Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
9257 0 pikir 17 Qantar, 2017 saghat 12:00

JANÚZAQ ÁKIM. QAZAQ NEGE KÓBEYMEY OTYR?

Ayauly jarym ÁKIM Baqytjamal

(Fatiha) Sarybayqyzynyng ruhyna

 

I. «Uaqyt beldeuinin» órkeniyetteri

Qazaqstan últtyq memleketin qúrushy Qazaq Últynyng (nasiya) býgingi qalyptasuy men bolashaqtaghy damuyndaghy manyzdy mәselesining biregeyi - ol halqynyng sapasyn kóterip, sanyn ósiru yaghny demografiyalyq mәselesin ong sheshu bolyp tabylady. 

G.V.F.Gegeli, “Últtyng tiregi Qúday iydeyasyn qúraytyn negizge sýienedi. Memleketting erekshe formasy, onyng qúrylymy dinnen shyghady... Halyqtyng ruhy erekshelengen jәne dәl jekelenip anyqtalghan. Onyng sana-sezimi әr saladan alynady; sol belgili sana-sezimge ol ózining sayasy qúrylymy, ózining óneri, ózining bilimimen keledi...  Halyq ózining mifologiyasyn anyqtaghan jaghdayda ghana ómir sýredi. Ol mifologiya halyq qalyptasqan jaghdayda ghana payda boluy mýmkin, al әzirge halyq kórinbey adamzattyng ishinde shyrmalyp jatqanda jaryq dýniyege shygha almaydy. Halyq ózining tәuelsizdigin alyp bolmaghan, bólinip shyghu jәne qalyptasu jaghdayynda osynday payda bolu bolady. Til halyqpen birge payda bolady” deydi (1).

Ýsh ghasyrgha sozylghan otarlyq jәne totalitarlyq jýiening shyrmauynan shyqqan tәuelsiz Qazaqstannyng negizi berik, kórshilerimen teng sayasat jýrgizip, memleketting ghúmyry mәngi boluy últtyng sany men sapasyna tikeley baylanysty. 

Qytay, Ýndistan siyaqty halqy tez ósetin shyghys halyqtaryna qaraghanda qazaqtyng sany óspeuining bir sebebi kóshpendilerge tәn sharuashylyqty rasionalidy jýrgizumen qatar, otbasy sanyn shekteuge negizdelgen kezden qalghan «dәstýr», sonyng ainalasyndaghy zaman ózgerse de kóneden ózgermey kele jatqan tiymdar.

Qazir bizder, sany 1,23 mlrd Ýndistan men 1,45 mlrd Qytay halqynyng tez ósuine, qala berdi songhy 25 jylda sany 53%-ke ósip, 20-dan 31,8 mlngha jetken ózbek aghayyndargha tang qaludan basqa amal qalmauda. Mentaliytetteri men dýniyetanymdary qazaqqa jaqyn osy shyghys halyqtarynyng Alash úrpaqtarynan aiyrmashylyghy nede?! Ony týsinu ýshin basqa halyqtarda osy mәselening qalay sheshiletinin tarihy túrghydan saralap, ony ózimizge paydalanyp kóreyik.

G.V.F.Gegeli, «Qytay men Ýndistandy mәngi el», deydi (2). Onyng sebebi, olardyng sany óte kóp bolghandyqtan búl elderdi eshbir jau ala almauynda. Kerisinshe, olar syrttan kelgen kez-kelgen jaudy ózine sinirip (assimilyasiya) alady.

Búl eki halyqtyng sanynyng osynshama ósuine ne sebep boldy?

Qytay halqynyng «ósu fenomeni» b.d.d. VI gh. payda bolghan «Dao mahabbaty» («Dao») filosofiyasynan bastalady. Ol ilim boyynsha «Daony» mengergen adam ol jasy men jynysyna qaramay jynystyq qatynastyng qyr-syryn mengergen, qazirgi tilmen aitqanda jany men tәni sau, әri ýilesimdi («seksualinyi») túlgha bolyp tanylady. Búl ilimdi mengergen mýgedekterding ózi (qol, ne ayaghy joq t.b.) odan habary joqtardan góri jynystyq qatynasta tartymdy bolyp sanalady jәne ony mengergen 70-tegi adam 20-25 jastaghylarmen jynystyq qatynasta teng bolady, yaghny ol jerde adamdardyng bәri ten, jasqa t.b. eshqanday shekteu qoyylmaydy, barlyq qatynas yani men ini (jan men tәn) qosyluynan bolatyn garmoniyalyq ýilesimge negizdelgen. Últtyq filosofiyagha ainalghan Dao mahabbaty ilimi kóne qytaylyqtardyng sanasyn týpkilikti ózgertip, olardyng tez qarqynmen ósip-ónuining negizi boldy.

1950 jyldary 450 mlnnan astam qytaylyqtardyng sany songhy 70 jylda bir milliardqa ósti.

Sonymen qatar, b.d.d. I ghasyrlarda bastalghan Qytay memleketining ishindegi basqa halyqtardy jәne kórshi elderdi jaulap alyp assimilyasiyalau sayasaty boyynsha 1912 jylgha deyin Qytaydy alty ghasyr biylegen manjur nemese qaraqytaylar (týrkilerding bir tarmaghy) tilderinen aiyrylyp hansulyq bolyp ketti. Húbylay hannyng kezinde (b.d. XIVgh.) qytaylyqtar otarlaushy monghúldardy da assimilyasiyalady. Masimiyding derekteri boyynsha úighyrdyng jartysynan astamyn birneshe ghasyr boyy zorlyqpen elding ontýstik ónirine kóshiru arqyly qytaylandyrghan...

B.d.d. I mynjyldyqta Ghúndar men Qytaydyng arasyndaghy shekara Huanhe ózeni arqyly ótken. Odan beri Qytay jerin eki ese ýlkeytip qazirgi territoriyany iyemdense, týrkiler sonshama jerden aiyryldy. Qazir Shyghys Týrkistandy ózining tarihy atauymen ataugha tiym salynghan jәne ondaghy 50 milliongha juyq týrki (úighyr, qazaq, ózbek, qyrghyz, tatar t.b.) halyqtary assimilyasiyalanuda.

B.d.d. 2700 jyldary kóne ghúnnyng astanasy Ordostan barghan Huandi, 30 nókerimen alghashqy Qytay memleketin qúryp, jazudy ýiretti. Qytay ghúndardan temir men sýiek óndeu (alghashqy Qytay órkeniyeti Gansu, Shensy t.b. qalalarda Tier Da-Sharden tapqan), Tәnirding qúdiretimen bolghan imperator yaghny memlekettik basqaru jýiesi, Mýshel kýntizbesi,  aruaqtargha siynu (Konfusiy ilimining negizi), últtyq tanba-totem aidahardy (jylan) t.b. kóptegen janalyqtardy sýliktey soryp alghanymen, ózderi istegen janalyqtardyng eshqaysysyn shetke, onyng ishinde kórshi ghún-týrkilerge bermedi (2a). Ghúndar (týrkiler) Qytaydyng osy sayasatyna qarsy esh amal taba almaghandyqtan jerinen, elinen, memlektinen, sanynan aiyrylyp keledi.

Onyng negizgi sebebin Kýlteginnin, «Biz de qytaylar siyaqty qalalar salayyq» degende, oghan Tonykóktin, «Sening halqyng qytaydyng nebәri 2%-yn qúraydy. Eger qala salsang olar erteng aq jaulap alady» degen jauabynan kóremiz. «Kóp qorqytady, tereng batyrady» degen osy. 

QHR zany boyynsha hanzugha túrmysqa shyqqan basqa últtyng qyzdary birden qytaylyq bolyp shyghady. Sonday zang qabyldaugha qauqarsyz bizding biylik pen Parlament jerdi sheteldikterge beru, EvraZES-ke kirerdegi elge tiyimsiz zandar qabyldauda aldaryna jan salmaydy.

Ýndi halqy sanynyng ósui Budda dinine jәne b.d. III-IV gh. Gupt memleketinde payda bolyp taraghan Vatiyasyayananyng kama taqyrybyna yaghny sezim, emosionalidyq ómir, (vojdeleniya), mahabbatqa arnaghan kóne ýndining Kamasutra traktaty zor әser etti. Kamasutrada mahabbat taqyryby, onyng adam ómirindegi róli, qyz ben jigitting jәne semiyadaghy әiel men erkekting qarym-qatynastary, ýilenu toyy, jaqsy azamat bolu, jynystyq qatynastar («Qúdaydyng әreketi» retinde) sipattalady.   

Vatisiyayana boyynsha jynystyq qatynastyng eshqanday úyattyghy joq, biraq onymen jeniltek ainalysu – ol kýnә bolyp tabylady. Kamasutranyng 64 bólimining besten biri ghana jynystyq qatynastargha arnalghan.

Onyng halyqqa keninen taraghany Ýndistandaghy Budda hramdarynda kamasutra yaghny jynystyq qatynastyng 85 pozasynyng «Qúdaydyng әreketi» beynesinde tasta beynelenui. Ol jynystyq qatynasty Qúdaydyng dengeyine deyin dәripteu bolyp tabylady. Ol әriyne, «Qyzgha qyryq jerden tiym salatyn» qazaqqa jat úghym. Biraq, osy jynystyq qatynasty Qúdaylarmen tenestiruding arqasynda ýndi halqy sonshama ósip-ónip, úly memleketke ainalyp otyr.

Jaratqannyng ózi adam dene mýshelerin, onyng ishinde jynys organdaryn, - ol ósip-ónsin, ýirenip ózin-ózi tanysyn, dýnie men ómirding qyzyghyn kórsin, baqytty bolsyn, últ bolyp damysyn dep jaratqan. Jynystyq qatynassyz, sezim tolyq emes, onsyz mahabbat ta bolmaytyny aksioma! Jynys organdary (prostatany ekinshi jýrek deydi) my men jýrek siyaqty tolyqqandy organdar. Úrpaq jalghastyghy yaghny tirshilik kózi sol organdar bolghandyqtan, olardyng róli basqalardan әldeqayda manyzdy ekenin jogharydaghy kórshiler erte týsingen.

Ýndi filimderining negizgi atributtaryna ainalyp, әlemge taralghan shyghys ónerining maqtanyshy «qyz-kelinshekterding ishpen biyleu» óneri men qyzdardyng kindigin ashyp jýrui Kama ilimimen qatar damuda. 

Al, qazaq bolsa Qúdaydyng berip túrghan rizdyghy – perzent ósiruge dәrmensiz bolyp qaluda jәne búl mәseleni sheshude kórshi Qytay men Ýndi halyqtarynan 2,0-2,5 myng jylgha keyin qaldy jәne últtyng ósu mәselesindegi sanany ózgertpese, onda әli qala bermek.

Barlyq qasiyetti kitaptarda adamdy jәne halyqty Qúday jaratty deydi. Islamda adamnyng jynystyq qatynasy, semiya men úrpaq mәselesine jýieli jәne tereng kónil bólingen. Qúran Kәrim men hadisterde Múhammed (gh.s.) payghambardyng jynystyq qatynasty retteu, bir ýide tórt әiel bolsa olarmen aradaghy semiyalyq qatynastardyng kezegi, menopauza kezindegi әielding gigiyenasynan bastap, semiya mýshelerining arasyndaghy kórkem minez ben bala tәrbiyesi, ata-anany qúrmetteu (mysaly, «baqyt degen ananyng tabanynda», «anandy Mekkege arqalap barsang da boryshynnan qútylmaysyn» t.b.) t.b. kóp kónil bólingen. Islam ilimi boyynsha úrpaq sanynyng ósuine barlyq jaghday jasap, onyng tejeuge eshqanday shek qoyylmaydy. Tipti, Múhammed payghambar (gh.s.) jastardyng erte jasta ýilenip, kóp perzentti bolu kerek ekenin de ósiyet etip ketken. 7-8 ghasyrlarda músylmandar ózgelerden qaraghanda әldeqayda sany az edi, býginde músylman dinin ústanatyn últtardyng sany tez ósip, býginde әlem halyqtarynyng ýshten birin qúraydy. Sonymen qatar, dinge bizden әldeqayda berik ózbek aghayyndar jaqsy qarqynmen óskende, qazaqtyng óse almauy bizding islam órkeniyetin tolyqqandy qabylday almay otyrghanymyzdy kórsetedi. Búl jerde mәsele dinde emes, qazaqtyng keritartpa joralghylary men zamangha say kelmeytin keybir úghymdarynda.

(jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir