Aymaqqa jana әkim kelgen kezde jamaghat bir eleng etip qalatyny belgili. Sebebi, sol ónirdegi kez kelgen qoghamdyq toptar (kәsipkerler, zeynetkerler, budjet qyzmetkerleri, júmyssyzdar, t.b.) jana basshydan ózgeshe bir janalyq, ózgeris, qoldau kýtedi. Búlardyng ishinde jergilikti últ janashyrlary - ziyaly qauym da bar. Janadan kelgen әkim osy jaqta manyzy ketinkirep qalghan memlekettik tilge mәn berer, últtyq ruhymyzdy úlyqtar dep olar da ózinshe dәmelenedi. Biraq nege ekeni belgisiz, Kereku ónirinde últ mәselesine ong qaraghan әkim onbay qalatynyn kórip jýrmiz. 
Kópshilikting esinde bolar, sonau bir kezde Pavlodar oblysyn basqarghan Ghalymjan Jaqiyanov osy ónirde ógeysip qalghan qazaq tilining jaghdayyn bayqaghasyn «Altyn til» degen arnayy baghdarlama engizip, memqyzmetkerlerdi qazaqsha sóileuge mindettep, basqa da ong sharualardy qolgha alyp edi. Qalanyng dәl ortalyghynan zәulim meshit túrghyzyp, oghan ghúlama Mәshhýr-Jýsipting atyn bergizgeni taghy bar. Biraq sonynan últjandy búl azamattyng ne kýige úshyraghanyn ózderiniz bilesizder...

Ghalymjan ketkesin, qazaq tili ózining taz qalpyna qayta keldi. Odan keyingi әkimder shama kelse últ mәselesinen aulaqtau jýrgendi jón kórgen sekildi. Tipti B.Saghyntaevtyng (surette) kezinde әkimdikke qaraytyn 3-4 basylym biriktirilip, arnayy mediaortalyq ashylyp, oghan baspasózge eshqanday qatysy joq, zaty qazaq bolghanymen, ózi orystildi bir әiel adam taghayyndalghany esimizde. Mine, kelip ketetin әkim ýshin búl jaqtaghy últtyq mәselening qúny bes tiyn ekenin osydan bayqaugha bolady. Janaghy әiel ara-túra mening oblystyq «Saryarqa samaly» gazetine beretin jazghan-syzghandarymyzdy bastyrmay qoydy. Sondaghy bar sebebi - mening «Jas Alash» gazetining tilshisi ekendigimde. Ózining qazaqshasy shamaly әlgi әiel «Jas Alashtyn» betin ashyp oqymaytyny da belgili. Áyteuir tәuelsiz gazet degesin, shama kelse jolatpau kerek dep oilaydy.
Ghalymjannan song Kereku ónirinde últtyq til men mәdeniyetting tuyn tiktep ketken Erlan Aryn (surette) ekenin el biledi. Osy kezde qazaqsha jazatyn qalamgerler kәdimgidey ense kóterip, aimaqtaghy Jazushylar Odaghynyng mýsheleri ýnemi nazargha alynyp, arnayy granttar taghayyndalyp, olargha eki tilde shyghatyn «Nayzatas» degen әdeby jurnal ashyp berdi. Jyl sayyn «Ertis-Bayanaula» seriyasymen jergilikti qalamgerlerding kitaptary shyghyp túrdy. Basqasyn aitpaghanda, Mәshhýr-Jýsip Kópeyúlynyng әdeby múrasyn 20 tom etip shygharuy -últtyq mәdeniyetimizge qosylghan ýlken ýles edi. 

Degenmen, Arynnyng búl әreketi jergilikti orystildi qauymgha shanshuday tiydi. Ol әkimdikke kelgennen bastap eteginen alghan osy jaqtaghy orystildi gazetter men sol tilde jazatyn jurnalister Aryn isti bolghasyn tipti erkinsip ketti. Jerden jeti qoyan tapqanday tymaqtaryn aspangha atyp, joqty bar etip, әli kýnge deyin quana jazyp jatyr. Áriyne, búnyng ar jaghynda tek Aryngha baylanysty sot isin jazu ghana emes, odan basqa últshyldyq teris kózqaras túrghanyn da bayqau qiyn emes. Onyng ýstine búlargha syrttan jón siltep túrghan bireuler bar ekeni de belgili...

Bozymbaev nege óitedi?

Byltyrghy jyly aimaqqa Q.Bozymbaev (surette) basshy bolyp kelgesin, Arynnyng uaqytyndaghy últtyq til men mәdeniyetke qatysty dәstýr jalghasyn tabatyn shyghar dep ýmittenip edik. Ózi jәne qazaqy ortasy qalyptasqan Jambyl oblysyn basqaryp kelgen adam. Biraq ol senimimiz aqtala qoymady. Bir bayqaghanymyz, últ mәselesine kelgende ayaghyn bayqap-bayqap basatyn sekildi. Búl ózining pozisiyasy ma, bolmasa «últqa qatysty sharuagha abay bol» degen Aqordadanyng núsqauy bar ma, әzirshe osylay bolyp túr.

Sózimiz dәleldi bolu ýshin birer mysal keltire ketelik. 
1.Byltyrghy jyly oblys basshylyghyna kelisimen, J.Aymauytovtyng eskertkishine dep bólingen qarjyny alyp qoyghanyn bilesizder. Búl jóninde «Jas Alash» gazet shu kóterip, ony jalpy ziyaly qauym qostaghasyn, aqyry ol eskertkish әiteuir kýn suyp, qar bir týskesin ornatyldy. 
2.E.Arynnyng kezinde oblystaghy Jazushylar Odaghynyng mýshelerine jyl sayyn 200 myng tengeden әkimning arnayy granty beriletin. Aylyq jalaqylary 50-60-mynnyng tónirigendegi jurnalister ýshin búl әjeptәuir demeu. Biraq byltyrghy jyly búl mәsele ayaqsyz qala jazdady. Qalamgerler arnayy hat joldap, әkimning orynbasary Orsariyevke kirgesin, atalmysh grant búrynghysynan qasqaryp, 150 myng tengege týsip, jyldyng ayaghynda әreng dep qolgha tiydi.
3.Byltyrghy jyly Bozymbaev әkim bolyp kelgesin ónirding ruhani-eknomikalyq jaghdayynan eldi qúlaghdar eteyik, jana әkimning búl jaqtaghy jamaghat jayly oi-pikiri qanday ekenin bileyik dep arnayy saual joldap, «Jas Alash» gazetine súhbat beruin ótinip edik. Biraq nege ekeni belgisiz, ol kisi bas tartty. (Ákimge degen saualdarymyzdy baspasóz qyzmeti arqyly bergen edik. Basshynyng kónil-kýiin búzbas ýshin, olar ol hatty bermey qoyy da mýmkin). Al eger osy ónirdegi atyn eshkim bilmeytin orystildi bir gazet oblys әkimine qolqa salsa, sózsiz qabyldar edi. Qazaqtildi basylym búl jaqta sonau kenes uaqytyndaghyday әli de jetim balanyng kýiin keship túrghanynyng bir belgisi osy.
4.Ótken jyldyng ayaghynda oblys aumaghynda túratyn qalamgerler, ziyaly qauym ókilderi, el aqsaqaldary Bozymbaev myrzagha hat joldap, qazaq tilinde shyghatyn aimaqtyq bir ýlken gazet ashyp berui turaly ótinish jasaghan. (Búl hat oghan jetpey, ishki sayasat basqarmasynan qaytqan sekildi. Sebebi sol basqarmadan qazaqsha shalasauatty jazylghan bir hat aldyq). 
Eger sózding shynyna kóshsek, osy ónirde ondaghan ýlken kәsiporyn, kenishter júmys istep túr. Qazaq jerining astyndaghy esepsiz baylyqpen talaylar qaltasyn toltyryp jatqanyn әrkim biledi. Mysaly, «Bogatyri» kómir kenishi bas diyrektorynyng bir ailyq jalaqsyn tabu ýshin men 5-6 jyl júmys isteuim kerek eken! Bir qyzyghy, osy kәsiporyndardyng basshylarynyng qay-qaysy minbege shygha qalsa: «Qazaqstan mening otanym, qazaq degen halyqty erekshe sýiemin, tili men mәdeniyetin qoldaymyn» dep jar salady. Eger qazaq tilin qoldasa, osylar qazaq jerinen milliardtap tauyp jatqan baylyqtan shamaly ghana bólip, qazaq tilinde bir aimaqtyq gazet shygharyp berer edi ghoy. Búnyng barlyghy, әriyne, oblys әkimine baylanysty, eger ol kәsiporyndargha qolqa salsa, olar úyalsa da kómekteseri anyq. Biraq ony jasamay otyr.

5. Biyl qazaq әdebiyetining alghashqy qarlyghashtarynyng biri Qadyr Tayshyqovtyng tughanyna 115 jyl tolady. Jazyqsyz atylyp ketkenine 78 jyl tolghan qalamgerdi eske alyp, Almatydaghy Últtyq kitaphanada saqtauly túrghan, latyn әrpimen terilgen eki shaghyn kitapshasyn kirillisagha kóshirip, basyp shygharayyq degenbiz. Búghan shamaly ghana qarjy kerek, biraq ondaghan kәsiporny bar aimaq sony tuyp bere almay túr. Osy mәselemen oblystyq mәdeniyet basqarmasyna baryp edik, aqsha joq degen ýirenshikti sózdi aitady. Qazir daghdarys degen bәrine syltau bolyp túr. Ákimning orynbasary Orsariyev myrzanyng kómekshisine birer mәrte telefon shalyp edik, qabyldaghysy kelmeydi.

Oblys basshysy ýshin orystildi basylymynyn orny bólek pe?

Búl jaqta orystildi basylymdardyn yqpaly kýshti ekenin búryn da jazghamyz. Sebebi, halyqtyng basym kópshiligi sony oqidy. Oqyghandaryna qúdayday senedi jәne. Resmy BAQ-tardan basqa, birneshe tәuelsiz orystildi gazetter shyghady. Bozymbaevtyng biyligi osyny týsinse kerek, qazir oryssha jazatyn jurnalister «erekshe qamqorlyqqa» alynyp jatyr.
Byltyrghy jazda oblystaghy «Ertis-media» ortalyghyn basqarugha ontýstik jaqtan IY.Nevolin degen azamatty alyp kelgen bolatyn. Búryn-sondy atyn estimegen búl kim boldy eken, osy jaqtan eki tilde birdey sóileytin dúrys adam tabylmady ma dep oiladyq ta qoydyq. Juyqta «Vremya» gazetining osy aimaqtaghy menshikti tilshisi O.Voronikony «Pavlodar.nius» portalyna redaktor, «Karavan» gazetining menshikti tilshisi bolghan R.Isabekov degen azamatty Pavlodar audandyq gazetine redaktor, E.Ertisbaev degen adamdy oblystyq radiogha diyrektor etip taghayyndady. Estuimizshe, Ertisbaev ta orystildi qazaq eken. Bir qyzyghy, búlardyng bәri әkimdikten ketken Erlan Aryndy shamalary kelgenshe jerden alyp, jerge salghandar. Álde qazirgi biylikke sonysy únady ma eken?..
Jaraydy, elektrondy portal men audandyq gazetke orystildi jurnalist kerek shyghar. Al halyqqa kýndiz-týni habar taratatyn oblystyq radiogha eki tilde erkin sóiley alatyn kósheli bir adam tabylmady ma dep oilaysyn. 
Jergilikti ziyaly qauymnyng aituynsha, búl sekildi «úsaq-týiek» mәselelerden Q.Bozymbaev ózi habarsyz boluy da mýmkin, ony istep otyrghan әkimning baspasóz qyzmeti desedi. Bozymbaevtyng ózimen ere kelgen baspasóz hatshysy Asqar Jaldinov degen jigitti alghash kórgende ishimiz jylyp qalghan edi. Biraq myna tirliginen son, kәdimgidey seskenip otyrmyz. Eger ketkenshe osylay bola berse, әli talay sharuany býldireri anyq.
Dúrys týsininizder, biz búl jerde әiteuir últtyq mәseleni kóteru kerek eken dep, bireulerdi jazyqsyz qaralaghaly otyrghan joqpyz. Aqiqaty osy. Áriyne, ertengi kýni uaqyty jetkende Bozymbaev ta, onymen birge Jaldinov te keter jónderine. Biraq búl jaqtaghy últany tozghan últtyq bolmysymyzdy kim kelip týzeydi eken deysing sosyn.

Saylau BAYBOSYN

Abai.kz