn. Saghynasyng – sarylasyn. Sol tughan auylyna ýsh kýn de qonaqtay almady ghoy, tym qúrysa shaghaladay... Ei, dýniye-ay! Búl da bir sharq úrghan shaghala eken.

Aq keme tolqyn betinde tolqy jýzgen kógiljim saghymmen búldyrap, alystap barady. Keme bettegen Samar jaq jaghalaudaghy qúm tóbeler men qyrattar da aq saghymgha jútylyp, biylep túr. Týngi shyq keuip, jartas oidymyndaghy qaq úshyp, shildening aptaby alqymnan alghan. Ertis boyy men tau ózenderi jaghasy, qalyng qaraghay arasy men shyn-shoqy bastary ghana samaldap, salqyndap túr.

Sudan shyqqannan ba qoly saldyrap, tәni bosansyp qalypty. Paromgha kóz tikken Baybura belbeuin aghytyp, tap aiylbas týbindegi qalyng teriden teben iynedey bizdi suyryp aldy. Álgi bir biz temirdi bilezikti bunaqtaghan kózirding astynghy jaghynan súghyp, shabaqtay iytermelep, әp-sәtte ashyp aldy. Qoly bosasymen temir batqan bilezik buynyn uqalap-uqalap qoydy. Kózirdi ayaq astyna tastay saldy. Kók qúraq arasynda tizeden su keship túryp sporttyq qimyl-әreketter jasady.

Tenizdey terbelgen ýsh jarym shaqyrymdyq endi Ertisti bir saghattan artyq uaqytta kesip ótetin aq keme arghy jaghalaudan beri qozghaldy-au degen kezde ghana Baybura jasyrynghan qamys arasynan boy kórsetti. Parom toqtaytyn ailaqtan búl alty-jeti jýz metrdey qiys, tómen jaqtan jýzip shyghypty. Ózin tútqyndamaq bolghandardyng múny sugha ketip óldige joritynyna da senimi kәmil.

Osy oigha bekigen ol jagha jarlauytyna jyldam kóterilip, Kýrshim–Zyryan baghytyndaghy eski kýre jolgha bettedi. Ertisting Búqtyrmamen týiiser mýiisine qaray boylay sozylghan tasjol boyy bos edi. Tau bauyrlaghan joldy búzaubas kesertkedey tez kesip ótip, kók búira búta-qaraghannyng arasyna jym-jylas sinip ketti.

Malmanday su bolghan kiyimderin shóp ýstine jayyp tastap, tyr jalanash kýide aq keme men ailaqty baqylady. Arghy jaghalaudan týske tayau oralghan poromnan týrli kólikter men adamdar apyr-japyr tógile týsip, bergi jaghalauda kýtip túrghandar kezek-kezegimen minisip, sýt pisirim uaqytta alyp aq keme qayta qozghalyp, ailaq bos qaldy. Paromnan týskender de Kýrshimge qaray tartyp otyrysty.

Tek әlde bireu ýsh ayaqty «Ural» motosiklimen Baybura jasyrynyp otyrghan jaqtaghy jolgha týsti. Ol kópten beri qarausyz qalghannan shúrq-tesik bop tozyp ketken qarghymaly jolmen shoqalaqtap, múnyng túsynan óte shyqty. Kók búira búta arasynda boy jasyrghan Baybura da bódeneshe búghyp qaldy. Motosiklshi at shaptyrym jerde kórinip túrghan jol ýstindegi Slavyanka auylyna baryp kirdi.

Al aq keme arghy jaghalaugha ketti. Aylaq bos. Múny izdegendey eshkim de qara kórsetpedi. Qaydan kórsetsin, Kýrshim poromy – qandy porom ghoy... Qysta múz ýstinen ótem dep, talay kólik múz astyna adamymen ketse, jazda jas balalar paluba jaqtauyndaghy dóngelek tesikterden qúlap, qúrdymgha jútylghan. Búl da solardyng biri. Júrt kuә.

Bayburanyng kónili birjolata ornyqty. Endi alansyz attanugha da bolady, biraq qayda? Qúlaq estimes, kóz kórmes jaqqa... Onda ne bitirmek? Qolynan týk kelmeydi. Keletini – kisi óltiru – soghys... Qolyna biraq qayta qaru almasqa Kavkaz jerinde – Ázirbayjan elinde ant ishken. Endi ne istemek? Mariya-Agata Svannyng aitqany aiday keldi. Sol joly-aq sorly basy anasynday jalynghan Mariya súludyng sonynan ilesip ketu kerek edi... Endi, mine, elim-jerim dep kelip, qolym-belim dep esengirep otyr. Tamaghy qúrghap, tili baylanyp, shól qysty. Ornynan jyldam túryp, tez kiyindi.

Besin auyp barady...

Baybura Slavyanka auylyna qaray jolgha shyqty. Oiyna Mariya-Agata taghy oraldy. Onyng appaq jýzi men riyasyz kýlkisi esine týse berdi. Bәlkim, Múztaugha kelgen shyghar. Qúday-au, shildening ortasyna qaray Rahman búlaghynda kýtem dep edi ghoy... Shynymen kýtip jýr me eken?! Mýmkin emes... mýmkin! IYә, o da mýmkin! Áyel sýiip qalsa, sóz baylassa – ótirik aitpas, uәdesinde túrar... Túrady. Sonau Shvesiyadan basyn bәigege tigip, Kavkazdaghy jat júrt ýshin janyn ayamaghan әiel sarbaz ghoy. Altaygha – Múztau men Rahmangha oralugha tiyis. Ol múny úmytpaq emes. Úmytpaydy da. IYә! IYә! Mariya-Agata Altayda... Ekeui jolyghyspauy mýmkin emes. Tәniri tilegin berse, búlardy taghdyr soqpaghynda toghystyrary haq.

Osy bir oigha bekigen Baybura auyldy qaq jarghan qasqa joldyng boyyndaghy alghashqy aghash ýige búryldy. Enseli kelgen shatyrly ýiding kók qaqpasyn qaqty. Ar jaghynan it abalap qoya berdi. Izinshe itke oryssha basu aitqan dauys estilip, qaqpany kep ashty.

Engezerdey kerjaq shaly eken. Bayburanyng sәlemin almastan týr-túrpatyna jabayy mәlinshe kóz jýgirtip, ne keregin súrady.

– Su, – dedi Baybura.

Shal ishke ýn-týnsiz kirip ketti de, búl syrtta qala berdi. Keshikpey shal syry úshyp ketken eski temir shómishpen toltyryp su alyp shyqty. Baybura múzday búlaq suyn basyna bir-aq tónkerip, «uh» dep demin tereng aldy.

– Eshyo, – dedi kerjaq shal jaqtyrmaghan jýzben.

– Net, spasibo! – dedi Baybura rizalyqpen; auylda «Ural» motosikli kimde baryn súrap edi, kerjaq shal bilmeymin dep basyn kekjeng etkizip, esigin tars japty.

Baybura búrylyp jýre bergeni sol edi, it ýrgen jaqtan saldyr ete týsip, jerde domalay jónelgen temir shómishting dauysy estildi. Ózi ishken ydys ekenin týsindi. Qasqa mandayynan qamshymen tartyp qalghanday qalt toqtady. «Brodyachiy basurman!..» degen kerjaq shaldyng kemsitu ýnin de qúlaghy shaldy. «It te ishpes itayaq boldy-au» degen oidan basyna qan shapshydy, biraq tisterin qyshyrlatqan kýii shydap baqty. Bir shómish su ýshin shu shygharu – ózin qolma-qol әshkereleu... Eriksiz úzay berdi.

Kók terek kómkergen kóshede beysauat jan da kórinbeydi. Torghaydyng balapanynday tynym tappaytyn balalar ghana kólenkede asyq atyp jatyr. Baybura orys-qazaghy aralas balalardan kep bildi: sheteldik mashina kóp eken, al jalghyz eski motosikl Oirat degen qalmaq jigitte bolyp shyqty.

Balalardyng biri Oirattyng ýiine ertip әkep tastady. Júpynylau kelgen, shatyrly dónbek ýiding many qorshalmapty. Ybyrsyghan qora-qopsanyng qasynda baghana jol ýstinde kórgen «Ural» motosikli qantaryla qalypty. Jolym bolady eken dep oilady.

Jalanash keudeli Oiratpen aman-saulyqtan song Baybura qolqasyn aitty.

– ...Tegin emes qoy, ýsh jýz dollar, – dep qosyp qoydy.

Oyrat oilanyp qaldy.

– Jan baghyp otyrghan «jalmauyzym» ghoy, – dedi Oirat. – Óskemenge de osymen qatynaymyn. Janarmay az ketedi. Et tasugha qolayly, luboy inomarkadan artyq. Altaydyng jolyn bilesing ghoy... Tau joly janyghan qylyshtay qara tas, biraq nalichko da kerek.

– Bauyrym, – dedi Baybura: – sanap túryp tórt jýz bereyin. Maghan qi, qysylyp túrmyn. Lulkasy keregi joq.

–       Nege?

–       Men jolsyzben – tau-taspen jýrem. Alysqa... tez jetuim kerek.

–       IYә! Onda keregi de joq. – Oirattyng jýzinen biraq tandanysy bilinip túrdy. – Geologpysyn?

–       Joq, turistpin.

–       Qay jaqtan?

–       Atyraudan, – dey saldy Baybura.

–       Eling kim sonda?

–       Aday. Atym – Amanghali. Oirat, bauyrym, qaytarda osy jolmen qaytam. Qaytsem de tastap ketuge tyrysam. Búzylyp qalsa, el ishi ghoy, qay jerde qalghanyn aitam... Bolmasa, bireu-mireuden sәlem jetkiz dep, amanattap ketem... Motondy qi. «Er moynynda qyl arqan shirimeydi» degen. Aqyrghy ayaldar jerim – Rahman búlaghy... Sonda demalsam deymin.

–       Arasan ghoy, auasy – shipa, suy – bal... Shirkin, demalghangha ne jetsin! Biz boqtashaqtan shygha almaymyz... «Uaziyk» alam ba dep aqsha jinap jýr edim, jaraydy, alsang – al, – dep Oirat tershigen qolyn úsyndy; ekeui alaqan qysysty. – Biyl kýn ysyp túr, – dep qoydy taghy da: – Múztau jaq biraq salqyn ghoy...

Oyrat motosiklding temir qorabyn ajyratqansha, Bayburagha әieli shay jasap jiberdi. Eki birdey ýielmendi-sýielmendi úldarmen Baybura týn asqan etti qamyrymen qarbytyp saldy. Altaydyng jabayy susarymsaghyn qosyp, qoldan pisirilgen orystyq bólke nandy da qomaghaylana jep, kilegey men airannan simirip aldy. Ash qarynyna el qondy.

Nemis oy eleginen ótip, orystyng olaqtau qolynan tau men tasqa tózimdi etip jasalynghan auyr «Ural» motosiklimen qozghalyp ketkende, Baybura alty ay bos jibergen qúr atqa mingendey kýige endi. Tau-tas pen oi-shúnqyrdy elemesten Ýlken Naryngha qaray zyrlap berdi. Katon-Qaraghaydy betke alghan salt basty, sabau qamshyly Baybura kýn batqansha jer apshysyn quyryp, joldy óndirip tastaghysy keldi.

Kýrshim men Katon-Qaraghay audanyn qaq bólip jatqan úly jal – alty ay jaz qar-múzy alatayday shúbartyp jatatyn Qúzghyndy-Jaydaqtyng Ertiske emine qúlaghan búghy tanau mýiisin kemerley jýrdi. At kekilin taraytyn jazghy samal mandayynan sipaydy. Tau bauyrlaghan motosikl kedir-búdyr qyr jolynda or qoyanday orghyp-orghyp qoyady. Tynyshtyqta mýlgigen ormandy tau arasyn kólikting dyryldaghan ýni dir etkizedi. Janghyryghyp jartastar qalady.

Jolaushynyng kóniline jel bitti. Boyyn arda sezim biyledi.

 

 

II

...Ol ekeui de jaryq dýniyege kelgende baqytty edi. Baqytsyz bolghandary keyinirek. Kók aspanday kirshiksiz edi. Kirlegenderi keyinirek.

Osynday bir boylauyq oy Bayburagha oralyp ótti. Katon-Qaraghaydyng zәiejiyinde* jatyp, eski temir kereuet serippesin syqyrlatyp qoyyp, Alqabegimdi esine aldy. Armandary kóp edi. Albyrt sezimderi asau edi. Aqymaq edi. Armanshyl edi.

Sol kýni... sol kýni songhy qonyrau soghyldy.

Mektepting jiyn ótkizetin zalynda ústazdaryna dastarqan jayyldy. Astan qayysqan dastarqan ýstinde kesedey bastary mayysqan Altaydyng alqyzyl modaghaylary – shúghynyq gýlderi ottay lapyldap, jýrekti biylep, sezimdi terbep túrghan-dy. Sol bir tau gýlderindey sheshek jarghan synyptas qyzdar da erekshe núrly edi-au!.. Aqqúba, qaratory ónderi bal-búl janyp, jýrekteri alyp-úshyp bara jatqan. Týn ortasyna deyin ata-ana, ústazdarmen kezek-kezek әn salysyp, kezek-kezek by biylesken-di.

Týn ortasy aua ýlkender ýige tarqasyp, búlar Qarasengir tauyna qaray tartqan. Aydyng alakóbeng jaryghynda qaraghay-shyrshasyz, qaraghan-bútaly, qara-shúbar jartasty alyp qabyrgha qarauyta múnarlanyp qarsy alghan. Jetpisten astam órimdey qyz-jigit birin-biri jetektep, birin-biri sýiemeldep tau basyna – qúlama qiyagha órlegen. Sol bir jaz sol bir jandar bir auyldan birge attanyp ketse de, úly ómir ótkeleginde birin-biri sýiemeldey almapty. Tipti, qazir qaysysynyng qay qiyrda, qay qiyada jýrgeninen de beyhabar... Opasyz ómir, talaysyz taghdyr-ay!

Mamyrdyng mamyrlaghan týni edi. Jylqynyng arsa-arsa qabyrghasynday qiya taudyng kóbeng jony semizding sauyrynday jayylyp sala bergen. Ary qaray Majyranyng jazany – belen-beleng belegiri búlanytyp, qoynau-qoynau qolaty qarauytyp jatqan. Top-topqa bólingen búlar әr jerden alau jaghyp, qyzdar jaghy synghyr-synghyr kýlisip, jigitter jaghy qarq-qarq jarqyldasyp, ot ainala biylesip edi. Jambasqa qúlaghan Jetiqaraqshy astynda maqpal týndi әnmen terbegen. Qyz ben jigit júptasyp, bir-birine syr aqtarysyp, jyr jarystyryp mәz-mәiram bolysqan.

Búl da Alqabegimdi ay núrymen birge aimalap, әlde bir úry oipanda – qan qyzyl modaghay gýlining arasynda jatqan. Alqabegimdi alqymdap jatyp aityp edi.

– Men seni qyzghanamyn, Alqam! Mynau týnnen qyzghanam... mynau gýlden qyzghanam... Anau aidan qyzghanam... anau saydan qyzghanam – bәri-bәrinen qyzghanam!

–       Qoyshy, Buram! Qyzghanshaq bolma! Men sendikpin... Sen mendiksin... Tek qyzghanbashy! Men seni sheksiz sýiemin!

–       Onda nege jylaysyn? Jylama, Alqam!

–       Baqyttan jylap jatyrmyn, Burash, baqyttan...

–       Oi, aqymaghym menin! Aldanyshym menin! Alqam menin!

–       Áne-әne, jigit ataulynyng jyry, – dep Alqabegim ay núry astynda aunay búlqynyp, appaq sany sazanday jarq etip edi. – Men saghan aldanyshpyn... IYә, iyә! Az kýngi aldanyshpyn. Ermekpin… Aydalada shashylyp qalar alqamyn…

Ekpettegen kýii eki iyghy solqyldap, jylap jatyp edi-au múnyng su jana kostumining ýstinde – taptalghan shúghynyq gýlining júpar iyisi anqyghan týngi auagha túnshyghyp... Búl ne derin bilmey abdyraghan. Alqabegimning moyyl qara shashtaryn sausaghymen ýn-týnsiz salalay bergen. Sonday bir súmdyq siqyrly balday tәtti, múzday salqyn sәtti bastan keshken.

Alqabegimning aitqany keldi ghoy aqyry. Ol búghan bozbala shaghyndaghy az kýngi aldanyshy bolypty. Taghdyr atty qatal әmirshi ekeuin eki aiyrypty. Boljalsyz ómirge ekeui de ertteuli attay jegilip, biri egilip, biri býgilip kýn keshipti. Eh, arman-ay!

Almatygha arman arqalap kelip, Bayburanyng kókiregine sher baylanyp, Alqabegimning jýregine qayghy ainalyp, tughan topyraqtaryna tomyrylyp qaytypty. Taghdyrgha ne daua?! Tәnirining isi emes biraq, adamnyng әreketi kinәli... búghan. Jeltoqsan jendeti birin barsakelmes atanghan Aughanstan soghysyna aidasa, birin Almaty irgesindegi Jaughashty әielder týrmesine toghytypty. Amal qansha, arman azapqa, taghdyr tozaqqa ainalsa?!

Ortasy oiylyp ketken serippeli tósekte eki býktelip jatyp, týnning bir uaghynda Bayburanyng kózi ilinip ketti. Ilezde qor ete týsti. Tang alakeuiminen sam jamyraghansha – Kýrshimning Qaratoghay auylynan Katon-Qaraghay audan ortalyghyna jetkenshe jantalasqan jankeshti tәn bir sәt baysal biylep, shýberekke týiilgen qu jan da bayyz tapty.

Tau joly soghyp, Ertis suy soryp tastaghan Baybura óli úiqygha shym batty. Jany jay tapqan, tәni tolas tapqan әlden bir uaqytta sanasy da sergy berdi. Sergu sanagha jazghy qarakók aspandy kóktey ótken sol bir boz sәule – Ana-Bóri súlbasy kelip qonaqtady.

Sol-aq eken Baybura tap ónindegidey kórinetin ózge bir úly әlem – týs әlemine enip ketti... Ana-Bóri bolyp kelgen qasiyetti Boziyesi qúdiretting kýshimen júmbaq qúbylys jalt etken dýniyege ertip ketti.

Týsine Alqabegim kirdi. Aqiqatynda, Alqabegim basynan keshken qiyamet-qayym ómirding ótkenine Baybura týs arqyly ózi oralyp, sanasynda sәulelene kórinis tauyp edi...

Alqabegimning óni quday eken. Kógildir bólme ishindegi operasiya ýsteli ýstinde jatyr. Bas jaghynan jaryq lampaly sharayna tónip túr. Janary júmyq. Túmsyghy tompighan appaq demaltqysh apparatpen túmyldyryqtauly. Eki jaghynan qatarlasa túrghan aq halatty dәrigerler qyzu qimyldauda.

Olardyng aq qolghap kiygen qoldary qyp-qyzyl qan. Kenet kindikke deyin jarylghan jatyr ishinen jarmaq sәbiydi suyryp aldy. Ony tómen jaqta túrghan bireuisine bere saldy. Ol jarmaqty bir qolynan kóterip túryp silkip qaldy da, qúiryghynan tartyp-tartyp jiberdi. Ýsti shyrysh pen qan-qan jarmaq sol sәt jan kirgendey shyr ete týsti.

Jarmaq sәbiyding jan shyrylyn kýtip jatqanday, Alqabegim oqys kózin ashyp aldy da, qayta júma qoydy. Ony biraq jantalasa tigip jatqan dәrigerler bayqamay da qaldy. Ile Alqabegimnen әldebir saghym siyaqty sәuleli súlba bólinip, tóbege qaray kóterile úshty.

Búl súlba – Alqabegim ruhy edi...

Alqabegim ruhy tóbege deyin kólbey kóterilip, ózining jazyqsyz tәnine jarmasyp jatqan dәrigerlerge tónip qaldy. Úly ruhy jan men tәnge qaq jarylyp, tóbeden tanyrqay tóngen Alqabegim ýnsiz múnayady. Tәni kergide, jany kókte.

Sóitkenshe dәrigerler jantalasty da qaldy.

–       Jýregi toqtap qaldy...

–       Tez! Tez! Tynys aldyryndar! Tynys... iskusstvennyi...

–       Elektroshok... elektroshok! – dep aiqaylady biri.

–       Tigip bitting be?

–       Bittim! Bittim! – dedi ekinshisi.

–       Tynys berinder, tynys!.. – dep ysylday aiqaylady taghy biri.

Olar aq halaty jelpildey, aq qolghapty qoldary erbendey qansha qimyldaghanmen, Alqabegim tәni jansyz jatyr edi.

–       Bitti! Jýrek toqtady...

–       Kesh qaldyq... Bú qalay boldy?!

–       Jýregi de birqalypty júmys istep túrghan...

–       Narhoz da mólshermen berilgen edi, – desti bәri de.

–       Sәby aman qaldy... Oghan da shýkir!

–       IYә! Anasyn jútqan jalmauyz... Shata ghoy!

–       Sheshesi tapqysy kelmepti...

–       Jeltoqsan jendetteri zorlapty...

–       Ishten shyqqan shúbar jylan ghoy, sheshesi qansha ret týsirem dep әreket jasapty... Týspepti.

–       Qarnyna qanjarday pyshaq ta salypty, beyshara! Aman qalypty.

–       Aqyry osy... Ózi qúrban boldy.

–       Morkke jiberinder. Shaqyr әlgi qortyqty!

Qortyq ta esik syrtynan sumang etip jetip keldi.

–       Oraqbay, әket mynany!

Qortyq Oraqbay Alqabegim jatqan jansyz tәndi arbasy ýstine audara salyp, әkete jóneldi. Otyzdy ortalasa da otau qúra almay jýrgen qortyq-shartyq jigit sýiek laqtyrghangha úmtylghan kәri kәndendey jylmang qaqty. Jymiyp qoydy... Onyng sonynan úshyp Alqabegim ruhy da ilesti.

Qortyq, mәiit, ruh – ýsheui de tómendegi salqyn jertólege liftimen týsti. Múnda mәiitter aq matagha oralghan kýide su tógilgen sement eden betinde shashylyp jatyr eken.

Salqyn jertóleden suyq bir lep esedi. Oraqbay biraq seskenetin emes. Qamyt ayaqtary qorbandap, qortyq jauyryny kýdistene kóterilip, Alqabegim tәnin búryshqa taman arbasymen sýirep bardy. Oghan mynau múzday qatyp jatqan sýiekter men kónilge ýrey úyalatar salqyn mәiithana mýlde әser etpeytin sekildi. Daghdyly júmysy ghoy.

Áli suynyp ýlgermegen Alqabegimning jyp-jyly tәnin arbadan audaryp tastaugha eringendey, Oraqbay qortyq bir mezgil daghdaryp túrdy. Jan-jaghyna mysyqsha úrlana qarap-qarap aldy. Eshkimning joghyna kózi jetkendey boldy ma, kenet ózining iyghynan kelip túrghan arba ýstine sekirip mindi. Sol boyda shalbarynyng auyn aghyta bastady.

Bir súmdyqty týisingen Alqabegim ruhy oqys silkindi. Ol әli de auyn aghyta almay әlektenip, arba ýstinde, mәiit tizesinde shoqiyp otyrghan Oraqbay jýzin shapalaghymen tartyp ótti. Qortyq betin әldeqanday jyly lep janap ótti. Ol da anyryp qaldy da, shesheden bir boqtap jiberip, auynyng týimesin ýzip jiberdi. Endi ruh ta shyday almady bilem, әli suynyp ýlgirmegen tәnine Alqabegim qalay qoyyp ketkenin ózi de sezbey qaldy. Sol sәtte túla boyy tiksine shymyrlap, jany yshqyna qinalyp, tómen jaghynda tomarday shoqighan qortyqty shirene tepti.

Et pen sýiekten bitken búla tәnde ystyq qan jýgirip, búlshyq et shiryghyp, sana da saralana berdi. Alqabegim oqystan basyn kóterip otyrdy. Al Oraqbay qortyq bolsa, oqys jan kirip, tútqiyldan tirilgen mәiitten zәre-imany úshyp, shyghar esikke qaray enbektep bara jatty.

Jan-jaghyna shoshyna qaraghan, sana-sezimin ýrey biylegen, jarylghan jatyry qinalta auyrghan Alqabegim:

–       A-ay!.. – dep aiqaylap jiberdi. – Malghún... malghún!

Sol bir sәt Baybura da shoshyna oyandy...

Tang atyp ketipti. Búl ash kýzendey býktelip jatyr eken. Ornynan oq jylansha atyla túrdy. Týsinen shoshynghan jany yshqyna qinaldy.

– Astafiralla! Oi, Allay-ay, ne jazdym?!

Álgindegi auru Alqabegim de jym-jylas.

 

III

Katon-Qaraghaydan tez attanyp ketti. «Tanghy as – tәniriden» dep týidi, el ishi... Tek temir sәigýligine janar maydy toltyryp aldy. «Rahman búlaghy» shipajayyna deyin jetuge tiyis.

Shildening shanqan kýni. Altaydyng aq bas biyikterin saytan kóbelekshe shyr ainalyp jýretin úshpa búlttar da joq. Órel men Berelge qaray sozylghan asfalit jol da búzyla qoymapty. Bayaghy bala kezinde әkesi Qúzghyndy men Jaydaq asyryp, Shynghystaydyng ýstinen atpen týsirgeni esinde… Álde bir alys naghashylarynyng shanyraghynan bәsire minip qaytyp edi.

Endi, mine, Mariya-Agata Svan ýshin Rahman búlaghyna bas búryp keledi. Ol bar ma, joq pa – belgisiz. Basqa biraq amaly da joq. Kóniline tiyanaq, taghdyryna arasha – sol Mariya-Agata bolarday súnghyla sezim biylep, syrghaq senim úyalap alghan.

Qara shashyn jel qayyryp, eki dóngelekti motomen úshtyrta týsedi. Almatydan shyqqaly jol ýstinde. Qúday-au, kýlli tynymsyz ghúmyry sandalghan sapar sauyrynda ótipti-au! Altay – Almaty – Aughanstan – Kavkaz – Altay... Qanaty kýnge sharpylghan, shengeli qangha shylanghan qyranday eline, kindigi kesilgen jerine de oralypty. Túzaq týsken taghdyry, tozaq keshken ómiri kimge mәlim?! Kimge dәru?! Eshkimge... tek ózine... Sol siyaqty Alqabegimning de ashy taghdyr-talayy tek ózine... Tәnirining qalauymen múnyng týsine kirgendey kónbis ruhy qalay jyndanbasyn?! Qalay qamyqpasyn?! Pende atauly bir-birine jau bola alady, biraq qu janyna pana bola almaydy eken. Ómiri oirandalghan, sanasy sansyraghan qayran súlu! Aru Alqabegim! Qayteyin! Obalyng kimge?!

Bayburanyng kózinen parlaghan jasty jel ilip әketip jatty…

Al Ertiske qúyar tar saghadan Múztauday múzartqa deyin sozylyp jatqan úly Búqtyrma anghary Bayburamen birge anyrap túr edi. Jolaushynyng ong jaghyn ala úzynynan úzaq sozylyp jatqan Qúzghyndy-Jaydaq jonynyng alqam-salqam alyp qabyrghalarynyng qúz-qiyaly, say-salaly, úry jylghaly betkeyinde synsyghan arsha-shyrshaly, qaraghay-qayyndy, qaraqat-úshqatty qalyng ormany da kýnirenip ketkendey. Sol jaghyn ala arsy-kýrsi alqyna aqqan Búqtyrma ózeni de taudy irep, tasty jaryp sarylday, gýrildey ýn qatady. Atpen jýrseng neshe kýnshilik úly anghardyng astauday úzyna boyy Bayburanyng bozdaghan jan-dýniyesine qosyla jylaghanday әser etedi. Kókpenbek kógaldar oibauyrymdap terbelgendey, kókke shanshylghan qaraghaylar yrghala joqtaghanday tau arasy motosikl dauysymen janghyryghady.

Altaydyng búlt búqqan kirsiz aspany men túmsa kýiin saqtaghan kirshiksiz tabighaty osynau bir shilde kýni saumal samalymen keng dýniyeni jelpip túr. Key tústa tau bauyrlap, key tústa tau jazyghyn jebelep, key tústa orman ishin sýngy kóbelep, key tústa kópirli ózender ýstin kesip, kóligining shabaqty dóngelegi shyraynala aghyzyp keledi. Bir búrylystan qozysyn ertken ýsh elik tandary jarqyldap, balapan shyrsha bóriktene ósken mýiiske enip ketti. Endi bir tústa jol qolmen qashap túrghyzghanday jaqpar-jaqpar jartasty, etegin aq qayyng men boztal kómkergen, biyigin jay týsken qu qaraghay men samyrsyn bóktergen oqshau shoqygha kep tirelip, ainalyp ótti.

Kózding jauyn alyp, auzyndy anqita ashtyratyn Katon-Qaraghaydyng súlu tabighaty has arudyng tal mýsin, kerbez keskinin elestetip ótedi. Shynghystay auyly túsynan arsha-shyrsha talasa ósken qúlama qiyagha qaray mýiizin kesip tastaghan әlde bir ker búghy kerile shapty. Bayburanyng da kónili kóterilip sala berdi.

Órel auylyna jete asfalit ta tausyldy. Ary qaray tastaq jol. Órelden óte, Búqtyrmany boylay órlegen Baybura ózen jiyegine minbeley, orman ishin tintkiley shanyraq kótergen qos kiyiz ýige tap boldy. Joldan shúghyl búryldy.

Týs bop qalghan. Baybura daryldaghan kóligin qantardy. Múny Búqtyrma suynyng shuyly men ala tóbetting әupili qarsy aldy.

Qymyz ashytyp otyrghan alpysty alqymdap qalghan egdeleu erli-zayypty eken. Baylaghandary bes biye. Óreldikter kórinedi. Bos otyrghansha auyldaghy bala-shagha men nemerelerge susyn bolsyn dep ústapty.

Baybura ózin Óskemennen «Rahman búlaghy» shipajayyna demalugha kele jatqan adam retinde kórsetti. Naymannyng týie bauyrsaghy – nayman bauyrsaqtan qarbyta asap, bal tatyghan besti qymyzdan shong shynymen syzdyqtata simirdi. Sarayy ashylyp, qaraghay arasyna kólenkeletip tigilgen salqyn-sabat kiyiz ýide mandayynan ter búrq ete týsti. Kartop pen tau sarymsaghy aralastyryla quyrylghan qoydyng quyrdaghyn da sylqityp aldy. Tang atqaly orazasyn ashpaghan azamat atjalmanday jalmandady. Ýy iyeleri de qúdayy qonaqqa qúraq úshty.

Qymyzdan boyy qyzyp, balbyray bastaghanday boldy. Ýlkenderge rahmetin jaudyryp, syrtqa shyqty. Irgedegi jarqabaqty solqyldata soghyp jatqan Búqtyrmagha bettedi. Keudesin beline sheyin jalanashtap tastap, baltyrdy tizeden týrip, jalanayaq túryp juyna bastady.

Basyn Múztaudan alatyn Aqbúlqaq ózenining tastay suymen qorlana aghatyn Búqtyrma qymyzgha qyzghan tәnin múz basqanday basty. Sergip sala berdi. Qymyzshylarmen qysqa qoshtasty.

Rahman búlaghyna qaray úly shatqal terendep, jol qiyalay qabyrghalap biyiktep, qaqpa tasty búrmalar kóbeyip, atam zamanghy qaraghay, samyrsyn ormany iytinip, Baybura asyqpay jýrdi. Rahman men Qarakólge aiyrylatyn jol airyqta búl solgha búrylyp ketti.

Sol betinde Aqbúlqaq ózenining jýz metrdey biyiktikten tastan tasqa sekirip, qoytastardyng arasynda búltyn-búltyng etip, boyjetken súluday búlghaq-búlghaq qaghyp, qúlay aghatyn әigili sarqyramasy basynan bir-aq shyqty. Qaraghay men shyrsha kómkergen qiya bette qúlay aqqan sudyng tanghajayyp súlulyghyna tang qala túryp shólin basty.

Balapan shyrsha men balghyn tal, aq qayyng men kók terek, biyik shóp  túnghan tónirek sarqyramanyng aq kóbik shashqan atkópir suynyng sarq-súrq qaynaghan dauysyna úiyp, samalmen terbeledi. Sarqyrama many dym býrkedi. Esken samal da dymqyl.

Sarqyrama basynda salqyndap alghan Baybura ýdere qozghaldy. Beluardan jayqalghan kók totyyayynday qalyng shóp tau jolynyng kemerin tútyp, motosikl dóngelegine oralady. Qarakólge qaray jaqyndaghan sayyn tónirekti týbittey tútqan shyrshaly orman molaya týsti.

Besin aughan mezgil. Orman seldiregen beleng ýstine shygha kelgeninde, Bayburanyng jýregi shym ete qaldy. Kóz aldynda adam aitsa nanghysyz әsem suret qalammen syzyp qoyghanday jarq ete týsti. Kóligin qalt toqtatty.

Kókpenbek aidyndy kól. Aumaghy alaman bәige shaptyrym. Túp-túnyq kól aidynyna kólenkesi shomylyp Múztaudyng tәkappar shyndary shayqalyssyz kólbeydi. Búghan jaqyn eteginde eki búlan kól keship, bir-birin jelkeden qasynyp túr. Jiyektey sozylghan belenning bauyryn jalday jatqan qara jol tepsenge oryn tepken ormanshylardyng ýiine baryp túiyqtalypty. Al kólding arghy betindegi qysyrdyng jonynday besik sauyrly, ormandy taudan asyp, attyng eri tektes qos qasy kýmis japqanday shoqylana kóterilgen ataqty Múztau shyny asqaqtaydy. Onyng úly súlbasy kól betin әrlep, kóz túnar súlulyqqa sugharyp, aidyngha aqquday shomylady.

Osynau kónil aulap, kóz arbaytyn súlulyq Bayburany da qaqqan qazyqtay qadap, qadaltyp tastady. Aughanstannyng Gimalay men Gindukush, Kavkazdyng Elibrus sekildi әsem tauly jerlerin kórse de, Katonnyng Qarakóli men Múztauy, Kýrshimning Marqakóli men Qúzghyndysy siyaqty minsiz súlulyqty Baybura kezdestirgen emes. Qonyr salqyn samal jýzin sipap ótkende ghana es jighanday kýige engen ol kóligin otaldyrdy. Egerilerding aq samyrsynnan qiyp salghan dónbek ýiine tez-aq jetti.

Jay uaqytta adamdar tolyp jýretin ormanshylar ýiinde bir-aq adam bolyp shyqty. Qalghan egeriler sheteldik turisterdi: kóbisi – orysy, fiyni, shvedi, fransuzy bar rerihshylar* eken, Múztaugha qosar atqa mingestirip-úshqastyryp alyp ketipti.

Atýsti tanystyqtan son:

–       Jaqsy keldin, Bektúr, – dedi eludi enserip ketken egeri Ábdilda Dóldenúly Bayburagha. – Áytpese býgin anau mol sorpagha jalghyz týsetin boldym-au dep otyr edim.

–       Ol qanday sorpa? – dep qaldy Bektúr-Baybura.

–       Á, sen bilmeushi me en? Búghy mýiizining sorpasy ghoy. Keshe Juan Jiyembek pen Sapyldaq Saniyazbek mýiiz alyp kelgen. Jas mýiiz. IInide kesilgen.

–       Búryn estigen edim, biraq... – dep Baybura toqtap qaldy.

–       IYә, Bektúr, saghan búiyryp túr eken. Monshany da jaqsylap jaghyp ek. Ayaq astynan әlgi bir rerihshylar degen periler kele qalmasy bar ma... Dollardy kórsetken son, eki qoldaryn aldaryna salyp bos otyrghan egeriler de janyp týsti.

–       Sorpagha da qaramady ma?

–       Qaydan qarasyn, búghynyng qany – pantakrindi iship alghan son, egeriler de periler bop shygha keldi... Rerihshylardyng arasynda qyz-qyrqyn mol eken. Pantakrin olardy da qútyrtyp jiberdi. Týs auyp bara jatsa da túla boylary qyzyp, úly tәnderi qozyp alghan eki jaghy da atqa qondy ghoy.

–       Olar Múztaugha býgin jete ala ma? – Baybura eriksiz súrady.

–       Jete almaydy, biraq jeligip alghan júrtqa daua joq. Shilde ghoy. Tau qoynauy jyly. Bizding egeriler jas jigitter ghoy. Bóktergilerinde jyly kiyim jeterlik. Ana perishtemiz degen perilerding da palatkalary bar. Tonazyp jatsa, qoyyndasa ketuden tayynbastay kórindi... Pantakrindi de ókirtip satyp aldy ghoy. Áy, bir otyz shólmektey bar.

Ábdilda men Baybura әngimelese jýrip etektegi dónbekten salynghan monshagha kirdi.

–       Esikti ashyp tasta da, sheshine ber. Men motordy qosyp keleyin. Jaryq kerek, – dedi egeri. – Álgi Saniyazbekting aqyldy iyti – Belka-Saniyaz da es edi... Býgin kesh jalghyz ózim jaryqsyz-aq otyram ghoy dep edim. Bektúr, bauyrym, qayta sen kelip...

Tau arasyna kesh erte týsedi. Kýn tau tasasyna tyghylghan. Alakólenke monsha ishi ystyq eken. Jaryq ta jandy.

Baybura qayyng japyraqty sypyrtqymen soghynyp jatqanda, Ábdilda da sóiley endi.

–       Kóp soghynba! Davleniyeng kóterilip ketpesin. Jay shayynsang boldy. Sorpagha týsemiz ghoy, – dedi. – Sening joldan adasyp kelgening de dúrys boldy, mýiizding qan sorpasy tәnindi jibitetin boldy.

–       Agha, men jolayryqtan solgha emes, ongha ketuim kerek qoy, – dep Baybura qayyra súrady.

–       IYә, Bektúr ongha ketip, sol joldan búra tartpauyng kerek, – dep Ábdilda auyz bólmege shygha berdi. – Qarakólge bir shomylyp alayyq. Denemiz salqyndasyn.

–       Joldan adasqanyma ókinish joq, – dedi Baybura. – Asa bir asyghys ta emespin. Qarakóldey ghajap kóldi, kólge qúlaghan Múztauday sylqymnyng súlu suretin kórdim. Aqbúlqaqtyng ekstremaldar qayyqpen qúlaytyn súmdyq sarqyramasyn qyzyqtadym. Ol azday, búghy mýiizining sorpasyna shomylayyn dep túrmyn.

–       Bektúr, bauyrym! Búl Altay ghoy. Onyng júmbaghy da, júmaghy da barshylyq. Tek bayqay bil. Kóz kerek. Ókinishke qaray Múztauday arudyng kólge týsken súlu súlbasy ghana bizdiki...

–       Qalaysha?

–       Soghan ghana maldanyp qaldyq qoy. Ony Resey alyp qoyghan. Qazir orys qyzyghyn kórip otyr. Qiyr shettegi Múztau túrmaq, Almatynyng irgesindegi Hantәniri de qytaygha qarap ketipti degendi egeriler aityp jýr... Bizden qyrghyz kýshti bop túr deydi, olar Hantәnirining ózderine qaraghan betin qytaygha qighyzbapty...

–       Sonda bizdegi úly shyndar joq deysiz be?

–       Solay bolyp túr. Elinning shekarasyna sholghynshy qarauyl, esigine ses bolghan qos bosagha – egiz qozyday shyng endi joq. Egiz bitken nayza-úshar tәuelsizdikpen birge túmangha jútyldy. Shyndar úly bolghanmen, últ úly bola almay túr. Qazir úlylardyng ornyn úlyqtar basqan, er úldardyng ornyn úrylar basqan. Úry zaman – úly zaman atanghan bir uly zaman ghoy... El etekke qaray enkildey kóshken, jer jetimsirep jútap qalghan bir uaq. Bireu Syrdan, bireu qyrdan auyp jatyr. Qayda bararyn qúday bilsin?!

Ekeui suyghy midan ótetin kól suyna bir-bir shomylyp shyqty. Qonyr keshte Múztau jaqtan soqqan jelemikke jondaryn tosyp, tisteri tisterine tiymey saqyldady. IYekteri iykemge kelmey dirildep, sóileuge múrshalary kelmedi.

Asyghys monshagha kirdi. Baybura egeriding eriksiz artynan ergen. Olar auyz bólmeden enetin taghy bir esikti ashty. Kendeu bólme eken. Ishinde tórt birdey kisi boyy úzyn, kәdimgi shomylatyn temir astau túr. Ortan belderine deyin qarakýreng súiyqtyqqa tolyp túr.

Ábdilda kelgen boyda shetindegi astaugha shym batty.

–       Uh! Oi, janym-ay! – degen dauysy da shyghyp ketti.

Sostiyp túrghan búghan:

– Týs! Ne qarap túrsyn? – dedi asygha sóilep: – Qazir janyng jay tabady... Oi, jan-ay! Qu jan-ay! Shirkin, qorghasyn sorpa!

Baybura da qasyndaghy astaugha qoyyp ketti. Qan jylym qoymaljyng súiyq tonazyghan tәnine mayday jaqty. Denening dirili, tisting saqyly sap tyiyldy. Boy-boyy shymyrlap ala jóneldi.

–       Qalay? Deneng jana tughan sәbiyding úlpa tәnindey balbyraydy әli, – dedi Ábdilda. – Búghan patshalar ne ýshin týsedi deysin, kýsh-quat jinau ýshin... Densaulyqtyng dәrisi. Tabighy shipa.

–       Oi, raqmet, agha! Ómirimde kýtpegen nәrsem edi...

–       Raqmetti maghan emes, Altaydyng aqtandaq búghysyna ait! Tәnirining ózi tekti etip jaratqan januar ghoy...

–       Agha, tәnimdi myng san iyne shabaqtap jatqanday, – dep qaldy Baybura.

–       Ol jaqsy. Boyyndy әbden suyq qarmap qalghan ghoy... Tek úiyqtama! Jýreging auyrmay ma? Qan qysymyng qalay edi?

–       Oidaghyday, agha, qoryqpanyz, – dep Baybura da balbyray týsti.

Qara tyrnaghynan qara shashyna sheyin shanshy jybyrlap, qaraqúsynan sýbe qúimyshaghyna sheyin ysyy shymyrlap әketti. Ekeui de tasbaqasha bastaryn qyltityp, qan sorpa ishinde kózderin ter jauyp jatty.

Sýt pisirim uaqyt óte oryndarynan túrysty.

–       Endi pantakrin de, shay da ishuge bolady, – dedi egeri Ábdilda Dóldenúly.

Olar týn jamyla dónbek ýige qaray kele jatty. Kól betin terbegen yzgharly lep kiyimsheng jauyryndarynan oqsha qadalady.

Ay әli kóterile qoymaghan. Tónirek qúrym kiyiz tútqanday qaranghylyq qúshaghyna batqan. Aynala orman da qalghuly. Dýniyeni óli tynyshtyq biylegendey. Osy bir óli әlemge tigilgen sansyz shyraqtay júldyzdar ghana jamyray jyltyldaydy. Qaranghylyq kóginde olar da mәiittey siri jerge jaqynday týsipti.

Múztaudyng aqshanqan basy da qarauta qalypty.

 

IV

Qaraghaydan qiyp salynghan tórt bólmeli ýiding ishi qúlaqqa úrghan tanaday. Salqyn. Qaranghy.

Baybura men Ábdilda as-su ishisken song qisaya ketisken. Pantakrindi shay qasyqpen eki-ekiden tartyp alysqan. Mýiizding sorpasyna týsip, mýiiz qany aralas kýreng súiyqtyq ishkennen be, Bayburanyng boyy qyza týsip, jamylghan kórpesin serpip tastady.

–       Jamylmay-aq qoy, sorpadan song ashy tering basylyp qaldy ghoy, – dedi Ábdilda.

–       Boyym qyzyp... ishimde bir jalyn bar sekildi, – dep Baybura shalqalay aunap týsti.

–       Pantakrin әseri, – dedi egeri, – qanyng taza eken, birden bauyryna barghan ghoy. Sen erteng ketpeksin, ә?

–       IYә, Rahmangha jetuim kerek. Kýtken adam bar, – dedi Baybura eleusizdeu qyp.

–       Dese de, sorpagha, bolmaghanda, ýsh kýn týsuing kerek edi... Búghan jeti kýn nemese on ýsh kýn sharttap týsedi. Sonda әseri erekshe kýshti. Sýieging jibip, eting eljirep, jana tughan sәbiydey bolasyn, – dep egeri de qyrynday jatty. – Áyel adam boldy ghoy... – dep qoydy.

Baybura «joq» dey almady. «Solay» dedi jay ghana.

–       Onda jón. Asyghyssyn, sodan sezdim. Jalpy, erkek әiel men ajalgha asyghady, – dep qoydy.

–       O ne degeniniz?! – dep Baybura tiksinip qaldy; talay tajal men ajal jýzbe-jýz jolyqqanda dir etpegen jýregi túnghysh ret syr bergendey boldy.

Ábdilda da әbes sóilep qalghanyn sezdi bilem, ýnsiz qaldy. Ile:

– ...Pantakrin ishken song qúr attay jelesin, – dedi juyp-shayghan bop: – Búl ózi erkekti ýiirge týser atpal búghyday, әieldi synaryna sýikener búla maralday kýige endiredi. Ne bir salbókse úrghashy men sary kezdik erkek az kýnde-aq zar kýiine keledi... Sondyqtan ghoy altaylyqtar kesip jatqan mausymdyq mýiizding atqylaghan qanyn shimirikpey jútatyny. Bizdi bilmeytin júrt «qan ishken qazaqtar» dep tanyrqasady.

–       Súmdyq eken, agha! Jýrek loblar...

–       Bu kóterilgen ystyq qangha azdap araq qosady ghoy... Bir-aq tartasyn. Jylqynyng ýlpershek mayyn shiykidey jútqanday, may ishkendey bolasyn, – dep Ábdilda tamsanyp qoydy. – Jә, jigitim, úiyqtalyq!

Baybura biraq әlden bir uaqqa deyin úiyqtay almady. Qaranghyda tәni qyzyp, aunaqshyp jatty. Qasyndaghy egeri dýniyeni basyna kótere qorylgha basqan. Ara-arasynda múrny shuyldap, Altaydyng tiyin týstes úlpa týkti taraqqúiryq tyshqanynsha ysqyryp-ysqyryp qoyady.

Bayburany da baysal bir kýy biyledi. Kózi júmylysymen boy-boyy qorghasynday balqyp, shymyr-shymyr etken shymshyma da sap tyiyldy. Óli úiqygha dendegen mezgilde ótken ómiri týstey orala berdi.

Júldyz shyraqtary janghan qaranghylyq kóginen júldyzday aghyp týsken Boziyesi – Ana-Bóri týs bop shayqalghan ómirining taghy bir talqy kezenine tap qyldy. Áygili Aughanstan taulary arasynda úshyp keledi eken... Vertalet ishinde eken. Álemge belgili «MIY-24» tikúshaghy. DShB-nyn* jiyrma bir desantshysy temir qalbyrgha nyghyzdalghan sharasyz shabaqtar sekildi.

Gindukush taularynyng aiyr órkeshti, jalanash jaqpar jartasty silemderi. Tikúshaq oqys selk etti. Sol-aq eken shayqalaqtap qalyp, kenet qiyalay qúldilay berdi. Sóitkenshe úshqyshtar otyrghan kabina lau etip otqa orandy da, býiirley úshqan tikúshaq ishi kók týtinge tolyp ketti.

– Bez paniki, desantniki! – Komandir dauysy oqys shyqty.

Talay úrysta shyndalghan jauyngerler qabyrghagha qúlay jabysyp qalsa da, ýrey shaqyryspay tilin tistedi. Túmsyghy otqa oranyp, qúiryq jaghynan qara týtin budaqtaghan әskery mashina qighashtaghan kýii býiirley baryp qúlady.

Býiirin syza jerge soghylghanda ghana desantshylar dauysy shyghyp ketti. Ýime-jýime boldy da qaldy. Baybura artqy jaqta remen tútqadan ústap túrghan, búl da biraq әldebireuding ýstine onbay qúlady. Esterin jiyar-jimastan esikti teuip, ónsheng jas sarbaz syrtqa úmtyldy.

Desantshylar tikúshaq bagy jarylghansha sýirelep jýrip birin-biri shygharysyp alysty. Úshqyshtar órtenip ketti de, búlar jan-jaqtaryn jantalasa barlady. Bir jaghy – dóngelene bitken jartasty qúlama qúz, qarsy betteri men qaptaly qojyr tasty qyratty biyik taugha baryp tirelipti. Dúshmandar* sol biyikten tikúshaqqa oq atsa kerek.

Komandirleri kapitan Berkutov Bulat dereu qojyr tastargha bekinuge búiyrdy.

–       Serjant Maydanov, sol qaptaldy jap! – dep búiyrdy qysqa ghana.

Berkutov Aughanstanda tórtinshi jyl soghysyp jýrgen tәjiriybeli ofiyser edi. Últy – orysqa singen tatar. Laqap esimi de «Bulat-tatar». Baybura ekeui songhy bir jarym jylda júptaryn jazghan emes. Búlardyng rotasyn júrt «elita-edeliveys» deytin, óitkeni tau basynda jýrgiziletin úrystargha aldymen attandyrylatyn. San mәrte syn bolghan joryqtarda dúshmandardy san soqtyryp, abyroymen, az shyghynmen oralghan.

Búl joly barlaugha jiberilgen bolatyn. Ókinishke qaray dittegen jerlerine jete almay, úshqyshtardyng adasuynan aidalada apatqa úshyraghan.

Baybura segiz sarbazdy alyp sol jaq qaptalgha – qúlama qiya qúz shetine deyin ornalastyryp kelgende, komandiyri de on sarbazdy qaq mandaydan qaqpa tastar arasyna jasyryp ýlgeripti.

–       Bura, – dedi ózimsine kapitan Bulat-tatar, – jigitterding biri bir qol, bir ayaghyn syndyryp alypty. Jansyzdanghysh iyne salyp, tanyp tastadym. Áyteuir ong qoly aman, avtomat ústay alady.

–       Rasiyamen habar berdiniz be?

–       Eng qiyny da sol bolyp túr. Jana jantalasyp jýrgende rasiya vertolet ishinde qalyp qoyypty.

–       Qol-ayaghy mertikken radist pe edi, – dep Baybura dóp basty.

–       Solay bolyp túr. Jauyngerler ony janyp jatqan qarghys atqyrdan zorgha shygharyp alghanda, rasiya qala bergen.

–       Mylqau qaldyq deniz...

–       Bәrinen búryn bizding qúlaghan kordinatamyzdy eshkim de bilmeydi... Komandovanie endi bir saghattan keyin ghana izdey bastaydy. Onyng ýstine biz marshruttan qiys ketip qúlaghanbyz.

–       Týsinikti, kapitan! – dedi Baybura. – Saghat eki jarym, keshke deyin shydasaq, týn jamylyp jylystap ketermiz.

–       Jylystatsa... Kómek te kelip qalar. Mýmkin samoletpen de izder. Olar tez tabady, – dep Bulat-tatar ýmittenip qoydy, biraq dauysynan senimsizdik sezilip túrdy.

–       Soldattargha aitu kerek shyghar, – dedi Baybura.

Bulat-tatar bir sәt oilanyp qaldy.

–       Aytsaq – aitayyq... Tek bayqa!

–       Áriyne... Bilsin! – dedi Baybura nyq sóilep.

–       Áne, «qonaqtar» da kórindi, – dedi Bulat-tatar. – Kettik. Oqty ýnemde!

Dúshmandar tau tósinen búlar bekingen qyrtys-qyrtys jartasty moynaqqa qaray týse bastapty. Jiyny – on shaqty-aq. Olar tau qiyasynan tómendep, etekte irkilip qaldy. Álde bireulerdi kýtetin synayly.

Saghat jarym ótkende biyik taudyng ýirek túmsyghyn ainala jýzge juyq jayau adam qarasy kórindi. Bayburalar birden týsindi. Tikúshaqty oida joqta oljaly etken topqa әlde qayda joryqqa ketip bara jatqan dúshman jasaghy búrylghany belgili boldy. Múzday qarulanghan, kóbisi qap-qara, súr shapan kiyingen.

Eki jaqtyng kýshi teng emesin bәri bildi, biraq qan ishisken qas dúshpandar ayamasqa bekisti. Top-topqa bólinip, tolqyn-tolqyn bop, kezek-kezegimen tospa-qaqpa tas panalap úmtylghan jau jaghy desantshylardyng tosqauylynan beti jii qaytty. Úrymtal jerge jolbarystay bekingen Bulat-tatar men Baybura jigitteri dúshmangha bel aldyrmady, biraq búlargha da dúshpany bel jazdyrmady. Bes retki shabuylda jeti jigit mert bolyp, birnesheui jaralandy.

Kýn de keshkirip qalghan edi...

Tabighy orqash-orqash jartas arasynda jarty ay siyaqty bekingen az ghana shuraviylerdi* bes ret úmtylyp, qanshama shyghyndalghan modjohedter amal joq basqa әdiske kóshuge úighardy bilem, minometpen atqylay bastady. Izinshe súrapyl shabuylgha shyqty. Tank atatyn, tikúshaq atatyn snaryad atqysh qarularmen de atqylap, bar-joghy on shaqty desantshylardy bas kótertpey joygha tyrysty.

Qolyna qaru ile alatyn jaralylar tistene qimyldap, sausaghy qimyldaghan qansyraghandar sýiekke qarysa avtomat qoraptaryn oqqa toltyryp, sau qalghan bes desantshygha dem berdi. Jarylghan granata men jan alqymnan alysqan jekpe-jek qas qarayghansha sozyldy. Sonda da desantshylar songhy demi bitkenshe, qasyq qany qalghansha aiqasyp baqty. Ólispey berispeuge bel budy.

Qolma-qol úrysta qanjar salysugha deyin barysqan bes jauyngerden ymyrt jabylghanda Nikolay Ustujov pen Bulat-tatar, Baybura ghana tiri qaldy. Kapitan Bulat Berkutov eki ayaqtan, Nikolay qol qarynan jaraly. Aman-sau Baybura ghana. Týn jamylghan ýsheui on segiz desantshynyng óli ekenderine kóz jetkizgen son, Baybura bekingen sol jaq qaptal tústaghy qúz jartastan tik týsuge bel baylady.

Ay tumaghan. Dúshmandar ay sәulesin kýtude...

Baybura joryqqa shygharda beline oray baylap alatyn parashutting juandyghy sausaqtay ghana bes metrlik jip-jinishke jibek jibin sheshti. Múny osy komandiyri Bulat-tatar ýiretken. Kapitan Bulat ta belinen bes metrlik jibek arqandy bosatty. Ay tughansha ýsheui de qútylyp ketpek bop, shiraq qimyldady.

Kók tórindegi kóp júldyzdyng әlsiz sәulesi tau ishindegi qong qaranghylyqty serippese de, múnarly dýnie qarauyta týsip, jaqpar tastyng arasy jik-jigimen kózge shalynady. Tau tósinde ósken Baybura men orman ishinde erkin jýrgen Nikolaygha qúz etegi qazannyng týp kýiesindey qaranghylyqqa túnyp jatsa da, qasqyr azu jartasty jyqpyl arasyn barys kózdengen qarastary jazbay tanidy.

Búlar jibek arqandy bir-birine jalghady. Aldymen qoltyghy astyn ala keudesine arqan baylaghan Nikolay tómenge týse bastady. Ol jalama jartas quysymen baryssha baspalap, bers bәtinkesin tas bederine tirep, sausaqtarymen tas quystaryn sipalay izdep, betin salqyn tasqa basyp jyljyghanda, Baybura tabanyn tasqa tirey otyryp, jinishke arqandy saumalay jiberdi. Keyde solq etip jipke asylyp qap, keyde óz betimen jartasqa jylansha jabysyp tómendegen Nikolay da epti eken.

Arqan úshyna taqaghanda Baybura arqandy yrghay-yrghay qaghyp, «toqta» degen belgi berdi. Nikolay da jibek arqannyng úzyndyghyn mólsherlep bara jatsa kerek, sәl jyljyp toqtaghanday boldy da, arqandy sheship, jogharygha tart degendey tolqyp-tolqyp belgi jiberdi. Sonda ghana Bayburanyng kýdikti kónili ornyna týsti.

Endi ol komandiry Bulat-tatardy keudesinen arqangha myqtap baylap, qaranghylyq sýlelengen tómenge qaray saumalap jibere bastady. Jarasy janyna batsa da tistene týsip, qoly sau kapitan da qúzdan qúldyray berdi. Alpinister men tasqa órmeleushiler siyaqty әbjil qimyldaghan ýsheu kezektese almasyp, jetpis metrlik jalama qúzdan aman-esen etekke týsti.

Búlardyng baghyna qaray tereng shatqal tabanynda bir qúlaqtay ghana tau suy syldyrap jatyr eken. Apyl-qúpyl qanyp ishisip, atys kezinde bosap qalghan qútylaryn sugha toltyryp alyp, komandirlerin kezek-kezek arqalay jýrip ketti. Olar bir shaqyrymday úzaghanda ay da tau tasasynan kóterildi. Keshikpey-aq búlar susarday susyp ketken qúzar basynan aiqay-shu, tipti dar etip atylghan avtomat ýni de janghyrygha shyqty.

– Shaytan!.. Shaytan!.. – degen ashy dauys anyq estildi.

Týn jamylghan ýsheu biraq ýndemedi. Duhtar* desantshylardyng ash bóridey alasúryp, әp-sәtte jym-jylas joghalyp ketkenine qany qarayyp, «shuraviy-shaytan» astyna alyp, sybap jatqanyn týsindi.

Aqqabaq ay jalanash tau arasyn kókmúnar týspen sýlelendirip túr. Tereng shatqaldy órlegen ýsheui әlde bir úry jylghagha búryldy. Komandiyrin kótergen Baybura alqyna týsti. Tynysy da tarylyp, jýregi de atqaqtay soqty.

Osy bir sәt oqys oyanyp ketti...

Jýregi dýrs-dýrs soghyp jatyr eken. Ter basqan. Alqynuly. Bólmede ay núry sýlelene qalypty. Aughan týni emes, Altay týni qonaqtapty... Tau arasynda sebezdegen múnarly, múnly núr dónbek qabyrghada uyzday dirildeydi.

Tang jaqyn ekenin andady. Úiqy qashyp ketti.

 

V

Qaqpa tasty, qiya betti qaptalday kóterilgen tau joly eki dóngelekti motosiklge de auyr tiyetindey selkildeydi. Qyran qaraghaylary qanatyn jayghan, súnghaq samyrsyndary shayyryn aghyzghan jynys ormandy tónirekte Baybura erkin tynystady. Etekte jylan iyrektep jatqan aq kýmistey Aqbúlqaq ózeni de kóz úshyna әreng shalynady.

Teriskey betten alyp anghargha kóz tikken Baybura kónili alabúrtyp qoyady. Qúlama qúz shattyng qarsy kýngey betindegi ormansyz oipanynda on shaqty maral men búghy jayylyp jýr. Olar da kók jasang jýzinde týimedey-týimedey bop kórinedi. Jaybaraqat jusap jatqanday. Al Búqtyrma jaqtan tengedey-tengedey ala búlt shyghypty. Ala búlt ta alyp kók tórinde bir-birinen ýrikken tayday qadau-qadau manypty. Alghan beti – Aqtau-Múztau.

Zaysan kóli men Ertis ózeni jaghynan ekpindey kóterilip, Qaratoghay auylyn basa Kýrshimning Sarytauyna qaray jónkile kóshetin úshpa búlttar oiyna oraldy. Kóktemde kók jýzinde tyrnaday tizbektele aghatyn sol bir úshpa búlttargha qarap, Qarasengir eteginde qol ústasyp, arman quyp jýretin Alqabegim ekeui baqytty edi-au!.. Baqytty edi-au bozbala shaghy!.. Baqytty edi-au boyjetken baghy!.. Aru Alqabegim! Bәri de býgin týs sekildi. IYә, týs eken taghdyr degen. Búl kýnde sansyraghan sanasynda týs bolyp týnegen tayghaqty taghdyr keshipti búl.

Jýregi qozghalyp ketkendey boldy. Alqymyna óksik tireldi. Qatal taghdyr kóshinde qatygezdenip ketken jýregi jibigendey kýige endi. Altaydyng Aqtauy* men Sarytauy basyna sәldedey bop oralatyn úshpa búlttar kónilin oipyl-toypyl etken Baybura motosikldi jyldam otaldyryp, әlgindegi anghal sezimdi úmytqysy kelgendey jónele berdi.

Basyn Aqtau-Múztaudan alatyn Aqbúlqaq pen Qatyn** ózenderi, Sarytaudan bastalatyn Kýrshim men Marqakólden shyghatyn Qaljyr ózenderi úly Ertiske eminip qúyatyny siyaqty, qayda jýrse de ainalyp soghatyn Alqabegim turaly oilardan aryla alghan emes. Kýzgi sary japyraqtay bolyp jabysqan saghynysh oqta-tekte soqpa derttey soghyp ótetinine qayran! Qayran bola túra da kýiinuli... Kýiine túra sýiinuli. Basqa kimi bar mynau jaryq jalghanda oilaytyn?! Alqabegimi ghana. Oghan degen әiteuir bir týsiniksiz jetim sezim jat jerde de medeu bolghany ras.

Baybura qiyalap kelip jan-jaghyn týktey qalyng ormandy tau qorshaghan Rahman búlaghy ýstinen týsti. Qyzyl qaraghaydan salmalap salghan qysqa kópirden ótip, ongha qaray búryldy. Sol jaghynda – orman jamylghan shaghyn auyl, ong jaghynda – teriskey etekti ala qonys tepken «Rahman búlaghy» shipajayy ýileri. Qazanday tónkerilgen shúnqyr tabanynda túp-túnyq kól jatyr. Shipajay da qaraghay men samyrsyn kólenkesine jasyrynghan. Aumaghy at shaptyrym kólding dóngelengen shyghys jaq sheti tau túmsyghyn ainalyp, mýiistenip ketipti.

Kýn de týske tayau edi. Shipajayda júrt ta az eken. Jer shalghay. Demalatyndar ayaghy jete bermes jer ghoy.

Búl beker kýdiktenipti. Mariya-Agata Svan kól jaghasynan jolyqty. Ekeui saghynysa kóristi.  Ásirese, Mariya-Agata. Ol tipti solqyldap jylap ta aldy.

–       Saghan senip edim, Bur, qúday anasy Mariya-ana atymen aitayyn! O, Iisus, kóz jasymdy kórding sen! – dep Bayburanyng moynyna asylyp, keudesine jýzin basty. – Ter sasisyn, azamatym menin!

Shved qyzy Europagha tәn qylyqpen sezimin jasyrmady. Manayda súqtana qaraghan kózderden Baybura qysyldy, biraq Mariya-Agatany keudesinen iytere almady. Tek qana:

–       Boldy! Boldy! Keldim ghoy, mine, – dey berdi.

Qonyr salqyn kól jaghasynda ekeui de erkin bir tynystady. Mýiisten ainalyp esken salqyn samal býk qysqan qazan shúnqyr qolattyng ishin әlsin-әlsin serpiltip qoyady.

Pisken shiyedey tolyq erin, aq boryqtay shanqan jýz, kýmistey súiyq shash, qanattay qiylghan jinishke qas, toq baltyrly súnghaq mýsin Mariya-Agata kókpenbek súlulyqqa malynghan túmsa tabighat ortasynda tipti ajarlanyp ketipti. Baybura da qúshaghyn toltyryp qysyp-qysyp qoydy.

Mariya-Agata salaly sausaq úshymen kirpik astyna tanghy shyqtay irkilgen kóz jasyn ilip tastap, Bayburany jetektey jóneldi. Aghash taqtaydan salynghan soqpaqty syqyrlata týsip, qaz omyrauyn kótere qazdanday basqan. Aynaladan súqtanghan ala kózder ayasynda kókiregin erekshe bir maqtanysh kernep, súlu mýsinin yrghalta biylep, jýregi de on altysynda alyp-úshqan jas aruday atqalaqtap keledi.

Djinsy kiyingen sidang jigitin jetektegen Mariya-Agata ashanagha qaray tartty. Kólge jaqyn etip janadan salynghan eki qabatty, kók shatyrly shipajaygha bettedi. Dayashylarmen de ózi kelisip, Bayburagha da as aldyrdy. As ýstinde Mariya-Agata múnda qashan, qalay kelgenin әngimelep berdi.

Ol Oslo arqyly iz tastap, bógde esimdi qújatpen birden Astanagha, odan Óskemenge tranzit biyletpen úshypty. Beluhagha turistik saparnama vizasyn ashtyrghan eken. Óskemennen tikúshaqpen Beluha-Aqtaugha úshyp, ol jerden bereldik egeriler atpen jetkizip tastapty. Mariyanyng salt atpen kәnigi miniskershe jýrgenine dәn riza bolysypty. Oryssha suday ekenine, tipti qazaqsha da til syndyratynyna, qaljyngha ústalyghyna mәz bolysypty. Olar bir saryqaryn biyege mingizip qoysa: «Men ózim de baytalmyn... Anau aighyryndy mineyin. Altay sәurigining әuselesin borbayyma basyp synayyn!» – dep, egerilerdi qyran-topan etip, Saniyazbek degen bir jigitting taqymynda ytyrylyp túrghan jas aighyrdy minip alypty.

Al altaylyq búl qazaqtar Mariya-Agatanyng әkesi Shvesiyada at sportyna arnayy jylqy ústap, baptaytyn fermer ekenin qaydan bilsin?! Sәby kezinen ne bir sәigýlikterding jalyna jarmasyp, kermeden qúlanday sekirtkenin kórse, esterinen tanar. Teginde tarpandyq, qanynda qaysarlyq órilgen Mariya-Agatamen búl mine, Altay tórinde qymyz iship otyr. Salqyn qymyz sarayyn ashty. Mariya-Agata da túshyna jútty.

Olar samal terbegen kól jaghasyna kelgende, baylauly qayyqtar qarsy aldy. Týstenushiler qayyqqa keshirek otyrady, kóbinese týski astan song úiyqtap alghandy jón sanaydy. Búlar biraq kól betine shyqqandy qolay kórdi bilem, aghash taqtayly ailaqtan úzay berdi. Mariya-Agata bir qalyppen eskek esip, Baybura qarama-qarsy basynda otyr.

–       Túnyq-ay! – dep qoydy Baybura.

–       Týbi joq biraq, – dedi Mariya-Agata. – Ótkende ortasyna baryp, ýlken arbaghash jipke tas baylap, terenge jiberip kórgenbiz. Jergilikti júrttyng aityp jýrgeni ras bolyp shyqty. Bir arbaghash jipti jútyp qoydy. Janartaudyng auzy bolghan desedi... Ras-au, mynau miyneraldy ystyq sudyng qar men múz qúrsanghan tau basynan shyghuy tegin emes.

–       Birinshi ret estip otyrmyn, – dep Baybura tanyrqap qaldy.

–       Bur, búl mening ghana oiym emes, osy jerdegi elding de oiy, – dedi Mariya-Agata. – Altaygha qalay jettin? Qashan keldin?

Baybura aitsam ba, aitpasam da dep eki oily boldy. Sonda da:

–       Ázirbayjanda biraz ailandym, – dedi. – Jalghan qújat jasaugha tura keldi.

–       Múnda – tughan jerinde qayttin? Sol qújatpen jýrmisin?

–       Ne desem eken?! – Baybura kýmiljip qaldy. – Maghan qújattyng keregi qansha? Oraldym ghoy... Tughan topyraghyma tabanym tiyip túr. Odan ózge ne kerek? Razymyn bәrine!

Mariya-Agata da Bayburanyng Ázirbayjan jerinde aitqan kesimdi sózin esine alyp, әli de sol sózinen qasarysa qaytpaghanyn týsindi.

 – Sen ózine sert berip pe en? – dedi Bayburagha. – Sender – músylmandar: «Adamnyng basy – Allanyng doby» deushi edi ghoy. Tughan jerine jettin... kórdin... Seni kýtip túrghan eshkim joq ekenine kózing de jetken shyghar. Endi janasha ómir sýr. Menimen jýr. Aziyanyng qantógis jerlerin armansyz keshting ghoy, Europanyng beybit halqyn da kór... Jasyng bolsa qyryqtyng ýstine shyghypty, búl ómirde ne kórdin?! Ólim ghana... Ólim sepken ónir ghana... Mynau jaryq dýniyege ólim egu ýshin emes, ómir sýru ýshin kelgen shygharsyn... Allannyng aldynda sert bermegen shygharsyn!

Mariya-Agatanyng janyna batyp ketse bilem, aryla, ashyna sóiledi. Baybura kól ortasynda jayymen terbelgen qayyq ýstinen týbi kórinbey, qarakók túnba bop jatqan terenge telmirip qalypty. Ol qyzdyng sózine mәn de bermey, óz oiymen otyrghanday kórinip ketti.

–       Bur, saghan ne bolghan? Maghan qarashy, – dep, júlqyp qalghanda, qyz qolyndaghy kózildirigi qolynan týsip ketip, bir kózi synyp, bir shynysy úyasynan úshty.

 Baybura kózildirik shynysyn taban astynan enkeyip alghanda, Mariya-Agata qol sómkesinen aina men taraq shygharyp múnyng shashyn ayalay tarady. Salqyn jýzin sipap, qayratty shashyn qayyryp: «Shashyndy tarap jýrshi!» dep, qaltasyna saldy. Baybura da qyz qylyghynan qaraday әbirjip, qolyndaghy synar shyny kózdi qaltasyna sýngite saldy.

–       Mariya, keshir meni! – dedi qúmygha. – Mening kózime qan tolyp ketken... Myna beybit ómirge ýirene almay jatyrmyn. Úiyqtasam týsimnen shyqpaydy... Altaygha jettim ghoy, biraz ang aulap, tau ishinde aunap-qunap aluym kerek. Sonda ghana janym tynyshtalar. Áytpese әli avtomat asynyp, kisi óltirip jýrgen sekildimin. Qolymnan qarudyng suyq taby, arqamnan suyq syzy keter emes... Barlauda jýrgendeymin. Týsinesing ghoy, qanshelek dýniyeni ózing de bastan keshtin... Keshir!

–       Ol әlemdi úmyt endi. Bur, sen oghan tútqyn bolmashy!.. Sen ýshin de, men ýshin de soghys ayaqtaldy, – dedi Mariya-Agata kese sóilep, ondaghy oiy Baybura ózine-ózi sensin degeni.

Baybura biraq: «Soghys ayaqtalmaydy. Soghystyng ayaqtaluy – sony soghystyng bastaluy... – dedi óz-ózimen sóileskendey bayyppen. – Jana soghys búrynghy soghystardan da joyqyn... súrapyl bolmaq. Súrapyl jalghasa bermek... Búl adam balasyna tәn ashqaraq, ajdaha qúbylys. Toyatsyz nәpsi әreketi. Nәpsisin tyya almas pende beysharalyghy. Sorlylyqqa bas úrghan adambyz».

Jigitting jigerli de ýreyli sózderine tanyrqaghan Mariya-Agata da melshiyip qapty. Oghan biraq kónil de audarmaghan Baybura bulyqqan oiyn kól suyna ýnilgen qalpy aqtara berdi.

–       «...Nәpsining qúlymyz. Al nәpsi soghysy eshqashan toqtamaydy. Adamnyng arany – ózining ajaly... Arsyz aran aram tәnin jalmap alghan. Shybyn jany shyqqansha nәpsining tútqyny. Nәpsi tútqyny – soghys tútqyny... Bәri de nәpsi aiqasynyng tútqyny. Men de aldaspan arannyn, toyymsyz nәpsining sardarymyn... Mynau keng dýniyege tughannan tútqyn bolghym kelmegen. Sondyqtan da tughannan ózimdi tuajat sezindim. Amalym qansha?! Qanshama qayqy kýnderdi bastan keshtim... Bostan emespin biraq... Taghdyryma tútqynmyn. IYә, myna alaqanday kólge tútqyn bolghan, tәueldi bolghan qaltyldaq qayyq sekildimin».

–       Olay demeshi, Bur?!

–       Solay! Solay, Mariya! Men osy bir az kýnde atam zamannan oralghandaymyn. Ózimdi qausaghan qarttay sezinem. Oiym on tarapqa, sanam san tarapqa bólinedi. Elim – enireuli kórindi, erim – ezuleuli kórindi. Ózim ertteuli sekildimin... Bәri de ózgergendey, bir qarasam; bәri de ózgermegendey, bir qarasam... Elding eri moynyna ketkendey. Tipti, arghymaq Altaydyng kýn shapaghymen altyn japqanday ajarlanatyn, ay núrymen kýmis qaqtaghanday shalynatyn alyp eri – Múztau da jatqa ketipti... Jatjandy bolyp alyppyz. Sonda ne ýshin tiri jýrmiz degen oy keledi maghan, Mariya?! Tiri túlyppyz... Túlyp, – dep toqtady Baybura. – Al Hantәniri anau – tisi qisyq qytay iye...

–       Tausylma, janym! Sen oghan kinәli emessin... Sen voynsyn. Adal soghystyn. Basyndy ajalgha bayladyn. Endi toryghudyng keregi joq, Bur, – dep Mariya-Agata basu aitqanday boldy.

–       Voyn... Kimning voyny? Kimning oiyny? Endi nege kereksizbiz?! El basyna kýn tusa ghana ermiz be? Sol ýshin de elden erekpiz be? Erkekpiz be? Týsinbeymin! Soghysta bәri de aiqyn, beybit ómirde bәri – búlynghyr... Soghys atauly – ólim... jan toryghan ajal. Ajaldan aman qalu ýshin ózing ajalgha ainalasyn. Soghysta ajalsyz ruh qana arynday almaq. Aughandyqtar sekildi ózindi maydanda tughanday, soghys súrapylynda óskendey sezinuing kerek. Ruhyng әlsiremeu kerek. Ruhyng әlsirese – ólimning әshkere...

Baybura bir sәt tyna qaldy.

Mariya-Agata da ýrke, ýreylene qarady...

Kól terbelip ketti. Qayyq qaltyldady. Su shylpyldady. Mýiisten ainalyp jel túrdy. Shildening Múztaudan jetken yzgharly samaly lekitip-lekitip ótti.

–       Sarqyramagha barayyq, – dedi Mariya-Agata Baybura kónilin basqagha búrghysy kelip. – Ghajap súlu! Biyikten qúlaghan sudan kempirqosaq kózding jauyn alady.

–       Ol qayda? – dep Baybura eleng etti.

–       Mýiisten ainalsaq, qayyqpen alys emes, tez-aq jýzip jetemiz. Keshke deyin uaqyt kóp. Sarqyrama saryly janyna tynyshtyq ornatady, al dym býrikken salqyn auasy kókiregindi shayady. Naghyz saghan kerek jer... Aytpaqshy, kólge qúlap jatqan sarqyrama tóbesinde әdemi aghash ýy kórinip túr. Ol – preziydent kelip demalatyn jay deydi. Endi qanday jer ekenin týsinding ghoy... Keyingi kezde salynypty. Búghy mýiizin keskende panta iship, sorpagha týsedi eken.

–       Onda kóreyik!

–       Bur, sen bilemisin? Bilmeysin. Mynau Altay tauy anau Alipiden bir kem emes... Óte súlu jer. Qasiyeti de mol, – dep, Mariya-Agata jigitting oiyn bólip, eliktirip әketuge tyrysty. – Arasan suy da dertke daua. Auasy qanday?! Kýn shyqsa – qúrghaq, kýn batsa – dymqyl. Sergip sala beresin. Bir zamanda senderding ata-babalaryng men patshalaryng kiyiz ýilerin tegin tikpegen. Handardyng altynmen qaptalghan tabyty men sýiegi de tau basyna tegin qoyylmaghan... Naghyz aqsýiekter mekeni.

Baybura tughan jeri turaly Mariya-Agatanyng sonshama súnghylalyqpen biletinine tanyrqap qaldy, biraq internet arqyly Altay tarihynan habardar europalyq turistke bәri de belgili ghoy... Baybura eskekti alyp, qayyqty ózi ese bastady. Qayyq qús túmsyqtanghan qaraghayly mýiisten ainala berdi. Mýiis ainalghan jenil qayyqtyng aldynan, Mariya-Agata aitqanday, dýnie ózgerip sala berdi.

Qazir aunap keterdey qaltyldaghan qayyq ýstinde Mariya-Agata janary móldirep, anary dirildep, Bayburagha әri ayay, әri ayalay qaraydy. Mynau keng dýnie kózedey ghana kólge syiyp ketipti. Al atpal azamattyng boljausyz búla taghdyry osy kóldey ghana dýnie betinde qayda baghyt alaryn bilmey  qaltyldaghan qayyq ispetti... Ol biraq jylymday týpsiz dýniyede jalghyz qalyp, boyyndaghy baryn joghaltqan janiyesi ekenin әli de týsinbegen tәrizdi.

Jan-jaghyn qaraghayly tau qorshaghan kól beti tolqyp ketti. Qayyq ta qayqang qaqty.

 

VI

Alakeuim bólme.

Alqynysty dem basylghan. Ansarly sezim baysal tapqan. Aq jayma betinde jalanash jatqan jandar bir-birine tyghyla týsipti. Ayqasqan toq baltyr men aq sazanday san da súlyq. Ekeui de bir sәt tarpang tәnge tynym, ausar jangha tynys bergen.

«Rahman búlaghy» shipajayy da osy týn óli úiqyda mýlgiydi. Kól betinen júqa túman kóteriledi. Aydyng ótkir sәulesi ghana qaraghay arasynan seldirey tógiledi.

Qonyr salqyn bólme ishinde bel bosatqan Baybura shyrt úiqygha ketken. Tәn suytqan Mariya-Agata da jenil tynystaydy. Kól jaqqa qaraghan keng terezening shilterli perdesinen sebezdegen ay sәulesi alakeuim bólmeni әldiyleydi. Bir mezgil jýrek soghysy bәsensip, salduaryn sanasy qalghyp ketken Bayburany aidyng әlsiz núrymen sorghalay týsken Boziyesi – Ana-Bóri týn jamylyp taghy tapty.

Úiyqtap ketken sanagha boz sәule bop oralghan Ana-Bóri ótken ómir ólkesine taghy ertip jóneldi... Ázirde ghana Mariya-Agataday súnghaq súludyng qoynynda aq bilegin jastanyp, búl dýniyening shyrynnan tәtti lәzzat qúmary kýilep, kәusaryna qana almay mas bolyp jatqan Baybura әp-sәtte ózgerip sala berdi. Sana túmany saralana týsip, nardyng nary shydar alapat dýniyege endi. Sanadaghy sәuleli maydan – týs tútqynyna ainaldy.

Tútqynda eken. Badaber* tútqyny...

Múnyng tútqyngha týskenine alty aiday bolghan. Osy kýnderde talay mәrte súraqqa alyp, neshe qaytara ólimshi etip sabaghan. «Etindi tiridey itke jegizemiz... otqa tiridey jaghamyz... tiridey jerge kómemiz» dep, qúdiretti Qúdiretolla** ózi kóndirmek bolghan. Bayburanyng auzynan jarytymdy jauap ala almay, júmbaq tútqynnyng sózben jer-jebirine jetse de, azaptaumen tәnine iyne shabaqtasa da, eshteme óndire almay kýigen edi.

Aumaghy at shaptyrym Badaber eldi mekenining negizgi túrghyny – Aughanstandaghy 1978 jyly HDPA*** basshylary bastaghan qaruly kóterilisten keyin azamattyq soghysqa, odan Sovet Odaghy aralasuy kesirinen azattyq soghysyna úlasqan qandy qyrghynnan Pәkistan shekarasyna aughan kedey-kepshik bosqyn halyq. Kýnge kýiip ketken toz-toz shatyr astynda túryp, baqalshy saudamen ainalysyp, pәkistandyq emissarlardyng bergen bolmashy tiyn-tebenin talghaju kórip, ayanyshty auyr ómir sýrip jatqan júrt ortasynda modjahedter dayyndaytyn әskery lageri jasyrylghan edi. Aughanstandy qyzyl júldyzdy qúdaysyzdardan azat etuge tiyis jankeshti jauyngerlerdi dayyndaytyn әskery lageri – biyiktigi segiz metrlik balshyq dualmen qorshalyp, tórt birdey qarauylshy múnarasy kerik basynday tóbeden tóngen әigili bekinis qorghany bolatyn. Bar bәle orta ghasyrlyq osy qorghan ishinde balalap jatatyn.

Al Qúdiretolla qúdaysyzdardy jazalaudan tәny de, jany da lәzzat alatyn. Adam balasyn azaptaghan sayyn qolynyng qúryshy, janynyng qúmary qanatyn. Adam qanyn úrttaghan qanisherding naq ózi. Qasyna aiyna eki mәrte appaq kostum kiyingen amerikandyq әskery instruktor erip kelip jýredi. Ol dayyndalyp jatqan modjahedter men Baybura sekildi sovetting on eki әskery tútqynyna, «HAD»* qyzmetkerleri dep tútqyndalghan qyryq shaqty aughandyq tútqyndargha «Varsan» degen laqap atpen belgili. Qúdiretollagha taghy da bes-alty sheteldik instruktorlar kómektesedi, biraq bәrinen de yqpaldysy – Varsan.

Varsan pushtu, dari, orys tilderinde erkin sóileydi. Asa tәjiriybeli barlaushy ekeni sózi men isinen bayqalyp túrady. Badaber bekinis qorghanynyng ishinde dayyndalyp jatqan modjahedterding jay-kýiin jii tekseredi. Mayor Qúdiretolla men basqa da batys pen arab elderinen kelgen instruktorlargha kenes beredi.

Al qorghan ishindegi Badaber tútqyndary – aughandyq hadshylar jerbeti týrmelerde qamalsa, on ýsh sovettik shuravy tas qabyrghalargha bekitilgen temir shyghyrshyqty shynjyrmen jerasty kazimattarynda otyr. Búlarmen de Varsan jii әngimelesip jýredi. Tili maydan qylshyq suyrghanday mayda, óni qyzgha ghashyq bozbaladay jyly. Ishi-bauyryna kire sóilesedi.

Aytatyn әueni – osy bir qúday da úmytyp ketken jerdegi qarghys atqan júrtpen nesine soghysasyndar; әdiletsiz soghystan әdilet kýtpender; elderine jetuding jolyn oilandar; sender oqyghan, bilimdi memleketting adamysyndar, sauatsyz da nadan halyqty qorghaymyn dep әure bolmandar; aralarynda ofiyserler de bar men sekildi, maghan erip shetelge ketinder; Amerikagha barmasandar, Europa elderine – Germaniya, Fransiya, Ispaniya, Italiya, tipti Kanada asyndar, sol memleketter arqyly oralasyndar; endi Sovet Odaghyna sender qauipti jansyndar – satqyn deydi osobister*; Sibir kýtip túr... oilanyndar! Senderge deyin de segiz sovettik Badaberding dәmin tatqan, olardyng ýsheui ýsh memlekette emin-erkin ómir sýrip jatyr; tipti ýili-barandy, mynau Kanadada, mynau Fransiyada, mynau Belgiyada... suretterin kórinder... oilanyndar, bauyrlar! Men senderdi myna tútqynnan qútqaramyn, ghajap ómir sýresinder; bostandyqtyng ne ekenin týsinesinder; jas ghúmyrlaryng alda, qor qylmandar; qúl bolmandar – soghystyng qúly – sovetting qúly bolmandar; odan da ózderine qúl bolyndar, bostandyq pen erkindikting qúly bolyndar!.. Bauyrlar, sender bastaryn jihadqa tikken músylman shahidteri emessinder, taghdyrlaryndy ólimge baylamandar; oghan myna qan sasyghan aughan jeri tatymaydy, senderding Otanyng da emes; Otandaryng da úmytyp ketken, úmytpasa – Birikken Últtar úiymyna nege aryz týsirmeydi; sonau Stalin zamanynan bergi «sovettik soldat tútqyngha týspeydi, bizde satqyndar joq» dep miz baqpay, moyyndamay otyr; Qyzyl kiresh pen Qyzyl jartylay ay arqyly da bilgisi kelmeydi, sender mәiitsinder; bayaghyda-aq tughan jerlerine myrysh tabytpen jóneltilgensinder, zirattaryng opasyz Otandarynda tómpeshik bop jatyr; al onyng ishinde otqa kýiip ketken aughandyqtyng sýiegi me, әlde aughan jerining kýnge kýigen targhyl tasy ma – bir qúdaydyng ózi biledi?! Jasyryp-jauyp otyr, biraq shyghysta «Auruyndy jasyrsang – óliming әshkere» deydi, Sovet Odaghynyng syrqaty mәlim; týbine sol jetedi, bauyrlar!.. Sender kinәli emessinder, kýnәharlar – olar; óz isterine әli jauap beredi; qúday da senderdi keshiredi – osynsha azap tarttyndar, sonshama mazaq boldyndar... Qúday da qoldaydy! Azat bolyndar! Tәnderindi de, jandaryndy da azat etinder... ózderindi ózdering jalmamandar! Bógde elge basyp kirdinder, «basqynshylar» deydi senderdi bauyrlar!..; Baq emes, sor әkeldinder... «Sovet fashisteri» degen at qoyghan, sony bilinder! Osy súmdyq attan arylyndar; arlarynnyng aldynda arylyndar, ajaldaryng aldynda arylyndar... arylyndar! Qayran erler – qaysar erler! Sender adamzat ýshin kereksinder; moyymas jigerlerin, temirdey tózimderin, zor ruhtaryng kerek; sondyqtan jaularyng da jasqanady, mәngilik moyyndaydy; Peshevar qalasynda shyghatyn «Safiyr»* jurnaly Badaberde tútqynnyng tozaghyn keship jatqan sender turaly bar shyndyqty ashyp jazsa da, Pakistandaghy әigili gazet «Mýslim»** qúpiya týrde jasyryp otyrghan badaberlik sovet tútqyndary – sender turaly әlemge jar salsa da, oghan әlemdik Reyter, AP aqparat alpauyttary aralasa kóterse de, Sovet Odaghy – Otandaryng selt etpedi ghoy; tipti Moskva túrmaq, osyndaghy 40-shy armiya*** generaldary da ýnsiz otyr... Oilanyndar, azamattar! Sender kimge kereksinder? Olargha da, bizge de kerek joqsyndar. Ózderine ghana kereksinder. Oilanyndar, bauyrlar! Oilanyndar, batyrlar! Ózdering aitatyn internasionaldyq-azamattyq paryzdaryndy ótegensinder... Adalsyndar. Soghys qoy, týrli jaghdayda tútqyngha týstinder. Kinәlaryng joq.  Jeneva shartymen azattyq alularyng kerek. Sender soldatsyndar, qasaqana istegen qylmystaryng joq... Búiryqty ghana oryndadyndar. Jat júrttyq jandar... oilanyndar!

Siqyrly sózdi et jýreginnen ótkizip, sýiegine sinirip jiberetin amerikandyq tәlimger Varsan sol kýni de tanatpay keldi. Ózimen birge fransuz Alen Giyo**** degendi ertipti. Bilezik pen qyzyl asyqty jara qylyp qajap tastaghan kisen shynjyrlary tas qabyrghagha bekitilip, pulemet patronynan jasalghan may shamnyng óleusiregen jaryghymen jer astynda otyrghan sovettik tútqyndargha әdeyi ertip kelse kerek. Ol tútqyndardy әngimege tartqysy kelgen. Oghan biraq búlar syr ashqylary kelmedi. Sonda Varsan: «Aughanstan turaly jazatyn fransuz jurnaliysi – Alen Giyo» degen.

– Sender búghan senbey túrghan shygharsyndar. Búl – sovet tútqyndary turaly jazyp jýrgen jurnalist. Batysta qazir «Sovet әskerleri Aughanstannan keshikpey shygha bastaydy» dep jatqan kórinedi. Sony osy Alen aityp jýr, – dep toqtady. – Senderge de bostandyq beru kerek deydi...

–       Biz bostanbyz, – dep qaldy Baybura.

Varsan qarqyldap kep kýldi de, tez toqtady. Qarakólenke jer astynda bir sәt shybynnyng yzyny estiler tynyshtyq ornady.

–       Sonymen Alenge eshtene aitpaysyndar ma?

Eshkim ýndemedi.

–       Jaraydy, – dedi Varsan jәdigóilene kýlip, – sender de men siyaqty әskery joghary bilimdi, әlemdik elitalyq armiya ókilderisinder... Aqylgha kelinder. Men bilem: tәndering azap tartsa da, jandaryng sau-salamat. «Adamdy opat qylsang da, ony jenu mýmkin emes» degen Heminguey. Ruh jenilmeydi. Mәngilik ómir de ruhqa tәn. Al maghan jenilmeytin ruhty jandar kerek... Senderding esendiktering qajet. Sovetke kerek bolmasandar da, adamzatqa kereksinder. Adamzat barda, aqyl-oy amanda teketiresken soghys oiyny toqtamaydy. Soghysty jýrgizu, sony auyzdyqtau ýshin de sender men bizder – biylik etkenderge zәru adamdarmyz... Eki jaghymyz da osy aragha qantógisti toqtatamyz dep kelgen joqpyz ba?! Biraq Abyl men Qabyldyng qantógisi shyr etip jerge týsken sәtten bastalghan. Ol – ómir qozghalysynyn, adamzat aqyl-oy qaqtyghysynyn, tipti órkeniyet órisining kepili, – Varsan jurnalist aldynda bir jaghynan ózin kórsetip qalghysy kelip te dilmarsydy. – Senderdi qasqa mandayynda qarghys tanbaly qalysy bar Gensektering satyp ketti... Senderge mәrtebeli biylik... mәrtebeli Sovet Odaghy... Otandaryng opasyzdyq etti. Osyny týsinetin týrlering joq.

Osy sәtte:

–        IYә, – dep podpolkovnik Serafim Kunisyn* sózin bóldi. – Biylik bizdi satsa da, biz birlikti satqan joqpyz. Aramyzda hohol da, qazaq ta, tatar da, tәjik te bar... Otan bizge opasyzdyq qylsa da, biz adamdyq qalpymyzdy búzghan joqpyz. Gensek satsa da, satylsa da, halyq satylghan emes... Mynau músylman qauymy óz aqiqaty – haq jihaty jolynda shahid bolsa, biz de óz arymyz aldynda aq ólim qúshamyz. Tamúq kókte emes – jerde... júmaq tәnde emes – janda. – Varsangha qadala sóilep, Alen Giyogha qarady: – Biz erte me, kesh pe aughan jerinen ketermiz. Amerikandyqtardyng da alysqa sozghan qoly jeter. Sol kezde ózdering ólimge dayyndaghan myndaghan modjahed-shahidter ajal bop atylar... Olardan kóresini kórip, bizdi de eske alarsyndar. Ol kýn de alys emes. Álemdi shahid jolyna týsirgen sender – amerikandyqtar... Terrordyng azabyn endi Batys ta, Shyghys ta tartady... Oghan әli-aq adamzat kózi jetedi. Mine, sol kezde shyntaqtaryndy tisteysinder. Sen jurnalist bolsan, osyny jaz. Alen, adam balasyna qalamyng qaru bolsyn!

Varsan ary qaray sóz talastyrghysy kelmedi bilem, qabaghyn kerip, «amal qansha» degendey alaqanyn jaydy. Alen Giyogha aghylshynsha әldene aityp, Badaberding qonyr salqyn jerasty abaqtysynan jyldam shyghyp ketisti. Al ólim lebi esken abaqtyda ajal auasymen tynystaghan shynjyrlauly tútqyndar ýnsiz qala berdi.

Nasybay men chars* aralastyrghan las bylamyqty týski astan keyin búlardy týzge alyp shyqty. Múnday astan keyin kóbisi qúsyp tastaytyn. Baybura da asqazanyn aldaghanmen, artynsha aqtaryp tastady. Qoldary men ayaqtary júmys istegende erkindeu qimyldaytynday etip, qos bilezik pen qos siraq arasyna jarty metrdey shynjyrly kisen salynghan on eki tútqyn keyde kýn sayyn, keyde kýn aralatyp, jer astynan shyqqan jiktey bop, aughandyq tútqyn hadshylargha qosylyp, kisenderin shyldyrlata әr týrli júmys isteytin. Badaber qorghandy bekinis búryshyndaghy әskery qoymalargha kelgen jýk mashinalarynan qaru-jaraq týsiredi, qorghan ishinde hadshylargha kómektesip, modjahedterge arnalghan kazarma-ýiler salysatyn. Odan qalsa, Qúdiretollanyng «qaharyna» úshyrap, qiytúrqy  súraq pen qiyanqy tayaqqa kómiletin.

Búl joly biraq sovettik tútqyndardy syrty brezentpen qaptalghan pakistandyq әskery kólikter qorabyna otyrghyzdy. Qastaryna alty birdey qaruly kýzet qosa mindi de, aidalagha ala jóneldi.

Aldyda – amerikandyq «Hammer» әskery kóligine mingen Qúdiretolla. Jelsiz tymyq kýnde oily-qyrly kebir dalanyng shany aspangha qúiynday kóterilip, sondarynda budaq-budaq qalyp, seldirey seyilip jatyr. Ishi-bauyrdy solqyldata soqqan jaysyz jolmen bir saghattay jýrip, jan-jaghyn jataghan jondar qorshaghan keng qoltyqqa kelip toqtady.

On eki tútqyn jerge týskende kórdi: adam men salt attylar qarasy mol eken. Túiyq qoltyqtyng tórin irgeley ósken kókjasan** arasyna appaq shatyrlar tigilipti. Al jasang shetinen bastalatyn shandaq alang at túyaghynan tozypty. Tulaqtay tap-taqyr. Baybura birden týsindi: búl úry qoltyqtaghy at shaptyrym aq shandaq alang – aughandyqtar «búzqashy»*** ataytyn, al qazaqtar «kókpar» deytin ejelgi últtyq dәstýrmen úlasqan oiyn ótetin jer. Mektepti tәmamdaghan mamyrda Baybura da boz serkeni taqymgha tartyp, bozbala kýshin synap kórgen. Qyrghyn dodada basynan qamshy da tiyip, jauyrynynan qyzyl tobylghy sap ta batqan. Delebesi qozyp, et qyzuymen eshteneni elemegen.

– Hazar, tebe eto znakomo je, – dedi ukrain Viktor* kisenderi shyldyrap.

– Da, – dedi Baybura da «Hazar Músylman» degen laqap atyna alty aidan beri ýirengen qalyppen. – Yunus, – dedi búl da Badaber lageri saltyn búzbay Viktorgha búrylyp: – u nas «kokpar» nazyvaetsya. Ety vsadniky podgotovleny...

Kýzetshilerding biri Baybura sózin ayaqtatpay jelkeden týiip qaldy. Pushtusha** әlde ne dep barq etti. Búlargha ara týspek niyetpen bir-eki auyz sóz aityp qalghan eki tútqyn – Múhammed Aziz ben Qasym*** da Kalashnikov avtomatynyng aghash dýmin jedi. Bәrin de malsha aidap jasang ýstine, alangha jaqyn qoyylghan sovettik әskery «Kamaz» kóligi janyna әkep, tizerletip qoydy.

Kókte kókek kýni shaqyrayyp túr. Tóbeni tesip barady. Al әskery kólikting qorap qashaghasy ashylyp, ýstine ýstel men oryndyqtar qoyylypty. Kýn týspes ýshin sovettik kók brezent kólenkeley tartylghan.

On eki shuravy tizelerin býger-býkpeste kókjasang ishindegi shatyrdan shyqqan adamdar búlargha qaray bettedi. Aldarynda aq sәlde basty, aq jibek shapandy, orta boyly, buryl saqal-múrtty adam alshanday basady. Qasynda qatarlasa ergen Qúdiretolla men Varsan, olardyng sonyn ala bir top әskeriyler men Alen Giyo keledi.

Eluding mol ishindegi jibek shapandy, orta boyly әlgi adam:

– Assalaumaghaleykým, músylman bauyrlar! – dedi oryssha tilin búray sóilep.

Bayburalar auyzdaryn jybyrlatyp qana qoydy. Al olar sovettik әskery kólikti ainala berip, ar jaghyna qoyylghan satymen kólenkeli qorap ýstine kóterildi. Alanqaydyng arghy jaghynda әlekendey jalanyp túrghan jiyrma shaqty attylar da qozghala bastady. Aralarynan ekeu bólinip shyghyp, kókjasang ishindegi kók búta-qaraghan arasynan aldaryna óngerip, jeldirtken boyy әldebireudi tútqyndardyng aldyna dýrs etkizip tastay saldy.

Búl kýnge kýigen gimnasterkasy әbden agharyp ketken, jez júldyzdary da qaraya bastaghan sovet soldaty eken. Jaraly. Bet-auzyna qan qatyp, topyraq jabysypty. Álsiz ynyrsidy.

Abdolla Rahman shydamady bilem, tap aldyna qúlaghan jaraly jauyngerding basyn sýiey berdi. Kýzetshilerding biri úmtyla berip edi, jibek shapandy egde adam kólik ýstinen qolyn kóterip, tiyispe degendi isharamen bildirdi. Ile dary tilinde bappen estirte sóiledi. Dauysy qúran ayatyn oqityn qariday әuezdi eken. Onyng sózin Varsan orys tiline audaryp otyrdy.

– Bauyrlar, – dedi Varsan, – úly Búrhaniddin Rabbaniy* әmir senderge bostandyq beredi. Álbette, bostandyq tegin berilmeydi. Bostandyq qanmen keledi... Osy uaqqa deyin sender әbden oilandy dep esepteydi. Myna bir mýmin sol ýshin qúrbandyqqa shalynady... Keshe ghana qolgha týsken jazyqsyz pende.

– Ah, svolochi! – dep, Abdolla Rahman – podpolkovnik Serafim Kunisyn tisin shyqyrlatty. – Jigitter, shydandar! Shydandar!

Jigitter yzadan jarylyp kete jazdap, býktisip otyr.

Jaraly jan:

– Proshayte! Prostiyte! – dedi qyrylday. – Ne zabyvayte menya! Sibiryak ya... Gerasim Hromov.

Osy sәtte:

– Aughanstannyng azattyghy ýshin sheyit bolady... Sender ýshin jan beredi, bauyrlar! – dep toqtady Varsan da. – Qajet bolsa, sender de qúrban bolasyndar. Oilanyndar, bauyrlar! Dayyn bolyndar!

Varsan sózi ayaqtalmastan әlgindegi eki salt atty jerden jamby ilgendey, qaruly bilekterimen jap-jas, aryq, syryqtay soldatty júlyp әketti. Sol-aq eken shandaq aiqay men qiqugha toldy. Ólim men ómir arasynda kýn keship jatqan on eki tútqyn da oryndarynan qalay atyp túrghanyn sezbey qaldy.

Jiyrmagha juyq kókparshy-búzqashy búzyqtar mal ornyna adamdy taqymgha tartqan súmdyq bastaldy da ketti. Baybura men Viktor qalshyldap qoya berdi. Kunisyn júdyryghyn týigen qalpy kózi attylargha qadala qatyp qalghan. Al basqa tútqyndardyng biri eleuirley boqtyqpen sybap jatsa, biri óz shashyn ózi júlghan.

Tamshy su tiymegen alandy topyrlaghan túyaq kesti. Shandaq shang perdesin tútty. Esirip alghan adamdar men elirip alghan attar ekilene úmtylysqan. Tiridey kókpargha tastalghan tәn sýt pisirim uaqytqa ghana shydady. Kergige týsken Hromov Gerasimning búty – bút, qoly – qol bólinip, qan-jyn qarny aqtarylyp, at túyaghynda taptalyp jatty...

Búl joly biraq әigili amerikandyq psiholog-instruktor Varsan qatty qatelesti. Tútqyndardy salt attylar taqymynda ajal tapqan orys jauyngerining ólimi ýreylendirmey, kerisinshe boylaryn yza-kek budy. Badaberge búlar duhtar oilaghanday iyinderi týsip, ruhtary jenilip qaytqan joq. Qayta kókirekteri sherge tolyp, jýrekteri shemen bop qatyp, ruhtary laulay kóterilip, qyzyl qandary súiyldy.

Jol boyynda Abdolla Rahman – Kunisyn tútqyn serjanttar Yunus – Viktor Duhovchenko men Hazar – Baybura Maydanovqa keshki aqsham namazynda «Spugnem vorobiya! dep, dayyn bolularyn eskertti. Olar da «vorobey»* degen jalghyz auyz sózdi kirpik qaqpay qadalyp, tútqyn bastaryn tómen túqyrtyp otyrghan qalghandargha  sybyrlay jetkizgen.

Búlar qorghandy bekinis ishine kirgende kýn de keshkirip qalghan edi.

Qandary keuip, erinderi jalaqtana jarylyp, bir úrttam su ishpey kelgen on eki tútqyndy qaru-jaraq qoymasynyng aldyna bir-aq әkeldi. Kelgen boyda qatar túrghan eki jýk kóligine qoymadaghy qarudy asyghys tiyep jatqan had tútqyndaryna qosyldy. Al modjahed  tәlipter búlar kelgen song jýkshilikten qútylyp, onashalau baryp otyrysty.

Alty birdey avtomatshy tútqyn jýkshilerden kóz aiyrmay baqylaydy. Jәshik-jәshik oq-dәri japsyrmalarynan Italiya men Qytaydyn, Angliya men AQSh-tyn, SSSR men Germaniyanyng belgi-bederleri menmúndalaydy. Aughan men Pәkistan jerinde ólim sebetin osynau qaru qúraldary tútqyndargha da etene tanys: italiyannyng plastik minasy, aghylshynnyng «BUR» atanghan әigili eski vintovkasy, amerikanyng qolmen-aq kóterip jýretin «Stinger» raketasy, nemisting tapanshasy, orystyng avtomaty deysiz be – tolyp jatqan qaru týrleri Aughanstan soghysynda synaqtan ótip, syngha týsip jatyr. Qasiret-qayghygha toly aughan júrty – adamzat qúrbany, qangha shylanghan aughan jeri – soghys poligony... Múnda kelgen kelimsekter – orysy bar, ormany bar; amerikandyghy bar, albastysy bar; jahily bar, jarymesi bar – adam balasy arasynan shyqqan әzireyilder: qangha toymas qorqaular.

Bayburalar qalghan jýkti tez arada artyp bolghanda azan shaqyrylyp, modjahed shәkirtter aqsham namazyna sapqa túryp jatty. Kólikter oryndarynan qozghalyp ketisimen, aughandyq had tútqyndary da namazgha jinala bastaghan. Baybura da Viktor men Kunisyngha iyek qaqty. On eki shuravy de qaru-jaraq qoymasy auzyn jappastan jýgire basyp, aughandyq had tútqyndary qatary sonyna namaz sabyn týzedi.

Songhy birer aida Bayburamen namazgha jyghylyp jýrgen birer sovet tútqyndaryna ishteri jylyp qalghan qarauylshy jendetterdi de jaybaraqattyq biyley bastap edi... Olar da Kalashnikov avtomattaryn qastaryna tastap, búlardyng tu syrtynan kelip namaz oqityn. Býgingi aqshamda da solay boldy.

Kýrenitken kýn úyasyna enip bara jatqan kez edi...

Podpolkovnik Serafim Kunisynnyng kópten beri oilastyrghan josparyn jýzege asyratyn syn sәti tughanyn on ekisi de týsindi. Bәri de ýn-týnsiz namaz sabyna túryp, bastaryn salbyratyp alghan. Namazgha úiyghan uyz mezgil. Ishtey dúgha qayyrysyp, Bayburanyng bastauymen bәri de birdey tize býgisip, jýgine jyghylysyp, mandaylaryn sәjde ornyna Badaberding kebir topyraghyna tiygizisken.

Aqsham namazynyng ýsh rәkat paryzyna alghausyz jyghylghan. Bekinis ishin bir uaq tynyshtyq biylegen. Tek anda-sanda «Áumiyn!..» degen әuen ghana auany terbep, kernep ketedi. Osy bir namazgha úiyghan sәtte mynau ajal ghana toryghan Badaber qorghany ýstinen ólim lebi sap tiylyp, ómirge degen qúshtarlyqqa toly keshki samal soghyp ótedi. Tap qazir de qorghannan asyp kelgen salqyn samal sýndetke jyghylghan tútqyndar men jendetterding jýzin jelpip ótti.

Jalpy júrt aqsham namazy sýndetining ekinshi – songhy rәkatyna jyghylghanda, Baybura enkeye berip:

– Atanda!* Duhiy!.. – dep oqys aiqaylap, artqy jaghynda eki qadamday ghana jerde sәjdege bas qoyghan qarauylshy modjahedke búryla atyldy.

Aldyn-ala kelisilgen «atanda» paroli atauynan silkine túrghan on eki tútqyn tu syrtyndaghy qarauylshy jendetterge arystansha bas saldy. Olar da dәp namaz ýstinde tarpa bas salady dep kýtpese kerek. Yzaly jýrek, doly qol men taptalghan namys, súrapyl sezim taudan jýrgen atqyday әp-sәtte alty kýzetshini avtomat dýmimen ezgilep, bilekterindegi shynjyrmen buyndyryp, jandaryn jahannamgha jiberdi.

Aqsham namazy ayaq astynan qaza boldy...

Alasapyran bastaldy da ketti. Sovet tútqyndarynyng kýzetshilerdi alyp-úryp jatqanyn kórgen aughandyq tútqyndar da qarusyz shәkirt modjahedterge túra úmtyldy. Olar da bas saughalay tym-tyraqay qashty.

Osy bir oiran-topan sәtti paydalanghan on eki sovettik tútqynnyng biri – Múhammed Islam** shәkirt modjahedtermen birge jau jaghyna qashyp ketken edi. Jan berisip, jan alysqan súmdyq kezinde onyng jau jaghyna jylystap ketkenin eshkim bilmey de qalghan. Al boyy kesken terektey eki metrlik Abdolla Rahman – Serafim Kunisynnyng oryssha bergen komandirlik komandasy men had tútqyndary ishinen senimdi tilektes Gýl Múhammedtin*** dariyshe darylday aqyrghan dauysy bәrin de dereu tәrtipke keltirdi.

Qas qarayyp qalghan edi.

Jau bekinisi ishinde qaruly kóteriliske beldi bekem bughan tútqyndar qauyrt qimylgha kóshti. Qúdiretti Qúdiretolla modjahedteri men pakistandyq jauyngerleri es jiyam degenshe, kóterilisshiler ymyrt jabylmay Badaber bekinis qorghanyn basyp aldy. Qoymadaghy qarumen múzday qarulanghan tútqyndar týn jamyla sytylyp shyghudy kózdegen. Biraq búl jospar jýzege aspady. Aughandyq ofiyser Gýl Múhammedting jýk kólikterimen qashamyz degen ýmiti aqtalmady. Qúdiretolla qanisherleri bekinis qaqpasy auzynan shyghartpady.

Kýsh te teng emes edi. Týn ortasy aughansha qyryq shaqty aughandyq pen on bir sovettik tútqyn bekinis múnaralary men qorghan qabyrghalaryn, qoyma tóbelerin shenberley qorghanys etip, qúdiretti Qúdiretolla shabuylshylarynyng it silikpesin shyghardy.

Jiyrma jetinshi sәuirding tany da talauray atty...

Týnimen úiyqtamaghannan kózi qantalap, qara saqal jýzi qaraqoq bop kýiip ketken pәkistandyq mayor Qúdiretolla men Peshevardan jantalasa jetken aughandyq әmir Búrhaniddin Rabbany qúlqyn sәriden kóterilisshilermen kelissóz jýrgizbekke әreket jasady. Búlarynan biraq týk shyqpady.

– Ei, Abdolla Rahman! Alla atymen ant suyn isheyin, – degen әmir Rabbani, – senderge keshirim jasaymyn! Qarsylasqandy toqtatyndar. Dýniyening tórt búryshyna ketinder, tek qarudy tastandar. Alla bәrin keshiredi, ol meyirimdi de keshirimshil!

Sonda podpolkovnik Kunisyn:

– Allanyng atyn jamylma, әmir, – degen, – Alla – әdiletti, al sen... sen… Alla dep aitugha layyq emesssin. Bizge Pәkistandaghy Sovet elshiligin shaqyrt.  BÚÚ-nyng ókilin jiber. Qyzyl kireshtilerdi aldyr. Sonda ghana senderden tartyp alghan qarudy tastaymyz. Al ana bir alty birdey tәrbiyeshi instruktorlaryng men on ýsh pәkistandyq qyzmetker bizge «tiri» qalqan. Olardy qaru-jaraq qoymasy ishine baylap, bizge salghan kózir-kisenderinmen bir-birine shynjyrlap tastadyq. Qangha – qan, jangha – jan... Varsan aitqanday, Qúrmetti Ámir, sen de oilan!..

– Oilanayyn, – degen Rabbaniy.

– Úzaq oilanudyng qajeti joq. Biz bir qúdaydyng erkindiginde tughanbyz, sol erkindikte ólgeli túrmyz. Erkindikte qolda qarumen ólgennen artyq arman joq. Bәrimizding týbi barar jerimiz bir. Sender shahid tәrbiyelep әuresinder, sol shahid biz – shuraviy... Biz dayynbyz. Anau sýmelek satqyn Múhammed Islamdy da qaytaryndar... Ol bizding qoldan ólui tiyis.

Rabbany auzyna Kabul qúmy qúiylghanday tym-tyrys qalghan. Búl talaptardyng oryndalmaytynyn eki jaghy da týsingen. Kóterilisshiler jana shyqqan kýnning jaryghyn bir sәtke bolsa da úzartudy kózdese, jaulary tyghyryqqa tirelgennen kelissózdi sozugha tyrysqan.

Baybura men Viktor qarauyl múnarasy basyna bekingen edi. Kýn arqan boyy kóterilip ketken. Kókjiyekke deyin sozylghan Pәkistan men Aughanstan shekarasyndaghy Badaber – Peshevar aimaghy әuirley qyza bastaghan. Jaulary kóterilisshiler qoyghan talapty oryndasa, Pәkistan memleketi men Sovet Odaghynyng arty ashylatynyn jaqsy biledi. Sondyqtan da qoldary baylauly, bastary noqtalauly... Qysylmasqa da sharalary joq: birneshe sheteldik instruktorlar men pәkistandyq sayasy qyzmetkerler, eng bastysy – qaru-jaraq qoymasyndaghy asa qymbat túratyn eki mynday әrtýrli tiptegi raketalar, bombalar, on shaqty avtomobilider men kóp mólsherdegi atys qarulary kóterilisshilerding qolynda qalyp barady. Erteng ony bergen jarylqaushy qojayyndaryna Rabbany jauap beru kerek. Rabbanidyng raqymy sondyqtan da sóz jýzinde tútqyndargha týsip túr.

Podpolkovnik Kunisyn – Abdolla Rahman:

– Aughandyq bauyrlar, – degen bәrine estirte aiqaylap: – biz senderge razymyz! Gýl Múhammed, qazir olar songhy soqqy beredi... Qoyma manynan aulaq ketinder.Bekinisten sytylyp shyghugha tyrysyndar.

–       Al sender she? – dedi Gýl Múhammed.

–       Biz basymyzdy ólimge baylaghanbyz. Qúldyqta qor bolghansha, erkindikte ajal alsyn... Qosh bolyndar!

Kunisyn auzyn jiyp alghansha, tamúq oty lap etti. Saghat tanghy segiz kezi edi. Auyr arteleriyadan atylghan oq qaru-jaraq qoymasy týbinen oqys jaryldy. Kelesi zenbirek oghy bekinis qorghanynyng qabyrghasyn apanday etip oiyp týsti. Dýniyeni shan-tozang basty da ketti.

Qaqpa jaqtan úmtylghan modjahedter men pәkistandyq әskerlerge Baybura pulemetten oq jaudyrdy. On shaqty adam oraqpen orghanday bauday týsti. Viktor men ózge jigitter de qarap qalmady, oqty qarsha boratty. Polkovnik Kunisyn granatametten atqan.

Ámir Rabbany men mayor Qúdiretolla qaharyna minse kerek, Badaber bekinisin tozaq qazanyna ainaldyrugha kóshti. Jaudyng berilmesin bilgen olar auyr arteleriya oqpanynan gýrsildete atqylay bastady. Ilezde bekinis ishin shan-tozang qaptap, boraghan oq pen qoparyla qúlaghan shym-kesek topyraqtan kórinbey qaldy. Jaralanghan adamdar men janyp jatqan kólik, modjahed jappalary jyn oinaghanday kýige týsip, ynyrana shynghyrghan dauys pen shatyrlay janghan ot, qolqany qapqan qara-qoshqyl týtin iyisi tónirekti alyp ketti.

Ayaq astynan gharasat maydany ashylghanday alasapyran bastaldy. Shybyn jan ýshin bas saughalap, alapat arasynan aughandyq had tútqyndary synalay syrtqa úmtylyp jatty. Biri oqqa úshsa, biri otqa tútylyp, qaysy bireui bekinisting týstigin ala jatqan qúla týz ben kókjasang ishine qútyla sindi. Olardyng arasynda Gýl Múhammed te aman sytylyp ketti...

Pәkistan territoriyasynda asa qúpiya týrde sovettik әskery tútqyndardy jasyryp otyrghan Pәkistan ýkimeti men preziydenti* kóterilisshilerdi yn-shynsyz joyyp jiberudi Rabbanigha búiryq etse kerek, zenbirekpen atqylaghan bylay túrsyn, Pәkistan qaruly kýshterining iskeriy  tikúshaghyn maydangha qosty. Amerikandyq «Appachiy» vertoletteri qiyalaghan bette «aua-jer» raketalaryn jaudyrdy.

Eki múnara basyna bekingen Baybura men Viktor tikúshaqty kózdey atyp, toytarys bermekke әreket etti. Viktordyng qolyndaghy iri kolibrli pulemet oghy bir tikúshaqtyng motorynan tiyip, tikúshaq shayqalaqtay úshyp, úzap baryp, aidalagha aman-esen qondy.

Osy bir sәt auyr zenbirek snaryadtarynyng biri qoyma tóbesinen dәl týsti. Sol-aq eken jarylghysh qarugha toly qoyma oqys gýrs etti. Al qayyra ainalyp soqqan jalghyz tikúshaq ta Baybura otyrghan biyik múnarany nysanagha alghan edi. Múnara bel ortadan omyryla qúlay berdi. Onymen birge audarylyp bara jatqan Baybura qaru-jaraq qoymasynyng da dýley kýshpen jaryla bastaghanyn bayqap ýlgerdi. Alyp otty shardyng kók aspangha shenberek ata kóterilgenin kóz qiyghymen shygharyp saldy. Ile qoi shang men qalyng topyraq ýstinen basa qúlaghanyn sezdi.

Sol boyy esi auyp, kózi júmylyp ketti...

Baybura oqys selk etti. Mariya-Agatamen janasyp jatqan tәni de jer silkingendey serpildi. Shoshyna oyanyp ketti.

Alakólenke bólme. Ay sәulesi auyp, qúba tannyng bozamyq jaryghy keulepti.

Mariya-Agata da oyandy. Bayburagha tanyrqay qarady. Tonazyp qalghan tәnin jylytqysy kelgendey, jigitting keudesine aiqara aunady. Jas әielding qol torsyqtay appaq anary dertedi. Dertken omyraudyng týimedey qonyr ýrpi uyz tolghanday shertedi. Tanauyn atalyq búghygha erkelegen Altaydyng aq maralynday erkek iyegi astyna tyghyp, tisteley aimalaydy.

Azdan keyin arda azamattyng bauyrynda aq boryqtay serpindi tәn keriskedey kerildi...

 

VII

Túmsa tabighat ayasynda tang da tamyljyp atty. Tanmen týrlengen kókoray dýnie de balbyraghan boyjetkendey búlyqsyp jatty.

Doghaday iyilip, jylanday iyirilgen Mariya-Agata men arqanday shiryqqan Baybura әlden uaqta jandary jay tapty. Talyqsyghan tәn men búlyqsyghan jan bayyz tapqan sәt tudy. Ekeui de er men әielge tәn el-sel kýidi armansyz bastan keship, ýnsiz jatty.

Qos alaqanyn shýidesine jastanyp, shalqalaghan Bayburanyng aughan jerinde shygharghan óleng joldary oraldy.

 

Aughanda alhor, aughanda alhor gýldegen,

Aqyldan auyp, aqyldan auyp shóldegem.

Tәnirim meni tastap ta ketpey qiyada,

Tuajat pende taghdyrgha endi kóndegen.

Kók tórin tilip, Kókbóri ana oralyp,

Aranyn ashqan ajaldan jyryp, - ólmegem...

 

Aughanda alhor, aughanda alhor gýldegen,

Yndynym keuip, yndynym keuip shóldegem.

Shyryny kelip, erninning sólin júta almay,

Óng menen týsting elesinen seni izdegem...

Kók túman týsip, Kókbóri ana oralyp,

Elespen birge elim dep jýrgen kezbe em...

 

Qúday-au, Alqabegimdi, Mariya-Agatany, tipti anasyn ghana izdemepti búl...  ózin-ózi izdepti ghoy. IYә, ózin izdepti. Ózimen-ózi kýresipti.

Ýnsizdikti Mariya-Agata búzdy.

– Bur, – dedi jaymen ýn qatyp.

–       Au, – dedi Baybura.

–       Sen әli de ainyghan joqsyng ba?

–       Neden?

–       Óz pikirinnen...

Mariya-Agata arystay azamattan jauap kýtip, onyng ýnsiz qalghanynan ishtey ýmittenip jatty. Sәlden song shydamady, bilem:

– ...Meni qalay qiyasyn? – dedi.

Baybura sonda da tis jarmady. Mariya-Agata ýmit pen kýdikting arasynda qaldy. Endi ózi birdene deuge qoryqqanday kýige týsti. Bir nәrse aitsa, býldirip alatynday kórindi.

Kenet:

– Sen osynda qal! – degen sózdi Baybura auzynan zilmen estidi.

Esty sala әielge tәn jenil auyzdyqpen:

– Joq! – dep kesip aityp qaldy da, ile-shala juyp-shaigha kóshti. – Bur, keshirshi meni! Men búl jaqta qala almaymyn. Ózing bilesin... sheshenderge kómekteskenmin... orystar… FSB* meni tútqyndaydy, sosyn әlemge jar salady... Saghan da kesirim tiyedi. Odan da birge keteyik. Men bir sen ýshin basymdy tigip keldim... Saghan senem, janym!

Mariya-Agata túla boyy bir ysynyp, bir suynyp, shalqalap jatqan er-azamattyng omyrauynan iyiskeley, tilimen tintkiley, tisimen tisteley qytyqtady. Oghan biraq Baybura bylq etpedi. Sonda ghana әiel zatyna tәn tereng bir sezimtal týisikpen Mariya-Agata seskene berdi.

Áli de bir әlsiz ýmitpen:

– Bur, – dedi júmsara týsip: – men bәrin de oilastyryp keldim. Turist retinde osy aradan jolsyzben Mongholiyagha asamyz... Egerilerden bildim: Bayanólgey degen jerge tura asatyn asu bar eken. Órel auyly túsynan kezinde qazaqtar Bayanólgeyden etke qoy aidapty ghoy... Egeriler aqsha tólesender, aman-esen jetkizemiz degen. Olar jetkizedi, taudaghy iyen asular bayaghydan mәlim ghoy. Al Úlan-Batordan Tayvanigha jol ashyq. Pasport ta dayyndap ala kelgem. Odan Parijge...

– Qysqart! – Bayburanyng ýni qatqyl hәm qaharly shyqty.

Ekeui de bir sәt tyna qaldy.

Baybura jyldam kiyinip, syrtqa bettedi.

– Bur!? – degen Mariya-Agata dauysyna bosagha týbinde qalt toqtady, biraq jalt búrylmady.

Mariya-Agata da osy bir sәt jýrek týkpirindegi sózin – songhy kózirin ashqysy kelip oqtaldy, biraq asha almady...

Qaqpaq jauyryndy jigit aghasynyng syrtqy túrpaty men әlgindegi sústy jýzi jýregine biz súghyp alghanday shaylyqtyryp tastapty. Bosagha týbinde bir sәt antarylghan arystanday azamatqa tu syrtynan týnilip, kónil týkpirinde jatqan júmbaq sózin jetkize almady. Jas baladay jasqandy.

Jaraly jolbarys sekildi jan-dýniyesin jyrtqyshtyq jaylap alghan taghy ghoy, jankeshti sarbaz ghoy... «jazym eter» degen kýdik kómeyine irkildi. Mariya-Agata auzyn jiyp, tilin jútyp qoydy. Jannan bezgen jannan bәrin kýtuge bolady. Kisi qanyn jýktegen pende emes pe búl, «Abelidi óz qolymen óltirgen Kaiyn» degen oy nayzaghay otynday sanasynda jarq etti.

Baybura da bosagha týbinde tenselip túrdy. Mariya-Agatagha degen belgisiz bir ashu qysyp, bir jaghynan, «onyng jazyghy ne?» degen mýsirkeushilik sezim biylep, tabaldyryqtan attay almay qaldy. Mynau aghash tabaldyryq pen aghash esik – biri biyik tauday kórinip, biri tozaq qaqpasynday elestep ótkendey boldy. Boyyn bir júmbaq diril biylep, sol jaq keude túsy qorghasynday auyrlap, shymyr-shymyr etken kókiregin belgisiz qorqynysh keuledi. Sonda da artqa qayyrylugha әldeqanday namys jibermedi.

Al Mariya-Agata bolsa, «Búzyq búqa!..» dep, tósek ýstinde óz-ózine kýbirlep otyrdy: «Óz búzauyn ózi sýzip óltirgen... Sening balang bar, jeksúryn!» Búl sózderdi biraq Baybura estigen joq, estise de shved tilinde aitylghan lәmdi týsinbes te edi. Mariya-Agata qúrsaghyndaghy sharanany «meniki» dese, ispannyng korrida búqasynday múny jaryp tastaudan da tayynbas degen oigha keldi. Mynau iyen tau arasynda bir jartastyng quysyna basyn jastay salmasyna da kim kepil?! Qany qarayyp ketken qasqyrday jannan bәrin de kýtuge bolady. «Konkistodor korrido!..» dedi Mariya-Agata tistenip.

Baybura esikti serpe ashyp, tabaldyryqtan týzge attady…

Mynau ózindey tuajat adam tudyrghan qiyankeski qogham, ózindey tuajat pende tiksingen qiyametti dýnie jalghasa bereri haq. Al Tuajat – osy bir ospadar súmdyghyn jasyrghan jalghan dýniyege, ozbyr qylyghyn jasyrghan qoghamgha jat janiyesi. Endigi uaqytta qorlanghan sezimi, qor bolghan senimi jýregin suyntqan Tuajat shyday almas... Alapat әreketke belin baylar, iri iske basyn shalar.

Tang sәulesi tarap, kól qorshaghan biyikterding basyn shalypty. Kól beti qarakólenkelene túnyp, betinen múnarly bu kóteriledi. Baybura kól jaghalap, shyqqa shylanghan kókmaysany keship, mýiiske qaray jýrdi.

Ishten tynghan Mariya-Agata qystyqqan kýii jylap jiberdi. Qús jastyqty tizesine qoyyp, betin basyp, enirep túryp jylady. Jalanash iyqtary selk-selk etip, ishi-bauyry solq-solq etip óksidi. Er-azamatqa degen essiz ghashyqtyq pen esti jekkórushilikten, qúrsaghyndaghy sәbiyge degen sýiispenshilik pen úrghashygha tәn әlsizdigine kýiingen amalsyzdyqtan jylady.

Osy bir sәtke deyin opasyz ómirde ózin óte baqytty sezingen-di. Túmsa tabighat qúshaghynda tuyp-ósken Bayburaday tabighy týzemdik – naghyz jansebil sarbazdan úrpaq órbitetinine analyq mahabbatpen riza da edi... Bolashaq kókbóri tekti kóshpendi sәbiyding qanymen europalyq qan janartatynyna, europalyq anasy bolatynyna kýlli bolmysymen berilip alghan-tyn. Altaylyq tәniri qúdiretimen Bakudegi qonaq ýide ghayyptan qúrsaghyna bitken sharanagha Stokgolimde jýrgende «Han-Altay» dep joramaldap esimin de qoyyp qoyghan. Úl bolaryna analyq intuisiya sezdirip, oghan hristostyq senimi de kәmil edi.

Bolashaq ana jastyq jastaghan qu tizesin qúshaqtaghan qalpy egile berdi. Kóktemde ghana Kavkaz tauynda jau qorshauynan aman alyp shyqqan ghajayyp kók bórini esine aldy. Bayburanyng aldyna týsip jortqan sol bóridey úl tabarmyn dep ýmittenetin. Kóz jasyna erik bere otyryp, Mariya-Agata әli tompaya qoymaghan qarnyn analyq meyirimmen syipady...

Al búl uaqta Baybura suyghy midan óter, tәni temirdey qaryr kól suyna shomylyp edi. Apyl-qúpyl kiyinip, qaraghay arasyna qiyalay engen. Ol sheshingen jerde keshe Mariya-Agata «qayratty shashyndy qayyra tarashy» dep sala salghan taraq pen qayyq ýstinde qyzdyng synghan kózildirigining dónes kelgen sau shyny kózi qaltasynan susyp týsip qaldy. Ayna-taraqpen qosa kózildirikting synar shyny kózi de susyp qiyrshyq tas ýstine qúlady.

Áli bozbala qoly batpaghan boyjetkenning anarynday sýiir bitken mýiis kólge súghyna engen edi. Kól suynan tәni sergip, jany serpilip qozghalghan Baybura sýiir mýiisting Qarashoqy atanghan biyigin betke aldy. Bayau qozghalghan ol mýiis jonyna bauyrlay kóteriluge bel budy. Aughan taularynda ekpindey jýretin ol tughan jerining tau jalynda entelemey, entikpey ayaq basty.

Narttay kýn de kókke órlep, Rahman kóline núryn qúidy. Tereng say ishi keshikpey-aq otqa ústaghan qazanday ysyp ala jóneldi. Jaghada janqaltadan týsip, úmyt qalghan kózәinekting jalghyz shyny kózine de kýn sәulesi qiyalay týsti. Sәule shaghylghan dónes shyny jýzi qúbyla oinady.

Shaghylghan sәule jaqyn túrghan bal qaraghaydyng qu býrshigine baryp týsti. Altaydyng qyzyl tiyini shaghar júdyryqtay janghaqty  býrshik tengedey ghana dónes shynydan shaghylghan ótkir sәulege lezde qyza bastady. Áne-mine tútanugha da dayar kýige endi. Búl bir adam balasy kýtpegen, biraq  kóktegi bir qúdiretting qalauymen kýn sәulesi qurap túrghan býrshikke týsken tylsym jay edi.

Al Baybura bolsa, qaraghayly bókterge ýnsiz adymdap, demin jiyilete alyp, qiyalay kesip, biyikke qaray jondap bara jatty. Azamattyq armany at jalynda ótipti, opasyz taghdyry ot-jalyndy keshipti. Jalyndaghan jastyghy adasumen, júmbaq jany ansaumen kýn ótkizipti. Almaty Jeltoqsanynyng borandy ýskiriginen bas alghan bilekti kýshi, jýrekti quaty jat bosaghada japa shegipti. Bar bolmysy bir tәnirining qalauymen Ana-Bóri ruhty Boziyesine boztaylaqtay telinipti, talaysyz taghdyry jetim qozyday kógendelipti.

Aqyry Altayday atajúrtyna, qazaqtay anajúrtyna arsylay jetipti... Eh, beu dýniye! Bebeu dýniye... bedeu dýniye! Endi qayda barmaq? Taghy qayda qanghyrmaq? Túlan tútqan taghdyry qay jaqqa qara ýzdirmek? Joq! Ol bola qoymas... Qayteyin, ókinishti ómir! Qayteyin, qaqsal taghdyr! Eh, Mariya, sen ne bilesin?! Júmbaq janym jalghyzsyrauly... Tuajat taghdyrym túrlausyz.

Baybura shirygha basty. Qabyrghalay kóterilgen Qarashoqy biyigi úzay týskendey keudelene qalypty. Qalyng qyzyl qaraghay men balqaraghay, samyrsyn men arsha qonys tepken, úshqat pen qaraqat bútasy keskestegen qúlama betkey etekten tartady. Tughan jerining arshasy men shyrshasy da múny jatsynatyn siyaqty.

Onyng da jóni bar. Mynau múnarly dýniye, múnly qogham búghan jatsynu sezimin tudyrypty. Býginde Bayburagha qorshaghan qogham jat, qoghamgha búla Baybura jat... Tughannan tuajat kýy keshken búghan búl sezim biraq bala kýnnen tanys. Nәreste shaqtan etene... Sәby shaghynan anasyn ansary aua izdepti, bozbala kýnnen Alqabegimdi ansary aua kýtipti. Sol on jeti jasynda qatal qoghamnyng ózgerisin, әdilet tuynyng jyghylmasyn kórgisi kelipti. Ony biraq kóre almapty... Eki kózi kók bóridey qangha tolyp, keng kókiregi ata qyranday kekke túnyp, adam aitsa nanghysyz qayshylyqty taghdyr keshipti.

Alasapyran dýniyede alas úrghan janyna daua tappapty biraq... Búl fәniyde adam janyna tynyshtyq joq. Tәni tozaq keshedi, jany azap arqalaydy. Jan da bir jaghany ulap-shulap soghatyn Zaysannyng aqbas tolqyny eken, ulap-shulap úshatyn Búqtyrmanyng shanqan shaghalasy eken.

Al búl kezde tengedey shyny kózine syna shaghylghan kýn sәulesinen lap etip ot alghan qu býrshik lezde-aq balqaraghaydy qyzyl shoqqa ainaldyrghan. Shilde kýnining kózildirik әinegine sharaynaday shaghylghan ótkir sәulesi sýt pisirim uaqyt ótpey kýsh alyp edi. Jylan tilindey sumandaghan qyzyl jalyn samsaghan samyrsyn ormanyn qu sónkedey shatyrlata jandyryp, sozyla aqqan mayly shayyryn janarmay shashqanday laulatyp jónelgen. Qyzday jasanghan jas qaraghaylar, balauyzday balbyraghan balapan shyrshalar әp-sәtte bir-birine jalghasa jalyn atqan. Shayyrly orman shalqy jalyndaghan.

Shaytannyng altyn tillәsynday ghana shynydan bas alghan tilsiz súmdyq sumang qaqty... Qyzyl súmdyq dýniyeni jaylaghan zaman ghoy biraq... Qoyanday qayda búghyp, qayda baryp qútylasyn?

Ayaday jerden shyqqan órt sýt pisirim uaqyt ótpey ot tenizine ainaldy. Saydan suyryla soqqan samal da jalyndy ilip әketip, qyran qaraghay basyn shortansha shorshy shaldy. Sol-aq eken synsyp túrghan saumal orman du ete qaldy. Bytyrlay qúlaghan bútaqtardan shashyraghan qyzyl shoq jerdegi qau shópti qualay jandyrdy.

Bórik qaraghay býrkegen biyik basyna endi shyqqan Baybura múrnyna týtin iyisi sonda ghana keldi. Ol sәl ghana tanyrqady. Ile alapat órtting ystyq lebin de sezdi, biraq esh әreket jasaugha úmtylmady.

Ormannyng jel terbegen úshar basymen de, jel keulegen tamyrly etegimen de ekpindegen jalyn qamshynyng órimindey biyikke qaray úmtyldy. Say tabanynan soqqan tau jeli kýsheytken ot orman-tauly jerde jogharymen de, tómenmen de jýretin alapat órtke ainaldy. Qaraghay basyn qyran qanatynsha shalyp, kýrenshe betin shalghy qiyaghynsha sypyra qiyp, qyzuy kól betin sharpydy.

«Rahman búlaghy» shipajayynyng adamdary u-du bolyp, abdyrap túrdy. Alapat órt tónirekti kiyizdey tútqan qaraghayly orman boyymen biyikke úmtylyp, jylannyng tilindey sumandaghan jalyny kókke órlegen qara-qoshqyl týtin arasynan jyltyndap, әiteuir alanqaydaghy shipajay ýileri aman qaldy. Júrttyng ýreyin úshyrghan órt aulaqtaghangha kónilder basyla berse de,  kýdik basym edi. Qayta ainalyp soqpasyna, qayta ainalyp shalqymasyna kim kepil?!

Tengedey dónes shynygha shaghyla synghan kýn sәulesinen lap etken úshqyn úly-búly órtke úlasqany bir tәnirige ghana ayan edi... Ghasyrlar boyy sarbazday sap týzep, sýngidey kók tirep shanshylghan shynarlar ot oraghyna orandy. Ashyq kýnde býk qysatyn býiendey say ishin órt aptaby alyp ketti. Rahman kóli – sharaynaday túnghan qazan shúnqyr tamúq oshaghyna ainalyp shygha keldi.

Sәt sayyn kýsh alghan tilsiz jau Qarashoqy biyiginde yzghyghan jelmen Baybura túrghan arsha-shyrshaly, qaraqat-úshqatty tepsenge ilezde jetip keldi. Baybura da baysaldy bolmys, syrbaz sabyrmen qarsy aldy. Taghdyrynyng osylay bir túiyqtalaryna razy-qosh kýimen erkin tynystady. Otty lep jýzin sharpyp, otty jalyn ózegin órtep ótti.

Mynau múnly kýi, múnarly dýnie biyiginde jany jaysang taba moyynsúnghan edi. Moyynsúna túra túshy tәni, shybyn jany shyrqyrap qoya berdi. Boztorghaysha shyryldap, búldyryqsha úshugha bekindi. Budaq-budaq týtin sharpyghan, jalan-jalang jalyn shalqyghan órt ishinde qaldy. Boy-boyy busana qyzyp, oi-oy eti ysy shyjyp, sýiek-sýiegi balqy erip bara jatqanyn júmuly kózimen tereng týisikte sezindi.

Osy bir otpen ystala, otpen alastala qysylghan jandәrmen sәtte qyzyl jalyndy serpe kók-jasyl sәule kók tórinen týre týsti... Búl Bayburanyng basyna syn saghaty soqqan sәtte jeti qat kók tórinen kók saghym bop oralatyn bayaghy Boziyesi –Ana-Bóri bolatyn. Bayburanyng kýiip-janghan tәni tiksine, oi-sanasy silkine týisindi. Boz bórige ainalghan bozamyq súlba múnyng tәnsiz ruhyn aqyrghy ret ahiyretke qaray ertip ala jóneldi.

Otpen alastalghan adam kók aspangha kóterile berdi. Ot jalynyna oranghan qara jerdi qimay, Baybura songhy ret sana kózimen tómenge sýzildi. Sonda aldymen Mariya-Agata shalyndy. O, qúdireti kýshti iyem, sol bir sәt súlu Mariya-Agatanyng qúrsaghynda týnegen sharana sәbiydi sana kózimen kórdi.

Baybura: «Eh, Mariya, mynau ot qaryghan tamúqqa taghy bir beykýnә adamdy әkeletinindi bilmeysin-au...Jazyqsyz beyshara jantalasa ghúmyr keshetinin qaytersin?! – degen oy jalynday oralyp, janyn kýidirip ótti. – Biraq sol bir soraqy súmdyqty bilmeuinmen de sen adamsyng – anasyn... Bilmestiginmen de baqyttysyn». Bir sәt Baybura jat el, jat jerge búiyratyn kók bóridey úrpaghy bolaryn da baghamdap ýlgerdi.

Topyraqtan jaralghan tәnin ot ishine tastap, jýirik janymen jarysa samghap bara jatqan sau-salamat sanasy әlgindegi úshqyr oidan keyin sabyrgha keldi. Jatty jaqyn tútyp jatjandy bolghan, jaqyndy jat tútyp jaujandy bolghan Tuajat qoy búl. Túnyghy laylanyp tuajat kýige týskeli de bar dýnie kisijútpa qúigha ainalyp shygha kelgendey. Sodan da ol jat arasynda jau kóringeni, qaryndas arasynda ózin jat sezingeni... Sabyrgha kelgen sәuleli sana júmbaq bir әlemge ghayyp bolugha asyghyp, synaptay aghyp, kók torghyn әlemge sinip bara jatty.

 Jer betindegi adamzat atty júmyr basty pendeler shyryl qaghyp, shúrqan tirlik keshken tamúqqa kóktey týsken Ana-Bórining kiyeli sәulesindey, Bayburanyng búla taghdyry da jasynday jarq etip óte shyghypty... Ol qazir mýlde ghúmyr keshpegendey.

Kenet zengir kókting qaqpasy oqystan ashyldy...

Gharyshqa kózsiz jyldamdyqpen samghaghan Baybura aldynan jeti qat kók qaqpasy ashylyp sala bergenin sanamen saralady. Sol-aq eken bir qabattan kiyeli Boziyesindey bóri beyneli perishteler, endi bir qabattan qús qanatty, túlpar tekti perishteler, taghy bir qabattan qanatty sәby er balalar beyneli perishteler jolyqty. Oghan biraq búl qaraylay almady. Júldyzday aghyp óte berdi. Aruaqtar damyldaytyn әldeqaydaghy tylsym әlemge asygha zaulap bara jatty.

Al alyp kýn astyndaghy kók qarbyzday ghana kýngey jer nәzik sәulege shomyp, bauyrday balqidy. Baybura bolmysyna tuajat kýy tudyrghan qily qoghamdy, qiyanqy adamdy osy bir jer әlemining jamaly – jalghan dýnie ekenin pendeden jasyryp, dopsha dóngeleydi... Kók-jasyl jer betinde qap-qara qalyday bop kýiip qalghan qaraghay-shyrshaly, qaraqat-arshaly  qazan shúnqyr – Rahman kóli jan-jaghy jyn-shaytannyng jayyp jibergen qara shashynday jalbyraydy. Qúba tanda súlulyghymen kóz suyrghan kórkem tónirek alapat órtten tamúq shoghynday qyzara bórtip, ýrey úyalay opyrayady. Kýl men shoqtan kýrenitken órteng shenberindegi túnyq kól ghana Mariya-Agatanyng janarynday móldireydi, Ana-Bórining kóz jasynday móltildeydi.

Dertti dýnie tolqyn terbegen qayyqtay dirildeydi...

 

                                                        2 mamyr, 2011 jyl. Almaty.