"ADAMZATTYNG BÁRIN SÝY BAUYRYM DEP..."

Abay shygharmalaryndaghy diny mәtinderdin, әdis-tәsilderding qoldanyluy men astarlap sóilegen tústaryn týsinu ýshin mindetti týrde qalam iyesi ómir sýrgen tarihy kezendegi búqara halyqtyng diniy-tanym týsinigine toqtalu qajet. «...Abay dýniyetanymyn týsinu ýshin, onyng iydeyalaryn atap qoiy az. Eng aldymen, Abay dýniyetanymynda beynelengen sol tarihy kezennen naqty tirshilik, túrmys jaghdaylarynyng erekshelikterin tereninen tanyp biluimiz kerek».

HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynda qazaq dalasynda bir-birine keraghar keletin basty eki baghyt, eki iydeologiya boldy. Onyng biri – reaksiyashyl asa dinshil baghyt, ekinshisi – demokrattyq-aghartushylyqty qoldaghan baghyt. Búl jayynda ghalym R.Syzdyq: «Abay ómir sýrgen tús qazaq dalasyndaghy sayasiy-әleumettik kýshterding arasyndaghy iydeologiyalyq qayshylyqtardyng әri qaray shiyelenise týsken kezeni boldy. Áleumettik oi-sana negizgi eki týrli baghytta ómir sýrdi: biri – reaksiyashyl – kertartpa, ekinshisi – aghartushy-demokrattyq»,– deydi. Múnday baghyttar qazaq qoghamynda ornyghyp, qazaq dalasy óz ishinen handyqtar qúryp, avtonomdy týrde Resey arqyly basqarylyp jatty.

Islam dinining qazaq dalasyna keluine baylanysty molda-ishandar men qojalardyng da qoghamdaghy bedeli artty. Ásirese payghambar úrpaghy sanalatyn qojalar qazaq dalasynda ghana emes, jalpy Orta Aziyada abyroy-ataqqa ie bolatyn. Búl turaly A.Muminov:«...Sleduet otmetiti, chto kazahskie hodjy igraly y igrait vajnui roli v slojeniy y funksionirovaniy konkretnogo musulimanskogo obshestva v Sentralinoy Azii. Ee ignorirovanie privodilo k vozniknovenii y sirkulyasiy nenauchnyh opredeleniy tipa «poverhnostnaya islamizasiya», «plohie mumulimane» iyt.d.», – deydi.

Tashkent, Búhara, Hiuadaghy siyaqty Qazaqstangha diny ortalyqtary qalyptasqan qalalardan kelgen sauda keruenderi arqyly qazaq halqy arasynda islam dinining taraluyna jol ashyldy. Sauda-sattyq keruenderimen birge dini, ruhany baylanys jýrip jatty.

Degenmen, «...1787-1791 jyldary orys-týrik soghysy kezinde Búhara tarapynan qazaqtardyng arasynda Osman imperiyasyn qoldau maqsatynda orystargha qarsy ýgit-nasihat júmystary belsendi jýrgizildi. Osyghan qarsy shara retinde qazaq dalasynda Búhara men Hiuanyng sayasy yqpalyn әlsiretu maqsatynda orys sheneunikteri islam dinin qazaq dalasynda tatar moldalary arqyly taratudy qoldady».

«...Al tatar moldalary óz tarapynan qazaq halqyn islam dinine baulyp, mektepter ashyp, meshitter salyp, diny kitaptar taratyp, qajylyqty uaghyzdady».

Abay diny bilim alghan Semeydegi Ahmed Riza medresesi de osy tatar moldalardyng yqpalynda bolghandyghy belgili. Biraq osy medresede naqty qanday pәnderding oqytylghandyghy turaly mәlimet joq.

Abay on jasqa kelgende, әkesi ony Semeydegi Ahmet Riza medresesine oqugha beredi. Medrese sol kezdegi aldynghy qatarly oqu oryndarynyng biri edi. Ol medresede ýsh jyl oqidy. Abaydyng ruhany ósu jolynda búl kezenning asa manyzdy bolghanyna dau joq. Medresede shәkirtterge tereng ruhany bilim beruge basa nazar audaryldy. Islam dinining qaghidalary Qúran arqyly ghana emes, sonymen birge sopylyq ilimimen de ýilestirilip otyrdy. Al sopylyq ilimder – músylman ilimining shyny bolatyn. Abay әdebiyet maydanyna әli kele qoymaghan jas shaghynda Shyghystyn, әsirese orta ghasyrlyq Tayau Shyghys әdebiyetining oqyrmany boldy.

Abay medresede sopylyqtyng ókilderi Baqyrghani, Sofy Allayar, Ahmet Iasauidyng ruhany múrasynan susyndaydy.

Úly oishyl-aqyndar Ferdausi, Nizami, Saghdi, Qoja Hafiyz, Nauai, Jamy t.b. mektebinen nәr alyp ósti. Shyghystyng búlardan basqa kórnekti aqyndaryn, arab-parsy әdebiyetining diny ayadaghy qissa-dastandaryn, «Shyghystyng diny ghalymdarynyng payymdauyndaghy logika men músylman pravo negizderin» (M.Áuezov) jaqsy bildi. Tipti, bertin kele de, dýniyege kózqarastarynyng qalyptasyp, tvorchestvolyq talantynyng sharyqtap, keng arnagha týsken shaghy orys әdebiyetining ókilderi men revolusioner-demokrattardyng iydeyasyna etene boy úryp, osy baghytqa birjola berilgen kezde de Abay Shyghystyng búl tektes bay әdebiyetinen qol ýzbegen, әr kez qayta ainalyp otyrghan. Búl tústa shәkirttik elikteu emes, zaman tóreshilerining múndastyghy, syrlastyghy ansata tabystyratyn.

Búl turaly akademik Múhtar Áuezov bylay dedi: «Abay «Masghút», «Eskendir», «Ázim әngimesi» siyaqty tereng maghynaly dastandar men «Kózimning qarasy», «Qor boldy janym» siyaqty syrshyldyq jyrlar jazghanda; «Óleng – sózding patshasy» siyaqty әsem sózding qadirin aitqanda, Shyghystyng klassikalyq poeziyasy ýlgilerin alady.Osylardyng ishinde úly aqyn Abaygha birden-bir yqpal etken Qoja Ahmet Iasauy boldy.

Qorytyndylay kele, Abaydyng tuyndylaryn oqyghanda bayqaytynymyz – Qoja Ahmet Iasauy ekeuining de ústanghan joly bir ekendigi. Úly ghúlamalarymyzdyng da ústanghan joldary – Allanyng qúdiretin sezinu, adamzatty bauyrym dep bilu. Ekeuinde de jetim men jesirdi ayau, әlpeshteu, joq-jitikke qol úshyn beru keninen aitylady.

A.T. Utemisov,

QR MSM DIK Mәdeniyetter men dinderding halyqaralyq ortalyghy

Taldau júmysy bólimining sarapshysy.

 http://qamshy.kz/