Darigha apay maghan telefon shalyp:

- Júmystan keyin maghan sogha ketshi, myna janadan jazghan jyrlarymdy synap berersin, әri nemereli bolghanmyn, quanyshyma ortaqtas -degen son, asygha basyp kele jatyp, ony elden erekshelendirip túratyn minezin eske aldym. Zeynetkerlikke shyqqansha kóp jyldar mektepte múghalim bolyp istegen. Arasynda  gazet-jurnaldargha әngime, ólender joldap, key sәtterde júrttyng oiyna kele bermeytin problemalyq maqalalar jazyp túrady.  Men odan kóp kishi bolghanmen aramyzdaghy jas alshaqtyghyn elemeymiz.  Tek mening oghan «siz» dep sóileytinim bolmasa, kezdese qalsaq әngimemiz tausylmaydy. Búl sirә, ekeuimizding de әdebiyetke býiregimiz búratyndyqtan jәne kitap oqugha qúmarlyghymyz bir jerden shyqqandyqtan shyghar dep oilaymyn. Apaydyng jalghyz qyzy Gýlnar byltyr kýieuge shyqqan, bólek túrady.

Joldan «Akasiya» dýkenining qasyndaghy gýl bazarynan apaydyng jaqsy kóretin sary týsti  hrizantema gýlderin tappaghan son, ózim jaqsy kóretin appaq roza gýlderin aldym. Bir qorap konfeta men armyan koniyagin aludy da úmytqan joqpyn.

Men kelgende Darigha apay as ýide tamaqqa qamyr salghaly jatyr eken.

-  Dake, nemere qútty bolsyn, bauy berik bolsyn!

-  Aytsyn, aitsyn, birge bolsyn. Ómirge adam kelgen jaqsy ghoy. Býgin qyzyma eki ret baryp keldim, nemeremning salmaghy tórt kilo bolyp tuylypty.

Darigha apay әdettegiden quanyshty, jýzinen erekshe meyirim tógilip, jaynap jýr.

- Sen myna ólendermen tanysa ber, men tamaqty qәzir dayyn etemin. Apaydyng ólenderining kóbi adamnyng kónil-kýii men analyq mahabbat turaly eken. Ekeuimiz tamaq iship, әngimelesip kóp otyrdyq, búryn apay júmysta bolghan kezde  kóbine júmys turaly nemese basqa da resmy әngimeler  aitatynbyz. Ekeuimizding de mamandyghymyz qazaq tili men әdebiyeti bolghandyqtan, búl salada әngimemiz tausylmaytyn. Moldavannyng dәmi tәtti, qyzyl sharabyn dýniyege kelgen sәbiyding densaulyghy ýshin taghy da kóterip, shyn jýrekten tilek aityp  jatqanymda, mening oiyma apaydyng tek jalghyz qyzy bar ekeni  oraldy.

-     Dake, Gýlnarynyzdyng jalghyzdyghyna  aghay eshtene demedi  me?- dedim, súraghymdy barynsha sypayy qoygha tyrysyp.

-     Qanday aghay? - dedi, Darigha apay maghan kózildirigining astynan súrauly jýzben qarap.

-     Kýieuinizdi aitamyn, qazaqtar er balanyng bolghanyn qalaydy ghoy.

-     A-a, meni júrttyng bәri kәri qyz ataydy.  Men kýieuge shyqqan joqpyn, al qyzymdy jaqsy kóretin adamymnan tuyp aldym.

-     A, solay ma? - dedim, әri qaray ne aitarymdy bilmey qaldym, men ony ajyrasyp ketken shyghar dep oilaytynmyn.

-     Aqyry kesh bolyp ketti, odan da sen Zamiragha telefon sogha sal da, býgin osynda qon, asyqpay әngimelesemiz, qyzymnyng qalay dýniyege kelgenin de aityp bereyin.

Men әpkeme telefon shalyp eskerttim de, apaydyng qasynda qaldym. Ekeuimiz týnning bir uaghyna deyin әngime soqtyq. Ótken jyldardyng izine kóz jýgirtkendey bolghan apay bir sәt ýnsiz qaldy.

...Oghan da shiyrek ghasyrday uaqyt ótipti. Men ol kezde Batys Qazaqstan oblysynyng alys audandarynyng birine qaraytyn alys auyldaghy mektepte qazaq tili men әdebiyetinen sabaq beremin. Ol kezde auyldyq jerlerde jasyng jiyrma besten assa, otyryp qalghan kәri qyz sanalasyn. Men bolsam institutty bitirip, biraz jyl júmys istep jýrgenim óz aldyna, otyzdy da ortalap qalghanmyn. Mektepten keyin birden Oraldaghy pedinstitutqa kandidat bolyp oqugha týstim.  Sol kezde bir-eki oqushyny zandy student dep sanamay, kandidat etip alyp, sodan son, oqy almay, oqudan shyghyp ketken studentterding ornyna qabyldaytyn.  Ol kezde qazirgidey aqshang bolsa boldy kez-kelgen oqu ornyna týsip, oqyp, tipti oqymay da diplom satyp alatyn kez emes, oqugha qúrmetpen qaraytyn. Qoldan baghalar qoyylyp, jalghan qújattar toltyrylmaytyn. 

Birinshi kursym kitaptan bas almay oqumen ótti. Enbegim aqtalyp student boldym, ekinshi kursta da stiypendiya alu ýshin sabaq sonynda jýrdim.

Al ýshinshi kursta men Ony kezdestirdim. Aq sary, úzyn boyly, myghym deneli, ózi auyzdygha sóz bermeytin, ayaqtygha jol bermeytin pysyq, dombyramen halyq әnderin aitqanda júrttyng auzy ashylyp, kózi júmylatyn. Gitaramen oryssha әnderdi oryndaghanda ishi-bauyryndy suyryp alatyn, al balalaykamen tatardyng oinaqy әzil әnderin salghanda, adam túrghan jerinde biylep ketkisi keletin. Ol býkil instituttyng maqtanyshy edi. Bayaghynyng sal-serilerindey ainalasynda jigitter men qyzdar balgha jabysqan shirkeydey tolyp jýretin. Bayqaghanym, olar ýnemi  ýsh jigit birge jýredi. Biri-maghan alystau aghayyn bolyp keletin Baqyt degen bizding auyldyn  jigiti.  Ol aghayym keyde men túratyn pәterge auyldyng habaryn aityp soghyp ketedi, auylgha barsa, ýiden berip jibergen azyq-týlik alyp keledi,   instituttaghy nemese, audanymyzdyng jastary úiymdastyrghan әr  týrli keshterge alyp barady.

Men ony jii kezdestirip jýrsem de, ol menen alysta edi. 

Jýregimde soghan ghana arnalyp ósip shyqqan әppaq gýlimdi kýn sayyn júlyp tastaymyn, kýn sayyn ósip shyghady. Qasynan qyzdar kórsem, qaraptan qarap qyzghanamyn. Al, ol maghan mýlde kónil bólmeydi, mendegi sezimnen beyhabar.  Tipti maghan boyjetken týgili, әiel balasy dep qaramaytynyn sezemin. Aynanyng aldynda otyryp, týrime qaraymyn da yzam keledi.  Qiylghan qas jasaymyn dep, qasymdy terdim. Fasony kelispegen song ba, әlde ózimning ebim joq pa, bolmady. Kishkene qara kózderimdi, móldiregen sharaly kóz jasay almaytynym eki bastan belgili.  Qap-qara, jylqynyng qúiryghynyng qylynday, susyldaghan qalyng qara shashtarym degenime kónbeydi. Áyteuir basqa jigitterdi elemeymin, jatsam da túrsam da oilaytynym sol, esil-dertim de  sol jigitte boldy.

Sóitip, seldegen sezimime túnshyghyp jýrip ýshinshi kursty ayaqtadym.  Jazghy kanikuldan oralyp, tórtinshi kursqa kelgenimde men onyng ýilenetinin estidim, aghayym Baqyttan shym-shymdap suyrtpaqtap otyryp, bolashaq әieli bir dókeyding qyzy ekenin bildim.

Qatty auyryp qaldym, bir júma sabaqqa barghan joqpyn. Sol habardy estigende ainalamdy qara týnek qaptap, ailar boyy qol búlghap, jetemin degen armanym byt-shyt bolghan.  Oghan degen әldiylep jýrgen sezimimdi ne otqa jagharymdy, ne sugha aghyzarymdy bilmey,  qaytsem, janym men jýregimdi sol sezimnen tazartyp,  qútylarymdy bilmey dal boldym. Búl byt-shyt bolghan sorly sezimimdi kishkene synyqtaryna deyin jinap, jýrek degen oramalgha týiip, janymnyng bir búryshyna ilip qoydym.  Qaladan ketkenshe asyqtym, oqu-oqu dep, sabaqtan bos uaqytymda Jayyq ózenimen syrlasyp, óleng jazumen jýrip oqudy da bitirdim. Joldamamen barghan basqa audandaghy mektepte  tiyisti ýsh jylymdy istep, auylgha júmysqa auysudy oilaghanmyn.  Biraq, sol jer únady, bizding audanday jeri shóleyt emes, qalagha da bir taban jaqyndau.  Mektep diyrektory jaqsy kisi edi. Bastyqtyng da әdil, adal, bilimdi, adamgershiligi, týsinigi mol bolghany da jarty baqyt eken ghoy, marqúm Ómirghaly aghayymyz sonday kisi bolatyn.  Sol jerde qaluyma sonday әdil, adamgershiligi zor basshymnyng bolghany da әser etti desem, artyq bolmaydy. 

Aghalarym әielderimen óz jónderine ketken son, әr jazghy kanikul kezinde sheshemdi emdettim, tis salghyzyp, kurort, sanatoriyalargha apardym.   Sheshemmen birge túratyn inimning bala-shaghasy kóp, onymen birge túrghany bolmasa sheshemning iship-jemi, kiyim-keshegi mening moynymda. Bir kýni orayy kelgende sheshemmen әngimelesip otyryp:

- Mama, otyzdan asyp baramyn Jaqsy jigit kezdespedi, shetinen ishkish, jaman jigitterge tiygim kelmeydi. Jaqsy kóretin adamnan bala tuyp alsam, baghyp beresing be –dedim, oiyn-shyny aralas.

- Ói, albasty, kýieuge tiymey, bala tuam dep seni ne qara basty?  Ne sen tiyetin erkek tabylmay qaldy ma, ana kórshining balasy Ghaziz seni әli kýnge kýtip jýrgen joq pa? Býkil auyldy, odan qalsa audandy shulatayyn dep jýrsing be? Bir aidan keyin aiyrylysyp ketseng de, aldymen kýieuge ti, bala tughyng kelse. «Ýiinde otyryp tuypty» degennen, «ajyrasyp ketipti» degen jenil, әlde ana agha-inilerindi jerge qaratqaly jýrsing be? Osy sen qyzgha oqu ótip ketken, sodan birdene shyghatynday kitaptan bas almaysyn, sol kitap oqyghannyng paydasy bar ma? Kóp oqudan miyng aghyp ketken ghoy - dep, avtomatsha tarsyldaghan sheshem, sózining ayaghynda sóiley almay, ashugha bulyghyp jylap jiberdi.

- Mama, tyndashy, men kýieuge tiymey bala tusam, odan eshkimge kelip keteri joq qoy, qinalsam ózim qinalamyn. Ómirge sәby әkelu qylmys emes. Kýieuge shyghyp, túrmys qúrudy maghan taghdyr jazbasa qaytemin? Al mening ana bolghym keledi.  Ghaziz sekildilerge kýieusiz ótsem de tiymeymin. Siz ómiri júmyrtqa jemeysiz ghoy, Ghaziz de maghan sol júmyrtqa sekildi - dep, eng jaqyn adamym-anamnyng janymdy týsinbegenine ashynyp men de jylap jiberdim.  Eki saghattan song sheshem auylyna, al bir sheshimge kelgen men   oblys ortalyghyna attanyp kettim.

...Men Ony oblys ortalyghyndaghy júmys isteytin mekemesinen   qinalmastan izdep taptym. Oqu bitirgen song qayyn atasynyn  arqasynda qalada qalyp, ýlken qyzmetke ornalasqanyn biletinmin. Ortasha bir mekemening basshysy. Keng kabiyneti adamnyng mysyn basqanday eken. Ol jarqyldap, ornynan túryp qarsy aldy. Mening Baqyt aghayymnyng qasynda jii jýretinimdi úmytpapty.

- Kel, kel Darighash, tórge shyq, kórmegeli qansha jyl - dep mandayymnan sýidi. Arada kóp jyldar ótse de úmytpaghanyna, onyng ýstine jyly qarsy alghanyna riza bolyp qaldym.  «Júmys bastyly bolyp kettik qoy» dep, aqtalghanday, Baqyt aghaydyng hal-jaghdayyn súrady. Negizgi әngimeni qalay bastap, kelgen «júmysymdy» qalay aitarymdy bilmeymin. Uaqyt ótip jatyr. Ol isker adamnyng keypimen  aman-saulyqtan son:

- Darigha, qabyldau bólmesinde kisiler jinalyp qalghan boluy kerek, úyalmay júmysyndy ait - dedi.

Bireu kirip qala ma, әlde aitugha ýlgire almay qalam ba dep asyqqan men tóbeden týskendey:

- Men senen sәby sýigim keledi - dedim. Ol «mynanyng esi dúrys pa degendey» betime qarap otyryp qaldy.  Men tezdetip, ony alghash kórgen kýnnen bastap sýietinimdi, kýieuge shyghu týgil, eshqashan erkekpen bolmaghanymdy, ózinen sәby sýy ýshin  birge bolghym keletinin, sol ýshin osynda bir pәter  jaldaghanymdy, bar syr ekeumizding aramyzda qalatynyn, ony kýtetinimdi, basqa ne aitqanym esimde joq, qolyna adres jazylghan qaghazdy ústata  salyp, ol esin jighansha shyghyp kettim. Bir auyz sóz qatugha shamasy kelmey ol qaldy. Qabyldau bólmesindegi hatshy qyzdan onyng júmys telefonyn da jazyp aludy úmytqan joqpyn.

Pәterge kelgennen keyin ózimdi qoyargha jer tappadym.  «Kele me?, kelmey me?», «Kelise me, joq pa, kelisse qalay bastaymyz?». Áli erkekpen bolmaghan basym, «Kelisse qalay birge bolamyn?»-degen oilardan kónilim qobaljydy. Otyryp-otyryp, nege búlay jasadym, búl aqymaqshylyq emes pe? - dep, osylay sheshkenimdi de, osynda kelip, pәter jaldaghanymdy da dúrys emes dep sheshtim. Pәterdi tapsyryp ketip te qalmaqshy boldym. Onyng júmysy kóp, kelmeydi, seni ne qylsyn  degen ishimnen bir oy bas kóteredi.

Uaqyt óte kele, adamnyng әr nәrsege talaby kýsheyedi. Janyn, tәnin, seziming bәri qatayyp qatyp qalghanda  nemese qataya bastaghanda bireuding degeni men ynghayyna kónu onay ma? Áyteuir bala tuyp alamyn degen oigha bekingenim shyn jәne ony birinshi kezektegi oryndaytyn maqsat dep sheship qoyghanmyn.  Ol kelmese, iә kelispese kimnen tuamyn? Joq, kelisse de, kelispese de tek sodan tuamyn dep sheshtim.  Alasúrghan oiymmen arpalysyp, endi ol kelmeytin boldy, júmys uaqyty  bayaghyda ayaqtalghan, qanday baqytsyz edim dep jylap  alyp, pәterdi erteng tapsyrmaqshy bolyp, órekpigen kónilimdi baspaq bolyp, validol iship alyp jatyp edim,  kózim ilinip ketipti.

Esik qonyrauynyng dausynan atyp túrdym. Aynagha qaraudy da úmytyp, esikti ashtym da, kirip kele jatqan Onyng moynyna asyla kettim. Onyng boyyndaghy kenselik resmy daghdyny osylay kenetten búzyp, onyng oilanyp, menen bas tartuyna shama keltirmeuge tyrystym. Biraq, ol men oilaghanday kóterip alyp, shyr ainaldyryp, bas salyp tósekke kóterip aparghan joq.  Tek mandayymnan sýidi de, sypayy qúshaghynan bosatty. Jenil sharap ishkeni seziledi. Ol da ainalagha kóz salyp, ne isterin bilmegendey túryp aldy. Bir kezde tamaghyn kenep:

-     Darighash, seni Baqyt osylay ataytyn edi ghoy. Darighash, baghana dúrys sóilese de almadyq. Men Baqyttan habarsyz ketkenmin, menen bir kómek kerek pe oghan,  iә saghan - dep, maghan qarady.

Endi bir minut keshiksem, sypayy qoshtasyp ketip qalatynyn sezip, kesh bolatynyn úqqanday, men janúshyra :

- Sening maghan degen seziming eshqashan oyanbaytynyna kózim jetken, onyng maghan qajeti de joq. Esesine ekeuimizdi jýz ret orap alatyn sezim bar mende, men seni osy jyldar boyy sýiip kelgenmin jәne sýiip ótemin. Men eshqashan erkekpen bolghan emespin. Mening janym men tәnimning pәktigi saghan arnalghan - dep, ýstimdegi yubkamnyng týimesin aghytyp jiberip edim, syrghyp ayaghymnyng basyna týsti.  Bet týrim onsha bolmaghanmen mýsinimning súlulyghyna maqtana alamyn, basseyn men ózen kólge shomylugha barsam, maghan  jigitter qayyryla qarap jatatyn.  Batyldyqtyng qaydan kelgenin bilmeymin, onyng kóilegining týimesin aghyta bastadym, ol da qansha degenmen erkek emes pe, meni qúshaghyna aldy.

Mening oghan degen sónbegen, biraq, ony ýilenedi degende qirap qalghan  sezimimdi jýrek degen oramalgha týiip, janymnyng bir búryshyna ilip qoydym degenim  beker bolyp shyqty, ol sezim tek bir búryshty ghana emes, mening býkil  jan-tәnimdi týgel orap alghan eken.  Jýregim de, alpys eki tamyrym da onyng atyn qaytalap, soghyp jatty. Ekeuimiz birge bolghan sol jeti kýn qaytyp kelse, onyng ornyna qalghan ómirimdi berer edim. Sol kezde men qanday baqytty edim,  kóp jyldar boyy  ózim sýigen adamymmen birge әiel baqytynyng dәmin tattym! Sol basymnan ótken  jeti kýndik baqytymnyn  sәulesi men jylylyghy qalghan ómirime jetip keledi. Mening sol kezden esimde qalghany kýn men týndi ajyrata almay qalghanym, ózimning sheksiz baqytty bolghanym, mening ony da sheksiz baqytqa bólegenim ghana.

-     Janym, men baqyttymyn, baqyttymyn, sen әli qyz ekensing ghoy, qalaysha osy kezge deyin pәktigindi saqtaghansyn? Shynymen, osy jyldar boyy meni sýiip, meni kýtting be?

-     Bolghan joqpyn janym, sen ýshin saqtadym.

-     Múnday baqyt maghan búiyrmaydy ma dep edim, әielim de qyz bolmay kelgen. Darighashym menin, men saghan qaryzdarmyn, endi mening әielim bolasyng -dep entikti. Onyng ýzdiksiz qimylynan sharshanqyrap qalghan men, arasynda ernimdi tistelep, aiqaylap jibermeuge tyrysyp, qoldarymmen jaymamdy qysumen boldym.  Onyng «uh» dep, alghan demimen birge, «sen endi  mening әielimsin», «men seni ezip jiberdim be?» - degen ýni alystan talyp estildi. Biraz uaqyttan keyin  qan-qan aq jaymany auystyryp jatqanyn bayqadym.

Ertenine  kýni boyy tósekte jattym.  Ónim be, týsim be bilmeymin. Bir retinde «tamaq ishshi, ne jeging keledi?» - dep, jemis-jiydekter men shyryndar әkelip, ekinshi ret «ya tebya ocheni hochu» dep qasyma kelgen ony jolatpadym. Denem del-sal bolyp, biraq, ózime-ózim riza qalypta, bir kópten armandap jýrgen shynnyng basyna sharshap shyqqanday bir ózgeshe  kýidemin. Qyz-kelinshek, jengelerimning әngimelerinen  erkek pen әiel arasyndaghy qúpiyalar turaly kóp estigenmin. Ol kezde búl taqyrypqa kitaptar joq edi ghoy, qazir ghoy kez-kelgen dýngirshekte men múndalap túrghany. Biraq, mening basymnan keshkendey bolady dep oilamappyn.  Jan dýniyemde arpalys jýrip jatty, bir jaghynan әppaq sezim, bir jaghynan, bir týrli qorqynysh pa, jiyirkenish pe bir nәrse, tipti ony sózben aityp jetkize almaymyn. Sol mahabbat degenning erkek pen әielding arasyndaghy jynystyq qatynas degenge tirelgende kólenkeli túsy da bar ma deymin. 

Qanday jaqsy, bilimdi, mәdeniyetti adam bolsa da ol tabighattyn

bir bólshegi.  Al, tabighat adamdar men  jany bar tirshilik iyesining bәrin erkek-úrghashy dep eki topqa bólgenin,  olardyng basty mindeti  tabighy zandylyqpen  aldymen úrpaq qaldyru  ekenin sonymen ótkizgen týnderde ghana úqtym.

Ol  qayta-qayta betime tónip:

- Bir jering auyryp qalghan joq pa? - dep, asty-ýstime týsedi.  Men bolsam istegen әreketimning dúrys-búrystyghyna bagha bere almay,  әri bir sheshimge kele almay, oy týbin sharlaumen boldym.  Ekinshi kýn osymen ótti, búl mening jan lәzzaty men qosa tәn lәzzatynyng ne ekenin týsinip, ýirenip, әri soghan әzirlengen kýnim boldy. Ara-arasynda birneshe saghatqa ketip qalghany bolmasa, sodan ekeuimiz jeti kýn boyy birge boldyq. Qúshtarlyq pen qúmarlyqtyng shyrqau biyigine jetip, mening jaghymnan jan lәzzatyna qosa tәn lәzzatyn ala bastaghanym bolsa, onyng jaghynan tәn lәzzatyn alyp, oghan qosa jan lәzzatyn da qosa alugha úmtylyp jatqan kezi edi.

-      Janym - deydi, ol meni qúshaghyna alyp jatyp. Bar ómirimdi tónkerip jiberding ghoy. Tipti ne isterimdi bilmeymin. Júmys bastylyqtan ba, júmasyna әreng jatatyn basym, ózimning saghan degen qúshtarlyghymdy basa alatyn emespin, meni jiyrma besime qayta apardyng ghoy...

Ony mening oghan degen jyldar boyy әldiylep kelgen ayauly sezimim emes, eng bastysy qyz bolyp shyqqanym riza etetin sekildi.  Ol osynday sózderdi tebirene aityp, tәnimdi aimalap, óz ynghayyna beyimdey bastaydy. Birneshe jyldar boyy talay qyzdyn, onyng ishinde mening de armanym bolghan kóktegi jigit ózining baqyttylyghynan ne istep, ne qoyghanyn bilmey, mening sandaryma deyin aimalap, ayaghymnyng astynda jatty.

Ýii men júmysynda issapargha ketken bolyp esepteletin ol menen baryn ayaghan joq. Tәnimning auyrghanyna da qaramastan, odan eki qabat boludy tilegen men, qalay qimyldasa da kóne berdim. Onyng tәjiriybeli qoldary men tósektegi is-әreketi de, ózin ústauy da mening kónilimnen  shyghyp jatty. Jetinshi, songhy kýni  tósime basyn qoyyp jatqan ol:

-     Darighash, men sening qasynda ózimning naghyz erkek ekenimdi sezingendeymin.

-     Búl sózderindi qalay týsinemin? 

Ol  qazaqshagha jýirik emes,  men sekildi  orysshagha shorqaq auyl múghalimine qazaqsha sóileuge tyrysqanmen, arasynda kibirtektep qalyp, orysshasynda qosyp jiberip otyrdy.

- Áriyne erkekpin ghoy, bir úlym da bar. Biraq, nepolnosennyy erkek bolghan siyaqtymyn.  Maghan sening tóbeden týskendey oida-joqta syilaghan  pәktigin, úzaq jyldar boyy saqtaghan taza sezimin, meni tóredey kórip kórsetken  qúrmeting meni bir ýlken biyiktikting basyna shygharghanday.  Men ózimdi 25-tegi jigittey sezinemin. Búlay bolady degen nәrse oiym týgil týsime de kirmegen nәrse. Sening men ýshin qanday qúrbandyqqa barghanyndy  da jan-tәnimmen sezinip jatyrmyn. Jas kezimde bireu meni osynshalyqty jaqsy kóredi dep, ýsh úiyqtasam oiyma kirmepti.  Aghang Baqyttyng qasynan kórgende «myna tәmpish múryn qara qyz nege sonsha tәlpishtenedi?» dep oilaushy edim. 

Ol basty әngimeni bastamady, iә bastaugha qoryqty, iә keyinge qaldyrdy. Al maghan ol qajetsiz edi, men sózimde túruym kerek bolatyn. IYә, onyng aldynda da, ózimning aldymda da bergen sózimde túruym kerek!

- Mening býgin jalghan issaparym bitedi. Júmysqa soghyp, ýige baramyn, erteng ertemen júmysqa baryp, qasyna kelemin - degen ol maghan kinәli adamday qarady. Men tósekte jatqan boyy ony moynynan qúshaqtap úzaq sýidim. Eger odan jýkti bolsam, búl ony songhy kóruim ekenin bilemin, al jýkti bolmasam, ony uaqyt kórseter, bәlkim taghyda kezdesermiz. Ol qansha súrasa da qay jerde, qay auylda   júmys isteytinimdi aitqan joqpyn.

Men oghan «Joq, joq, men de auylgha qaytuym kerek, mende sening júmys telefonyng bar, qalagha kelgende saghan ózim habarlasamyn, meni izdeme, habar ózimnen bolady» - dep, kózime tola bastaghan jas pen kókiregimde әp-sәtte payda bolghan óksikti bayqamay tez ketsin dep, «qatty úiqym kelip jatyr, poka» - dep teris aunap týstim.

Auylgha kelip júmysymdy jalghastyra berdim, 1,5-2 ay shamasy ótkende boyymdaghy ózgeristi sezine bastadym. Anda-sanda baratyn auylyma da  at izin saludy qoydym. «Auylgha kelmegeli kóp boldy, meyramda kelip qaytsyn»-degen sheshemning sәlemi de jauapsyz qaldy. Qúday tilegimdi berip, ishim biline bastady. Bir ýiding siyry tughangha deyin bilip otyratyn auylda men turaly ósek kóbeydi. Meni kimge tanaryn bilmeydi. Bóten jerde túratynym qanday jaqsy, mening búl auylda eshqanday tuystarym joq. Ósektese meni ósekteydi, al maghan bәribir edi. Sebebi, mening ishimde mening jauapsyz mahabbatymnyn, mening bar ghúmyryma túratyn asa baqytty ótkizgen jeti kýnimning eskertkishi ósip jatyr. Ózim mәngilikke sýigen, taza sezimimdi arnaghan adamnyng úrpaghynyng dýniyege keletinin oilasam, ol maghan barlyq qiyndyqtardy jenetin belgisiz bir joyqyn   kýsh beretindey kórinedi.

Tipti mening әnsheyinde ýiimnen shyqpaytyn «poryadochnaya» dos qyzdaryma deyin ýiime at izderin salmay qoydy. Biraq, shәkirtterim bar, men olardy jaqsy kóremin, ata-analaryna aitpaghan syrlaryna deyin olar menimen bólisedi, syrlasady, kenes súraydy. Solar men ýshin kóp júbanysh.  Eshkimge artyq sóz aityp, betterine qarap kýlmesem de, oqta-tekte iship alyp, esigimdi qaghatyn erkekter payda boldy.  Jýikem júqaryp, әbden qinalghan son, Oghan habarlaspaqshy da boldym.

Basqa jýkti  әielderge qarasang ósken ishteri men, keybirining betterine týsken sepkili bolmasa, bala tuudyng esh qiyndyghy joq sekildi.  Júrttyng balalaryna qarasan, olardyng ózi ósip jatqanday bolatyn. Biraq, olay emes, ana boludyng da ózining auyrlyghy bar eken, әsirese jalghyz әiel ýshin, bәrinen de kýieusiz әielge bala tuu tek materialidyq, kýndelikti ómir túrghysynan ghana emes, әsirese auyldyq jerde moralidyq túrghysynan da óte  qiyn eken. Qalalyq jerde eshtene emes, onda kórshiler de bir-birimen kóp aralasa bermeydi, al auylda ol kezde óte qiyn bolatyn. Qazir ghoy, zaman ózgergen, otyz bes týgel, onbeske kelgen qyzyng da әr auylda tuyp jatyr. Auylda  jaghday basqa.  Ol kezde, júmasyna bir ret kino bolatyn, televizory  joq auylda ósek pen qystaghy soghym kezindegi qonaqtyqtan basqa, jeldey gulegen ósekten basqa ermek bolmaytyn.  Auyrlyqqa shydamay ólip te qalghym kelgen. Biraq, sýiikti adamymnan jaralghan sәbiydi iyiskep, jeti kýnge sozylghan әieldik baqytymdy úzaq týnderde eske alyp otyratynymdy oilap, tas týiin bolyp bekinip, júmysymdy istey berdim.

Mekteptegng múghalimderding 95 payyzy әielder edi. Erkekterden tek diyrektor aghaydan basqa, dene shynyqtyru, enbek, әn, suretten beretin múghalimder men sharuashylyq mengerushisi ghana.  Múghalimder bólmesine kirsem, men ol әielderdin  kýieulerinen jýkti bolghanday, tipti kýieulerin tartyp alghanday  ala kózderimen atyp, meni tiridey jerlep túrghanday kórinetin.  Olar meni jenil jýriske salynyp,  pedagogqa jat nәrse istedi dep kinәlaydy. Al, menshe sýiip, menshe ghashyq bolyp, sol ayauly sezimi ýshin menshe qúrbandyqqa baru olardyng óni týgil týsterine de kirmegen.  Bir kýni ózi kommunist, ózi kәsipodaq tórayymy,  men ishimnen «sholaq belsendi» ataytyn Salima apay múghalimder bólmesine kirip, mektep diyrektory Ómirghaly aghaygha múghalimderding kózinshe:

- Darigha Shakeevanyng moralidyq tәrtibin qarau kerek - degen. Ishimnen júrt talasyp óte almaytyn partiyagha, diyrektor aghaygha deyin «jas mamansyn, iskersin, jogharylauyng kerek, mýmkin mektep diyrektory bolyp ketersin, partiyagha ótip al»- degende, ótpegenim qanday jaqsy bolghan deymin, onda mening partiyalyq mәselemdi qaraytyn edi.  Ómirghaly aghay da ile-shala  Salimagha: «Ol kommunist emes, eshkimning semiyasyn búzyp jatqan joq, ózim sóilesemin»-dep, maghan qarap:

- Darigha, sizding týs qayta sabaghynyz bar ma?-dedi.

- Joq.

-Saghat ekide mening kabiynetime keliniz - dep, múghalimder bólmesinen shyghyp ketti. Mejeli uaqyt ótkenshe  san týrli oilardyng jeteginde túryp, qobaljuly kýy keshtim. Jaman oilardan myng ólip, myng tirilip, janym bayyz tabar emes. Diyrektordyng kabiynetining esigin

әreng ashyp kirdim.

- Kel, kel Darigha - degen aghaydyng dausy әdettegiden de jyly estilgen sekildi.

- Darigha, mening әngimeme qúlaq salyp, múqiyat tynda - degen aghay qarsyma kelip otyryp әngimesin bastap ketti.

- Men shamamen sening әkenmen jasty adammyn.  Úly Otan soghysynda bes jyl jýrip qayttym, jaqsyny da, jamandy da kórdim.  Sol kezde bir әkeden jalghyz túyaq bolghan son, qyrghynnan aman keludi armandadym. Qúdaygha shýkir, qazirde aman-esen kelip, ýilenip, balalar týgil nemere sýiip otyrghan jayym bar.  Sening jaghdayyndy týsinemin. Men sening sәby sýigenindi sókpeymin, qayta qoldaymyn. Sen múnday sózderdi menen estiymin dep oilamaghan shygharsyn. Óz ishinnen shyqqan balang bolghangha ne jetsin. Otau qúryp, otbasyly boludy taghdyr jazbasa, búnyng da dúrys shyghar, býgingimen ómir sýrmey, aldaghyny da oilau kerek. Densaulyghyndy kýt, sәbiyinning densaulyghy, sening densaulyghyna baylanysty ekenin esten shygharma.  Tek mening talap eterim, demalysqa ketkenshe júmysyna jauapty bol. Bosansyma. Eshqanday jel sózge jol berme.  Kómek qajet bolsa, úyalmay ózime kel, qoldan kelgen kómegimdi ayamaymyn.  Sen oqushylardyng qoryqqanynan emes,  shyn kónilden syilap, jaqsy kóretin az ghana oqytushylarynyng birisin. Áyelderding sózin kóniline alma,  qamyqpa.   Biraq, bir ótinishim, ekeumizding aramyzdaghy búl әngime osy jerde qalsyn.  Kórshi sovhozdaghy audan boyynsha ozyq mektepting diyrektoryn 8-shi klastyng bir oqushy qyzy jýkti bolyp qalghany ýshin alyp tastaghanyn estigen shygharsyn. Oryn ýshin emes, men qaltamda partbiyletim bar adammyn, kollektivte  artyq sóz, problema bolghanyn qalamaymyn–dedi.

Men borsha-borsham shyghyp jylap otyrmyn.  Búl kisi men kýtkendey maghan úrysqan joq, kemshilikterimdi shúqyp moralida oqyghan joq.  Meni oqushylardyng jaqsy kóretinin de biledi eken.  Mening óz sheshem de týsinbegen janymdy bóten bireu, әri mosqal, er adam  týsingenine  jyladym. Biraq, anam men bauyrlarym týsinbegen mening janymdy  aq samayly, er adam, onyng ýstine bastyghym-syrttay qatal kórinetin mektep diyrektory – Ómirghaly aghay týsinedi-dep oilamappyn. Anam men bauyrlarym  menen syrt ainalghanda, maghan kómek qolyn sozar adam bar ekenin bilip jyladym.  Meni Ómirghaly aghaydyng әkelik jyly sózi men ozyq oiynyng әseri jylatty. Ózimdi auyr qylmys istep, kinәli adamday sezinip, endi jaza kýtip jýrgendey bolghanymda,  qoltyghymnan demep, «búnyng sening erlik» degen Ómekendey adamdardyng barlyghyna, mening әieldik bolmysyma qatal ýkim aityp ótip jatqan jyldarmen taytalasyp, ana  bolu quanyshyna ie bolatynyma quanyp jyladym.  Jylaghan sayyn boyym jenildenip bara jatty. Jýregimde kópten túryp qalyp, iyistenip ketken sasyp ketken su-kózderimnen jas bolyp shyghyp jatqanday. Ómiri kózderimnen

búnday toqtausyz búrshaqtaghan jas shyghyp jylap kórmegen  edim.

Aghay әngimesining sonynda:

- Darigha, bir súraq qoysam aiyp etpe, biraq, jauap berging kelmese ózing bil, sen búl isine ókinbeysing be?

- Joq, aghay ókinbeymin, onay bolmaytynyn bilgenmin, biraq, ókinbeymin- dedim, nyq dauyspen.

- Sәbiyding әkesi naghyz baqytty jigit eken –dedi, aghay.

Múghalimder mening isip ketken kózderim men jylaghan jýzimdi kórip, diyrektor meni soyyp saldy dep topshylasa kerek. Janar degen bir jas múghalim ghana  ayaushylyqpen qarasa, basqalary bedireye qaraydy, әsirese, Salima apay esesi qaytqan adamday mysqyldap,  masattanyp túr. Ishimnen «bayghús, sholaq belsendi»-dep, men de jaqtyrmay kóz tastadym da  sumkamdy alyp shyghyp kettim. Mening jaghdayymdy estigen boluy kerek,  kýnim jaqyndaghanda qasyma qayran anam  keldi, bir úrsyp, bir jylap sabasyna týsti, balasy qanday bolsa da tughan ana   balasynan bezsin be? Bala men tughandy, bazardan zat tandaghanday tandap ala almaysyng ghoy, tek  aralaspay ketpese. 

Ómirghaly aghaygha óte riza boldym. Dekretke shyghyp, sәbiyimmen ýide otyrghanda, múghalimder arqyly jaghdayymdy bilip otyrdy. Kómir týsirtip berdi.  Sonynan, neshe jyldan beri pәter jaldap túrady, jas maman retinde bayaghyda aluy kerek edi dep,  bosaghan eki pәterli sovhoz ýiining bir jaghyn alugha kómektesti.  Qysqasy, ol mening kollektivten bólinip qalmauyma kóp kónil bóldi.  Onday basshylar  qazir joq qoy, bolsa da siyrek kezdesetin shyghar - dedi, apay.

Darigha apaydyng әngimesi basqa arnagha auyp, sozylyp bara jatqan son, oiymdaghy súraqty qoyyp, jauabyn estigenshe asyqtym.

-     Apay, qyzynyzdyn, Gýlnardyng әkesi ne boldy, sol turaly aitynyzshy? –dedim.

-     Ony sodan keyin kórmedim de, kezdespedim de. Adam qinalghan sәtte jii aralasyp jýrgen jaqynyn, tuysqanyn emes,  týsinedi-au, kómektesedi-au dep,  ýmit etken, janyna jaqyn adamdy izdeydi eken.  Mening oghan talay habarlasqym da, izdep barghym da kelgen. Biraq, onyng janúyasy bar, mening oghan bergen uәdem bar, mening sózimde túruym kerek boldy. Bireudi sýng degen, ol bireuge ótemeli sezim syilau, nemese ótemeli jaqsylyq jasau emes, ótemesiz sýimen qúndy, sonysymen biyik.  Birneshe ai, «meni izdeme, ózim habarlasamyn, habar ózimnen bolsyn degen»-sózderimnen shygha almasa kerek, odan keyin, meni izdeumen kýnderin ótkizgen bolar. Sodan bir kýni qarnym shermiyip jýrgende, onyng atynan bir adam ýige  izdep keldi. Men ótirik aityp, kýieuge tiygenimdi, onday adamnyng esimde joq ekenin, ýide enem bar bolghandyqtan tezirek ketuin ótindim. Onyng Almatygha auysqanyn, ýlken

orynda isteytinin bilemin, qazir Astanada jýzin jii kórip túramyn.

-     Kórip túrghany qalay ?

-     Solay, televizordan.

-     Apay, ol, ol deysiz, onyng aty-jóni bar ma ?

-     Bar, biraq, aita almaymyn. Ol óte joghary orynda isteydi.

-     Siz oghan qyzy bar ekenin aitqan joqsyz ba ?

-     Joq.

-     Nege?

-     Men odan óz qalaghanymdy aldym, bergim kelgen nәrseni berdim, boldy.

-     Onyng qyzy bar ekenin biluge qúqy bar edi ghoy- dedim  tútyghyp.

-     Uaqyty kelgende biledi, qyzy turaly hat dayyndap, mening qasymda  bolghanda úmytyp ketken saghatyn qosyp, әzirlep qoyghanmyn, qyzyma «men ólgennen keyin, onyng atyna jiber, qinalsang izdep  bar»-dep jazdym.

-     Ol búryn ólip qalsa she ?

-     Joq ólmeydi, beti jyltyrap, menen onshaqty jastay jas kórinedi. Tamaq toq, kóilek kók,  jaghdayy óte jaqsy, ne iship, ne  kiyemin demeydi, bәri bar, bәri әzir, tek qasqabastanyp, shashynyng týsip qalghany bolmasa. Ol menen búryn ólse, bilmey-aq ketedi, biraq, ózim tiri túrghanda bergen sózimdi  búza almaymyn.

-     Apay-au, eng bolmasa atyn aitynyzshy, televizordan kórgende sizdey  adamnyng bar ghúmyryn sarp etken adamyn kórip jýreyin. Qanday baqytty adam edi.

-     Joq, aitpaymyn.

-     Eng bolmaghanda qanday salada isteytinin aitynyzshy, shamalap kóreyin.

-     Ayta almaymyn, renjime, qyzyma da aitqan emespin. Eshkimge de  aytpaymyn.

-     Apay, sodan keyin kýieuge shyqpadynyz ba?

-     Joq kýieuge shyqpaq týgil, ol ústaghan denemdi qaytyp eshkimge ústatqan da emespin.

-     Nege ?

-     Alghashqyda, men ony óte sýietin edim, nege meni sýimedi, sezbedi, tipti elemedi degen,  birge bolghannan keyin «meni nege ózi izdemedi, bir oblystan tabu qiyn ba edi, nege kelmedi?»-degen ókpem bolyp, ony jek kóruge tyryssam da, oghan degen  taza da, tereng sezimimdi esh nәrse  óshire almady. Onyng ýstine men ózime-ózim onyng otbasyn búzbaugha, әielining kóniline qayau salmaugha sert etkenmin. Men sol ózimning ózime bergen sózimde túrdym - dep, apay  televizordy qoyyp, kanaldaryn búray bastady.

Men osy sәtte  júmystaghy әielderding keyde bir-birinen «Qay Darighany aitasyn?»-dep súraghanda, apay turaly «anau kәri qyz Darigha she»-deytinderin eske aldym.

Men   bәribir  júrttyng  Darigha apaydy  nege «kәri qyz» ataytynyn

týsinbedim.  «Kәri qyz» - degen kýieuge shyqpaghany óz aldyna, bala da tumaghan әieldi aitpaushy ma edi?

Álde Darigha apaydyng jas kezinen bastap jeke ómirin asqan bir qúpiyalyqpen, syrlaryn shashau shygharmay saqtap, tughan qyzy turaly barynsha eshkimge bildirmey ósirgendiginen shyghar?  Mening biletinim Darigha apay qyzyn tughanda júmysynan balamen otyratyn demalysta almaghan, ne sәbii auyrghanda eshqashan sәbiyining aurulyghyna baylanysty jaramsyzdyq paraghyna da   shyqpaghan, auru sәbiyin ne  enbek demalysyn, ne  aqysyz demalys alyp  kýtken. Qantardaghy jana jylda balalary bar qyzmetkerlerge kәsipodaqtan, óte jenildikpen syilyqtar bergende de  Darigha apay «qajet emes»-dep, bas tartqan.   Odan Darigha apaydyng qyzy syilyqsyz qalmaghan, qyzymen birge dýkenge baryp tandaghan nәrseleri men tәttilerin alyp syilyq jasaytyn bolghan.  Pioner lagerine de joldama berse almay, ózi tolyq baghasyna satyp alatyny turaly estigenderim esime týsti. Mýmkin apaydy sol sebepti kәri qyz deytin shyghar? Darigha apay qyzyn tughanyn tek әkesinin  aldynda ghana  emes, qogham aldynda da esh mindet etkisi kelmegendey. Onyng ýstine apay jas kezinen erkekterdi qasyna jolatpaytyny óz aldyna, qoghamdy erkektersiz elestetetindey, olarmen ne әzildesip, ne elep, ne olargha esh kónil audarmaytyn da minezi bar.

Barlyq kәri qyzdardyng sezimderi osynday ghúmyrly ma? - degen súraq kópke deyin oiymnan ketpey qoydy. Talaylardyng qoly jetpegen Darigha apaydyng osynday qúrbandyqqa baryp, pәk sezimin syilap jәne ómir boyy ony qasterlep ótken  adamy qanday adam eken? Búl qúrbandyq pa, erlik pe? 

R. Qamidullaqyzy

Abai.kz