«San — mólsherdi sipattaytyn, sanauda paydalanylatyn abstrakt nәrse» (Vikiypediya — ashyq ensiklopediyasynan alynghan mәlimet). San jayly býkil әlemdik ghylymnyng ortaq tújyrymy osy.

Qazirgi tanda óz tughan elining tarihy jadyn janghyrtyp, jaghymsyzynan qashyp, jaqsysyn jalghastyryp, bilimin damyta almaghan elderding tyghyryqqa tireleri aiqyn. Demek, úrpaghy bilimsiz elding keleshegi de búlynghyr. Árbir memleket, әrbir últ óz ókilining bilimi men boyyndaghy erekshe qasiyetteri, talanty men daryndylyghy, ózgelerden erekshe tabighy qabileti arqyly biyikterden kórinip, basqalargha qaraghanda oq boyy ozyq túratynymen baghalanady. Óz últynyng salt-sanasy men ata-babasynan kele jatqan dәstýrin boyyna ana sýtimen, әke qanymen sinirgen әrbir úrpaq osy zaman talabyna say bilimmen qarulansa, el keleshegi enseli, mәrtebesi biyik, armany asqaq, elding mereyi ýstem bolmaq.

Atam  Qazaqtyng sózdik qorynda óte jii qoldanylatyn kiyeli sandar degen úghym bar. «3,7,9,12,40,1000» sandar tizbegin ózimizding kýndelikti qoldanysymyzda jýrgen salt-dәstýrimizden, әdet-ghúryptarymyzdan, yrym - tyiymdarymyzdan, naqyl sózderimizden, maqal-mәtelderimizden, rulyq shejiremiz ben shejire-dastandarymyzdan  anyq kóruge bolady.

Qarap otyrsaq, býgingi tanda sandy auyzgha almay, yaghny eshteneni sanamay ómir sýru tipten de mýmkin emes. Osy qarapayym 10 sifr bolmasa, biz telefon da sogha almaymyz.

Eger biz 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 sandarynyng qadir-qasiyetin tolyq bile otyryp, әrbir san atauly jayly oy tolghap jәne osy sandardyng qalay dýniyege kelgenin biletin bolsaq, adam balasynyng ótken tariyhqa, yaghny Ata-babalarymyzgha degen qúrmeti, jalpy bilimge degen qúshtarlyghy oyanary sózsiz.

Qoja Ahmet Yasauy men Beket Atanyng sopylyq (tarihat) iliminde qasiyetti 7 men 12 sany asa qúrmetteledi.

Týsinikteme: Sopylyq ilim «Tarihat joly» dep aty aityp túrghanday, búl jol Ata-babalarymyzdyng ótken tarihyn  zertteydi. Búl ilim: Sopylyq ilim, Hal ilimi, Ar ilimi, Haq ilimi dep te atala beredi. Búl býtkil jer betindegi Adam balasynyng ótken tarihy men jan dýniyesin zertteytin jalghyz ilim. Jer betinde búghan teng keletin ilim joq. Sebebi, ózge dinderding bәri adamzatqa  kitap arqyly jetse, búl ilim adamdargha ata-tegin, jan-jýreging arqyly da jete beredi.

Qasiyetti 7 sanyna qysqasha sholu jasaghannyng ózinde tómendegidey bolyp shyghady: Manghystau ólkesin meken etken 7 júrt; tuystyghy bólinbeytin 7 ata; adamnyng 7 mýshesi; dýniyening 7 qazynasy; Adaydyng 7 qayqysy; jút 7 aghayyndy;  aptanyng 7 kýni; qyryq bir qúmalaq baly joramalyndaghy 7 taq jerge týspes; dýniyening 7 ghayyby; júldyzdar әlemindegi 7 qaraqshy; Jetiqaq (Manghystau) - jer atauy; Jetisu ólkesi - jer jәnnaty, 7 qabat jer asty, 7 qabat aspan әlemi, 7 planeta. Eger de 7 sanyna deyingi sandardy bir-birine qossaq, 1+2+3+4+5+6+7=28 bolady eken. Búl búrynghy 1 aidyng úzaqtyghyn beredi jәne sausaq buyndarymyzdyng sany 28.  Búl ejelgi qazaq ghúlamalarynyng jaratylysqa say óte dәl, asqan sheberlikpen jasaghan kalendary. Ózderiniz kórip otyrghanday, búl jerde qazirgi jyldyng 12 aiynyng 28,29,30,31-nen bitetinindey әrtýrlilik joq.

Úly Jaratushydan Músa payghambargha týsken Toratta (Taurat) 7 sany 500 ret atalyp ótedi.

«Jeti júrttyng tilin bil, Jeti týrli ilim bil».

«Tegin bilmegen teksiz, Jeti atasyn bilmegen jetesiz».

Qazaq balasy 7 atagha deyin qyz alyspaydy, sebebi olar sening et-jaqyn tughan qaryndasyn.

On eki sany: «12 ata Bayúly» rulary ejelgi Qazaq qaghanatynyng ózegin qúraghan jәne sonymen qatar býkil qazaq halqynyng qarashanyraghy atanghan. Soghan sәikes han ordasy 12 qanat keregeden túrghan. Ejelgi shejire-dastandardyng bәrinde qazaq ordasyn «12 qanat Aq Orda» dep ataghan. Qazaqtyng «últym Qazaq, úranym Alash, keregem Aghash» deytini osydan. Qazaq halqy  Áz әuliyening úly men qyzynan taraghan «Naghashy» men «Jiyenderden» túrady. Naghashy degen sózimizding týbiri «aghash» bolatyny osydan.  Soghan sәikes 12 ay bir jyl, 12 jyl bir mýshel, adam denesi 12 mýshege bólinedi, maldyng etin 12 jilikke bóledi, saghat tili 12-ge bólinedi t.t.

Alghashqy «amanatty» alghan Qoja Ahmet Yasauiyding jasy 12-de bolghan. Ústaz «atqan jebesinin» týsken jerine saldyrghan Shaqpaq ata meshitining syrtynda da úzyn sany 12 oiyq kezdesedi. Al Shopan-ata medresesinde 12 bólmening orny bar. Osy qasiyetti 12 sany Beket Ata ómir sýrgen kezende de súpylyq tarihatynyng 12 maqamy ispetti syrttan ishke kirip, meshit qabyrghasynan oryn alyp, 12 «qyr jәne tesikpen» beynelengen.

-  Eng ejelgi úly mәdeniyetti dýniyege әkelgen Shumer elining astronomdary Kýn jýiesi Kýn men aidy qosqanda, on eki planetadan túratynyn jazyp ketken.

-  Adamdarda 12 júp qabyrgha bolady.

- Qazaq kýntizbesi boyynsha on eki aigha arnayy jәndikter men hayuanattardyng aty berilgen. Olar: tyshqan, siyr, balyq, qoyan, úlu, jylan, jylqy, qoy, meshin, tauyq, iyt, donyz. Osyndaghy on eki jyldy bir mýshel, qauipti jas dep, ony adamdar atap ótui de tegin emes. On eki sózimen baylanysty "on eki mýsheng sau bolsyn", "on ekide bir núsqasy joq", "on ekide bir gýli ashylmaghan" degen sózder de aitylady.

-  Asan Qayghy atamyz: Týndikti ózenin kórgende: "On eki qazylyq Oy Týndik, manyrap jatqan qoy Týndik. Qoydyng qúlaghy tútam shyghyp túrghan jer eken", - dep tastap ketuge qimay, artyna ýsh qaraghan eken.

-  Temirdi qazaqtyng belgili 12 taypasynyng 12 bii Qaztaudyng ýstine aq kiyizge kóterip alyp shyghyp, Taudyng da, Temirshining de atyn jәne onyng «han» degen lauazymyn  da ózgertip taudy Shynghys tauy dep, al ózin Shynghys qaghan dep jariyalaydy. Osy taudyng eng biyik shynyna Múnal dep atasynyng atyn qoyady.

-  1867-1868 jyldardaghy reformadan keyin Jem uezining qúramynda 12000-14000 ýidi biriktirgen 12 bolys boldy.

40 sany – «Ghayyp Eren Qyryq Shiltenderdin», yaghny ejelgi qazaq handarynyng 40 uәzirlerining sandyq ataularyn beredi. Sәbiydi qyrqynan shygharghan. Sopylyq jolgha týskender 40 kýn shilge otyrghan. «Qyzgha qyryq ýiden tyiym», «Bir kýn ashyqqannan 40 kýn aqyl súrama», «Jaqsy әke jaman balagha 40 jyl rizyq», «Qyryq jyl qyrghyn bolsa da ajaldy óledi» degen sekildi qyryq sanyna qatysty maqal-mәtelder bar. Sonymen qatar, «qyryq jamau», «qyryq qúbylu», «qyryq pyshaq», «qyryq kýn toy toylau», «qyryq qyz», «qyryq sandyq», «qyryq kýn shilde» siyaqty qyryq sanynyng búljymas zandylyqpen qoldanylatyny taghy bar.

Qasiyetti Qúran Kәrim – bilimning qaynar búlaghy. Qúranda Úly Jaratushy Allanyng eng biyik sana dengeyi kórinis tauyp, ondaghy barlyq dýnie sanmen de bayandalady.

Mysaly, Qúranda barshamyzgha belgili 114 sýre, 6666 ayat bar. Osy 114 cýrening 16-cynan basqalarynyng bәrining aldyna Ál (Al, Alash, Alshyn) - 64, Át (At, Ata) - 9, Án (An, Man, Ana) - 9, Áz (Az, Qaz, Qazaq) - 4, Ásh (Ash, Ashur) - 4, Ás (As, Qas, Qas bi) - 3, Ár (Ar, Arys, Arap) - 2, Ád (Ad, Ada) - 1, Ály (Ali, Ghali) - 1, Ia (Qiyan, Iafes) – 1 degen alghashqy atalarymyzdyng (ru, taypa, qauym, el) esimderi qoyylghan. Búl esimder Qúran sýrelerining Alla tarapynan kimderge qatysty uәhy etilgenin kórsetedi.

Alla taghala barlyq dýniyeni qos-qostan jaratqan: jaqsy men jaman, tәtti men ashy, kýn men týn, jer men ai, er men әiel, ómir men ólim, aqiqat pen jalghan, meyirim men qatygezdik t.t. deytin úghymdarymyzdyng bir-birinsiz kýni joq. Biri bolmasa, ekinshisining bar-joghynda bile almaymyz. Qúran Kәrimde mine osy úghymdardyng barlyghynyng tepe-tendigi mýltiksiz saqtalghan.

Qúrandy zertteushi ghalymdardyng aitularynsha Qasiyetti Qúran Kәrim júmbaqqa toly. Jәne ol júmbaqtardyng sheshimi biz ýshin osy jaratylystaghy zandylyqtargha jasyrylghan. Belgili bir sózder Qúran Kәrimde birneshe mәrte qaytalanady. Sandardyng qadir-qasiyetining qúpiyalary jayly derekter Qúran Kәrimde bylaysha beriledi:

1. Jeti kók – 7 ret, Kókterdi jaratu - 7 ret;

2. Er - 23, Áyel - 23 ret;

3. Senim - 25, Senbeu - 25 ret;

4. Ósimdik - 26, Aghash – 26 ret;

5. Qaytu - 28, Sheksiz -28 ret;

6. Jenildik – 36, Qiynshylyq 36 ret;

7. Músylmandar - 41, Jihad – 41 jerde;

8. Adamdar – 50, Payghambarlar - 50 jerde;

9. Izgilik – 50, Býlik - 50 jerde;

10. Beybitshilik – 50, Jaqsylyq – 50 jerde;

11. Kesapat – 75, Shýkir – 75 jerde;

12. Júmaq - 77 ret, Tozaq - 77 ret;

13. Tura jol – 79, Meyirimdilik – 79 jerde;

14. Perishteler jayly – 88, shaytandar jayly 88 jerde aitylyp ótedi;

15. Zeket sózi 88 ret – Bereket sózi de 88 ret kezdesedi.

16. Qiynshylyq – 102, Sabyr – 102 jerde kezdesedi.

17. Jerdegi ómir (Dýniye) - 115, basqa, mәngilik ómir (Aqyret) - 115 ret;

18. Jaza - 117 ret, Keshirim sózi odan tura eki ese artyq qaytalanghan 234);

19. Ómir – 145, Ólim – 145 jerde kezdesedi;

Ayt: «Eger adamdar men jyndar Qúrangha úqsas kitap jasamaq bolyp jinalsa olar tipti olardyng biri ekinshisine kómekshi bolsa da Qúrangha úqsas eshtene jasay almaydy» (Qúran, «әl-Isra’» sýresi 17:88)

Ejelgi Qazaq Alyp biyinde de (Álippe) osy qaghida bar. Onda 30 dybys-tanbamen jasalghan sózderding qúrylymy, yaghny sóz jasau qaghidasy 15/15-ti qúraydy jәne bәri belgili bir jýiege, yaghny Qazaqtyng rulyq shejiresine  tolyqtay baghyndyryla otyryp jasalghan.

Sandy zertteu júmystary Úly Jaratushy-Alla adam balasyn dýniyege әkelip, olargha sana bergeli beri bir sәtke de tolastaghan emes. Álem ghalymdary sandar jayly milliondaghan,  milliardtaghan ghylymy zertteu enbekter jazyp qaldyrdy. Olardyng qatarynda «Ár san ózindik erekshelikke iye» degen Pifagor (b.z.b.  570—490 jj), «Sandar әlemdi basqarmaydy, biraq qalay basqaru kerektigin ýiretedi» degen Gete (1749-1832), Evkliyd (b.z.b.  365 — 300 jj), Diofand (b.z.b. 3 gh.), P.Ferma (1601 — 65), L.Eyler (1707 — 83), P.Dirihle (1805 — 59), P.Chebyshev (1821 — 94), A.Markov (1856 — 1922), IY.Vinogradov (1891 — 1983), V. A. Gordlevskiy, V. V. Radlov, N. Ya. Marr, V. V. Bartolid, G. I. Ramsted, G.N.Potaniyn, L.Bazen, E.R.Teniyshev, V.I.Chernyshev, E.A.Umarov,  N.S.Derjaviyn, M.P. Dolobko, N. N. Poppe, A. N. Samoylovich, L. P. Yakubinskiy, P. I. Vorobiev, V. P. Tomashevskiy, Ya. Marr. jәne t. b. bar. Osy ghalymdardyng keybirining san myndaghan jyldar boyy zertteulerindegi bar jetken jetistigi sandardyng geneologiyagha qatysty ekendigine boljau jasaghandary.

Ángimening qysqasyn aitqanda, býkil jer betinde sandyq jýieni qoldanbaytyn birde-bir adam, sandardyng qúpiyasyn ashugha talpynbaghan birde-bir el, birde-bir ghalym joq. Biraq, sol elderding «auzymen qús tistegen» birde-bir ghalymy osy sandyq jýiening qaydan shyqqanyn jәne búl úghymnyng qalay dýniyege kelgenin, әrbir adam balasynyng kýn sayyn  myn, million mәrte kimderding esimderin atap jýrgenderin bilmeytinderi de aidan anyq.

Búny týsinu ýshin myna súraqtargha jauap tabuymyz qajet: a. Sana degen ne? ә. Allataghalanyng eng birinshi jaratqan adamdary qay tilde sóiledi?  b. Olardyng alghashqy otany qay jerde? g. Olardyng býgingi qarashanyraghy kimder?  gh. Sandar qanday maghyna beredi? d. Eng birinshi neni (kimdi) sanady? e. Eng alghashqy jazba qalay ataldy?  j. Ol jayly derekterdi qaydan tabugha bolady?

 Býtkil jer betinde búl súraqtardyng jauabyn biletin jalghyz-aq el bar. Ol, Adam Atanyng qarashanyraghynda otyrghan Qazaq eli. Búl jaghday Adam Ata shejiresining tek qana qarashanyraqta jәne sonymen qatar Atam Qazaqtyng Ana tili ayasynda saqtala alatyndyghynyng aiday aighaghy bolmaq.

Biz múnyng deregin Manghystaulyq aqyn-jyraulardyng kez-kelgenining shejire dastandarynan taba alamyz. Mysaly, Núrym Shyrshyghúlúly jyrau (1831-1908):

«Adam – Safy balasy

Bir terekten san bútaq

Dýniyege kelgen san bolyp

Buyn-buyn taqtaly» dep jyrlaghan. («Bes ghasyr jyrlaydy» Almaty. 1989. 129 bet). Ózderiniz kórip otyrghanday, Qazaq shejiresinde Adam Ata men Aua ananyng alghashqy úrpaqtarynyng esimderi jýieli týrde sanmen belgilengen jәne olardyng «bir terekten san bútaq» bolyp, «buyn-buyn taqtagha» bólinip dýniyege kelgeni jәne kez-kelgen atau sózding týbirinde sol sózding Atasynyng aty saqtalyp otyratyndyghy aitylady.

Tarih taghlymy: Sóz týbiri (óz týbi, óz atasy) eshqashan janylyspaydy. Janylysatyn adamdardyng sanasy, yaghny aqyly men bilim dengeyleri ghana.  Oryndy jerinde aitylmaghan «Sózding atasy óledi» degen qazaq maqaly bar.  Bizding janylysqanymyz sonshalyq «Sózding Atasyn (iyesin)» analyq tekke ainaldyryp «aptyr (ap, apa)» dep atap jýrmiz.

Dybystyq tanbalardy eng alghash oilap tapqan bizding Atalarymyz. Olar alghashynda rulyq tanba dep atalyp, ghylymy ainalymgha «Runa (Ru ana) jazbasy» degen ataumen endi. Býkil әlem elderi jazu tanbalarynyng bastauy osy. Sandar men sanaudyng negizinde de Atam Qazaqtyng osy rulyq shejiresi jatyr.

Dәlel me? Tyndap kóriniz?  Áriyne, eng birinshi Allataghala Adam Ata men Aua Anany jaratyp, eng birinshi solargha sana berip, tilin shygharghany daugha jatpasa kerek. Áytpese, biz eshbir qúbylysty týsinbes te, olargha atau bermes te, býgingidey sóilemes te edik. Bizge búl súraqtargha jauap tabu ýshin myna jaghdaylargha kónil audaryp, ony әrqaysymyz óz sanamyzda zerdeleuimiz qajet:

 Birinshiden, alghashqy adamdar osy biz sóilep jýrgen qazaqtyng Ana tilinde sóilegen. Sebebi, Ad, Ada, Aday, Adam degen sózderding ózi taza qazaq sózi bolghandyqtan ghana biz bir-birimizdi Adam dep atap jýrmiz. Basqa júrttar Adam dep tek qana Alghashqy Adam Atamyzdy ataydy.

Ekinshiden, olardyng alghashqy otany Manqystau. Sebebi, әlem elderining kóbi alghashqy adamdy Adam Ata dep atasa, keybiri Man dep ataydy. Ekeui de dúrys. Aqiqatynda, Man Ata – Adam Atanyng jalghasy (úrpaghy) bolyp tabylady. Man atamyzdyng atynda Manqystau túrsa, ol jerde kýni býginge deyin Adam atanyng qarashanyraghynyng iyeleri Qaz Adaylar otyr. Manqystaudy býkil әlem Adaylardyng ata mekeni dep tanidy. Búl býkil әlem elderimen moyyndalghan aqiqat. Adam men Aday atanyng sóz týbirlerining birdey bolatyny da, olardyng «til tanbaly Adaylar» dep atalatyndary da osydan. Adaydyng qazirgi «Jebe (strelka)» tanbasynyng kez kelgen jerde adamdargha jol kórsetip túratyny da osydan. Al sóz týbiri jәne «tanba» óz kezeginde eshkimdi, eshqanday daugha, sóz týsinetin qazaqty dýdәmaldyqqa jibermeydi. Endi osynyng ýstine bizding tilimizding «Ana tili» dep atalatynyn  qosynyz. Ana til - mening sheshemning tili degendi emes, búl til býkil әlem elderi tilderining anasy degen sóz. Áytpese, qazaqtan ózge elder de tilderin orys tili, arap tili, parsy t.t. degen siyaqty últ ataularymen atamay, Ana tili dep ataghan bolar edi. Búl jerde «aptyrlyq qúqyq» tolyqtay saqtalyp otyr. Sondyqtan qazaqtan ózge elderding óz tilderin Ana tili dep ataularyna qúqyqtary joq.

Ýshinshiden, jer betindegi býkil әlem elderimen moyyndalghan shyndyq, kimde-kim qanday úghymdy dýniyege әkelse, nemese qanday da bir janalyq ashsa, sol úghym men janalyqqa sol adamnyng esimi beriledi. Demek, býtkil jer betindegi barlyq ataular alghashqy Atalarymyz ben Analarymyzdyng esimderi. Sebebi, adamzattyng alghashqy damu kezeninde adamdar eng birinshi bolyp birin-biri tanydy jәne birine-biri esim berdi. Ol ataular basynda óte qysqa bir, eki, ary ketkende ýsh dybystan qúraldy. Keyin olar kóbeye kele ózge jer, su, tabighat qúbylystary atauyna ainaldy.

Tórtinshiden, qazaqtyng barlyq ataulary men sóz jýiesi adam balasynyng ómirindegi barlyq tanym-týsinikteri ózderin ghalamdyq qúbylystarmen teneulerden jәne  salystyrulardan túrady. Sondyqtan bizding sózdik qorymyzda nebir asyl teneuler jәne soghan sәikes laqap esimder jii kezdesedi. Qazaq tilin jaqsy biletin jandargha ony týsinuding esh qiyndyghy joq.

Besinshiden, sandardyng bәri alghashqy atalarymyzdyng sandyq atauy, yaghny laqap esimderi. Olar eng birinshi bolyp birin-biri sanady, dәlirek aitqanda  úrpaqtary Atalaryn (jeti atasyn) jәne arghy tekterin sanady. Sana degen úghymnyng sóz týbiri Ana bolatyny osydan.

Altynshy, «Sana» degen sózding tolyq maghynasy Saq Ana. Qazaqtyng kóp dybysty barlyq sózi birikken sózderden túrady. Atam Qazaqtyng sóz jasau qaghidasy boyynsha eki sózden bir sóz qúralghanda dybys ýndestigine sәikes, aldynghy sózding songhy dybysy, nemese ekinshi sózding birinshi dybysy týsip qalyp otyrady. Mysaly: Atamnyng júrty–Atajúrt, Ay auyly–Ayly, Alyp biy–Álippe, bastau alghan–bastalghan, joq bolghan–joghalghan, tauyp alghan–tabylghan, kógerip ketken-kógergen, Balyqshy Saq Kýn –Balasaghún, Dombyra jasaushylar auly–Dombauyl, Qaz bir (pir)–qazir, Han auyly–qanly, Qoja Ahmet–Qojahmet, Han agha–Qangha, Noghaylar auyly–Noghayly, Ýstingi júrt–Ýstirt, Ot Man (Otpan)–Otan, Man әke–Meke (arabiyadaghy qala), Mandardyng qyry–Manqyr, Mandardyng kenti–Mankent, Mandardyng qystauy–Manghystau t.t. bolyp jalghasyp kete beredi. Búl qaghida daugha da, kýmәngha da jatugha tiyis emes.

Jetinshi, әrbir úghymnyng atauy sol úghymnyng bir auyz sózben jazylghan úly tarihy. Biz búny kez kelgen ataugha tarih retinde qaraghan da  ghana aiqyn týsine alamyz. Jәne taghy bir ýnemi este ústaytyn jaghday, әr bir úghymnyn, yaghny ózen men kóldin, teniz ben múhittyn,  shúnqyr men qúdyqtyn, kez-kelgen ydystyng týbi bolatyny siyaqty, adam balasynyng da týp atasy bar. Soghan sәikes barlyq ataulardyng sóz týbiri (óz týbi, óz atasy) bolady. Sóz týbiri eshkimdi aldamaydy jәne eshkimdi eshqanday dau-damaygha jibermeydi. Mine osy qaghidagha sәikes, yaghny Adam Ata  men Aday Atanyng sóz týbirlerining birdeyliginen, býgingi Aday shejiresining - Adam ata shejiresi ekenin kóremiz. Keybir «bilgishterdin» Aday ata men Qaz Agha (Qazaq) shejiresin bar-joghy 500 jyl dep esepteytinderining negizsiz ekendigin qaperlerinizge bere otyryp, Qaz Adaydyng barlyq shejire-dastandarynda aitylghanday, Aday shejiresining bastauyn jetpis myng jyl arygha qaray ysyrsaq, aqiqaty osy bolady.

Segizinshi, әlem shejiresin tanyp bilude bizge asa kónil audaratyn jaghday sózderding tek qana dybys –tanbalardan emes, olardyng buyn-buyngha bólinui. Sebebi, sonau týptegi eng alghashqy Adam Ata men Aua Ana dýniyege kelgeli beri, olar ataly, әkeli, balaly, nemereli, shóbereli, shópshekti t.t. buyn-buyn bolyp jalghasyp keledi. Býkil әlem elderining Ata tek shejiresinde de, solardy ataytyn sózder men sóilemderde de, artqy buyn aldynghy buynnyng jalghasy retinde dәl solay berilip keledi. Býtkil jer betindegi barlyq rular, taypalar, úlystar, handyqtar men qaghandyqtar da osylay buyn-buyn bolyp dýniyege keldi. Búl daugha da, kýmәngha da jatugha tiyis emes. Búl jaghday Sәttighúl atamyzdyng shejire-dastanynda bylaysha óriledi:

«Ózender qúrghap sualmas

Qaynary bolsa aqpaly.

Bekarys pen Alshynnan

Kishi jýzding balasy

Dýrep edik el bolyp

Buyn-buyn taqtaly» (Sәttighúl Janghabylúly «Amanat» Almaty. 1996. 178 bet).

Toghyzynshy, ejelgi Ghún, Gun, Gunnu, Hun, Hunnu degen úghymdardyng bәrining týp atauy Kýn, yaghny qazaqtyng Kýn qaghanaty. Mysaly, Kýnderding әigili biyleushisi Edildi «Kýn qaghany» dep ataghan.  IYә, Iә kәdimgi aspandaghy býkil dýniyeni jaryq qylyp, jylu berip, jarqyrap túrghan kýnimizding atyndaghy Kýn. Kýnning týbiri Ýn. Kýn - Qazaqtyng Qu jәne Ýn degen eki birikken sózi.

Osy birinshi buyndaghy «Qu» jәne ekinshi «Ýn» degen eki buyn sózding rulyq shejiredegi atauy Adaydyng ýlken úly, yaghny birinshi buyny Qúdayke (Qu Aday әke) bolsa, ekinshi buyndaghy «Ýn» onynshy buyn úrpaghy Múnal (sandyq atauy Monghol) bolady.

Ýndi halqynyng Ýndi (dauysty, әuezdi) dep atalatynynyng da syry osy. Olardyng týp atasy «Dauysty» atanyng molasy Manghystauda kýni býginde de bar.

Adam atanyng qarashanyraghy Adaydyng kenje nemeresi Múnaldyng da sóz týbiri «ýn (ún, ún)» bolatyny osydan. Ózderiniz kórip otyrghanday «biday» degen sózding avtory By Aday bolsa, únnyng avtorlyq qúqyghy Qaz Adaydyng qarashanyraghy Múnalda jatyr.

Aspandaghy kýnning týbiri «ýn» bolatyny da osydan.

Onynshy, býkil әlem elderi óz mәdeniyetterin Altaydan taratady jәne ony kәmil moyyndaydy. Al, Altaydyng tegi Manghystauda. Altaylyqtardyng arasynda jyrlanatyn «Ma Aday-Qara» batyrlyq dastany osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq.

Ejelgi shejire-tarihtyng bәri Manghystauda әlemdik MAD patshalyghy bolghanyn jәne onyng  әlem astanasy dep, atalghanyn jazady. MAD qysqartylghan sóz. Sebebi, key jazbalar MAD-ty Ma Aday-Qara, Maday (Matay), Man Aday dep hattapty. Ejelgi Midiya patshalyghy da kezinde Maday dep atalypty. Qazaq mәdeniyetining de osy MAD-tan bastau alatynyn sóz týbirindegi Mәd (Mad) degen týbirinen aiqyn kóremiz. Arabiyadaghy Meke (Man әke) qalasy men Madinadan da biz osyny kóremiz. Álem kartasynda Ad, Mad degen týbiri bar elder, eldi mekender men toponomikalyq ataular óte kóp. Orys halqynyng analaryn Mat deytinderi de osydan.

Altaydyng «Ma-Aday qara» jyrynda:

«Jemeney taudyng jonynda,

Ma-Aday qara eli bar.

Qysy-jazy qar jaumas,

Kók oray shalghyn beli bar» degen joldar bar.

 

On birinshi, Manqystau týbegi súghyna kirip túrghan teniz Kaspiy dep atalady. Kaspiyding týpki qazaqy atauy Qas bi. Ol óz kezeginde Qaz biyding (Qazaqtyn) laqap aty, yaghny sinoniym. Sonda Qaz degenimiz býkil әlem elderi mәdeniyetining eng biyik shyny bolsa, Qas degen sóz kez-kelgen úghymdardyng eng biyik shyny. Onyng arjaghynda eshtene joq. Qazaqtyng sózdik qoryndaghy Qas Saq, Qas batyr, Qas mergen, Qas aqyn, Qas sheshen, Qas túlpar, Qas dýldil, Qas sheber, Qas qaghym, Qas qyr (biyiktik), Qas dúshpan, Qas aru, Qas súlular osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq. Qazaqtyng «qasiyetti adam», «qasiyetsiz adam» degen úghymdarynyng shyghu tegi de osy. Endi osylardyng qasyna Qaz aqtyng taghy bir balama atauy Qazdy (aspanda úshatyn, kiyeli qús) qosyp qoyynyz. Al, BY degen sózding maghynasy barshamyzgha belgili bolsa kerek. Shynynda da, eng birinshi tili shyqqan elding Qas by atanbay basqasha ataluy mýmkin de emes qoy. Búl daugha jatpaytyn tújyrym. Ejelgi qazaqtar jaqsylyqqa jarysudan aldaryna jan salmay, yaghny bәigeden kelip osynday eng qúrmetti ataugha ie bolghan.

 

      On ekinshi,  Ángimening qysqasy, tilde Ata da bar, Ana da bar. Atasy, auyzdan shyqqan әrbir sózinning týbiri (óz týbi). Anasy – til, yaghny tiling bolmasa sóiley almaytyn mylqausyn. Sózding Atasy Adam Ata, Anasy Aua Ana.

 

Eng jogharghy sana (sanaudyn) iyesi Úly Jaratushy-Alla, Alladan keyingisi Adam. Allanyng adamgha bergen sanasynyng arqasynda Áz ata úrpaqtary sandyq jýieni mengerdi. Biz qoldanyp jýrgen dybystyq tanbalar men sandardyng bәri osy sandardy oilap tauyp, dýniyege әkelgen úly atalarymyzdyng esimi. Dybystyq tanbalar da, soghan sәikes sandyq jýie de olardyng dýniyege kelu ret sanyn beredi. Sol ýshinde keyde bizder, sannyng ornyna 1-A, 2-Á, 3-B, 4-G, 5-Gh, 6-D, 7-E, 8-J, 9-Z, 10-I, 11-Y, 12-K, 13-Q, 14-L, 15-M, 16-N, 17-N, 18-O, 19-Ó, 20-P, 21-R, 22-S, 23-T, 24-Ý, 25-U, 26-Ú, 27-H, 28-Sh, 29-Y, 30-I  degen dybystyq tanbalaryn qoldanamyz.  Eng alghashqy әlemdik úly derjava Qazaq qaghandyghynyng (ol zamanda qazaqtan basqa memleket bolmaghan) qoldanghan dybystyq 30 tanbacy osy. Búl 30 tanba әlem tarihyndaghy adamdardyn, elderdin, memleketterdin, qaghanattardyng dýniyege kelu ret sanymen tolyqtay sәikes jasalghan. Eger Biz osy tanbalardyng ornyndaryn auystyryp,  tanbalardy 30-dan az, nemese kóp etetin bolsaq, jana engizgen Álippe bizdi Qazaqy bolmysymyzdan ajyratyp ózge elding mýddesine qyzmet jasaytyn bolady. Sondyqtan, jogharyda kórsetilgen әrbir tanbanyng syryn, býkil qazaq balasyna rulyq shejiremizben  salystyryp zertteudi úsynamyn!

 

Aqiqatynda, qayta-qayta dybystyq tanbany ózgertu dúrys dýnie emes. Zerdelep qarasaq,  múnday jaghdaylar ózge syrt elding yqpalyna say jasalady eken. Mysaly, 1930 ben 1940 jyldardaghy Kenes biyligining qazaq Álippesin zorlyqpen eki ret ózgertkenin eske alynyz. Biz osy ózgeristerden keyin azghana jylda qazaqtyng birde-bir ejelgi sózin týpnúsqadan oqy almaytyn, jazba tarihymyzdyng bәrinen ajyraghan,  dýniyege Ata salttarymyzdan, Ata dәstýrlerimizden, әdet-ghúryptarymyzdan, dilimiz ben dinimizden, Ana tilimizden ajyrap, sanasy sansyraghan jana mәngýrt úrpaq bolyp shygha keldik.

 

Atam Qazaqtyng rulyq shejiresin Adam-Adam bolghaly zerttep, zerdeleumen ainalysyp kele jatqan Tarihat joly, yaghny sopylyq ilim sandardyng dýniyege kelu tarihyn aishyqtap týsindiredi:

Qazaq qarttyng ýsh úly bar: ýlkeni Úly jýz – Aqarys, ortanshysy Orta jýz - Janarys, kenjesi Kishi jýz - Bekarys dep atalady.

Úly jýz Aqarysty (Agha Arys) - Ýisin, Orta jýz Janarysty - Arghyn, Kishi jýz Bekarysty - Alshyn dep te atay beredi. Sebebi, qazaqtyng qalghan rulary dýniyege kelu retimen osy ýsh negizgi rudyng ainalasyna toptasqan, yaghny sol negizgi rudyng jaqyn tumalastary.

Birinshi, Úly jýz taypalary: 1.Saryýisin, 2.Shapyrashty, 3.Oshaqty, 4.Ysty,

5.Alban, 6.Suan, 7.Dulat, 8.Sirgeli, 9.Qanly, 10.Jalayyr, 11.Shanyshqyly, 12.Qataghan.

Ekinshi, Orta jýz taypalary: 1.Arghyn, 2.Nayman, 3.Qypshaq, 4.Qonyrat, 5.Kerey, 6.Uaq.

Ýshinshi, Kishi jýz taypalary: 1.Álimúly, 2.Jetiru, 3.Bayúly.

Bayúly – On eki Ata Bayúly dep te atalady: Olar Alasha (ýlkeni),  Baybaqty,

Qyzylqúrt, Masqar, Sherkesh, Ysyq, Tana, Jappas, Esentemir, Berish, Taz, Aday (kenjesi) (Ensiklopediyalyq derekten). On eki ata Bayúldarynyng songhy ghasyrlardaghy býkil Alash júrtymen moyyndalghan qúramy osy. Ózderiniz kórip otyrghanday, ýlkeni Alasha bolsa, eng kishisi (kenjesi) Aday. Qaz Adaydyng býkil Qazaqtyng qarashanyraghynyng iyesi delinetini osydan. Sebebi, Adam Atamyz eng alghash osy shanyraqty qúrdy, kóterdi, osy shanyraqta ghúmyr keship, oshaghynyng otyn óshirmey,  úrpaghyn jalghastyryp keledi. Demek, shejiredegi attary atalghan rular san atauyn iyemdengen «buyn-buyn taqtaly»  úrpaqtardyng basy.

 

Bir (birinshi buyn, birinshi orynda) - Adam Atanyn, yaghny onyng qarashanyraghy Adaydyng eki balasy Qúdayke men Kelimberdining sandyq atauy, sonymen qatar barlyq sandyq jýiening bastauy.

Bir – Bi (bi) jәne ir (iri) degen eki birikken sózden túrady. Búl jerde iri By dep Aday Atanyng eki úly Qúdayke (Qu Aday әke) jәne Kelimberdi aitylady.

Áriyne, eng birinshi bolyp, Adam Ata men Aua Ananyng tili shyghyp sóiledi, úrpaqtary ary qaray damytty. Adam atanyng qarashanyraghynyng iyeleri Adaylardyng «til tanbaly Adaylar» delinetini osydan. Ádilet (sóz týbiri Ád (Ad) Adaydyng laqap aty. Ad qauymy Ádiletting atasy, yaghny osy úly úghymnyng «avtory». Adam balasynda úrpaghy ýshin Atadan artyq eshkim әdil bola almaydy.

Qúdayke Aday Atamyzdyng taq múrageri, al Kelimberdi Atamyzdyng qarashanyraghy bolyp tabylady. Býgingi Qaz Adaylar sol qarashanyraqtyng (Ata shanyraqtyn, Kәri shanyraqtyn) oshaghynyng otyn sóndirmey, sol Atalarymyzdan qalghan rulyq shejireni, salty men dәstýrin, әdetteri men ghúryptaryn, tili men dinin, tipti bәri-bәrin saqtap býgingi kýnge jetkizip otyr.

Sayystarda: bas jýlde, birinshi, ekinshi, ýshinshi oryndar beriletin qaghida bar. Osy qaghidanyng bas jýldesi Adam (Aday) atamyzdyng atyna taghayyndalghan. Attary aityp túrghanday, birinshi oryn bir sanyn, ekinshi oryn eki sanyn, ýshinshi oryn ýsh sanyn iyemdenip otyrghan Atalarymyzdyng atyna belgilengen.

Qazaqtyng jalghyz qalghan qariya adamdy «Qubas» dep ataytyndary osydan.

Bir sanynyng dybystyq-tanba  atauy «A» - Ada (Ata) men Ana degen maghynasy bar.

«A» tanbasy atyna say jasalghan. Er men әielding basy qosylyp, bel jaghy birigip túr. Zer salyp qaraghan adamgha Er adamnyng jinishke, әiel adamnyng juan bolyp belgilenuinen, әielderdin  dýniyege úrpaq әkelitinin de menzelip túrghanyn bayqar edik.

Jaraysyndar! Atalarym! Al, qazirgi latyn Álippe tanbalaryn úsynyp jýrgenderge berer kenesim:  Sizderding úsynghan tanbalarynyzda Ejelgi atalarymyzdyng shynayy tarihyna tolyqtay say keletin dәl osynday kez-kelgen adam balasy týsinetindey aiqyn maghynasy bolugha tiyis.

 

       Eki sany (ekinshi buyn, ekinshi orynda) – Aday Atanyng ekinshi buyn úrpaghy, yaghny birinshi nemeresi Qu  Aday әkening ýlken úly Tәzike (Áz әke), býgingi atauy Qazaq), sóz týbiri Áz әulie atamyzdyng esimi. Molasy Man Atagha jaqyn jerde, qyrdyng ýstinde.

Tәzike: T- tolyp tolysu; Ázimiz – Áz (Az); «I» — balasy, úrpaghy; songhy «Ke» jalghauy – әke degen maghyna beredi.  Búl eki buyn, qazaq ta «Aqqu menen Qaz, Aday menen Taz egiz», — dep tújyrymdalghan. Balama atauy Az eli (basynda kóp emes, az halyq). Atam Qazaqtyng «ÁKE» degen qasiyetti úghymy osy eki buyn arasynda dýniyege kelgen. Búl aitqanymyzdyng aiday aighaghy Qazbek bolsa-Qazeke, Bolat-bolsa Bәke, Nasyredin bolsa-Nәke, Samat bolsa-Sәke deytinimiz bolyp tabylady. Eki (balamasy júp (júbay), qos (qosaq)) sany Qazaqtyng sandyq atauy.

Qaz atamyzdyng laqap (madaq) esimi «Áz». Biz ary qaray ýsheuining (Aday Ata, Qúdayke, Tәzike) ornyna Áz atamyzdyng atyn qoldanamyz. Sebebi,  Áz ata – Áz әuliye, Áziz delinip, janyna eng jaqyn, ayauly atamyz degendi bildiredi. Qazaq balasyna at qoyghanda tanghy mezgilde «Azan shaqyryp» qoyatyny, «Áz ata!  Myna jaryq dýniyege taghy bir úrpaghynyz keldi» - dep, Qasiyetti Qúrannyng sýrelerinen ýzindi aitylyp, jana tughan nәrestening qúlaghyna ýsh ret balasyna qoyghan esimin dauystap aiqaylaydy. «Azan shaqyryp» at qoydyng syry osy.

Balamasy: Azan (Az Man) - jaryq kýnning bastalu kezeni, yaghny kýnning shyghar mezgili.

Azan – Jyl basy Nauryz aiynyng alghashqy ýsh kýni Áz kýni dep atalady.

Azan shaqyru – Namazgha jyghyludy bastardan búryn Azan shaqyrylady.

Eki – ek jәne i. Ek – ekeu,  egiz,  egu, egin egu,  yaghny balama maghynasy kóbey. Atam Qazaqtyng «Bas ekeu bolmay, mal ekeu bolmaydy», «Erding eki sóilegeni ólgeni» deytinderining de syry osy.

Al «i»-ge kelsek, qazaqta «i, y, y, i» dybystary úrpaghy, balasy degen maghyna beredi. Mysaly, Qoja Ahmet Iassauy (Qoja Ahmet Iasynyng balasy), Ákim Tarazy (Ákim Tarazdyng balasy), Ábubәkir Kerderi (Ábibәkir Kerderining balasy), Qadyr Myrza Áli (Qadyr Myrzalynyng balasy) t.t..

Qazaq handary men qaghandarynyng bastaryna kiyip jýretin bas kiyimderining Tәj (Tәz) dep atalatyndary osydan. Býtkil jer betinde Ata syilaudyn, Áke syilaudyng búdan asqan ozyq ýlgisi bolyp kórgen emes. Bola da almaydy. Qazaq handary men qaghandary bastaryna kiyetin bas kiyimderine týp atamyzdyng atyn qoyyp, bastaryna kiyip jýrse, qaramaghyndaghy eli de olardan qalyspay,  olar otyratyn «altyn taqty» taqiya dep atap, bastaryna kiyip jýrgen. Demek, olar osynday qúrmetke ylayyq bolghan. Mine Bizding ejelgi Atalarymyz ben Analarymyz birin-biri osylay qúrmettegen.

Eki – kóbeyding basy, yaghny er men әiel, soghan sәikes Qazaq degen atty iyemdengen eng alghashqy úly elding sandyq atauy.

Kýni býgindegi әlem ghalymdarynyng barlyq jazba derekterindegi qazaqty «keng dalada emin-erkin kóship-qonyp jýretin batyl adamdar, erjýrek erkin, tәuelsiz adamdar» deytinderining syry osy.

Sodan beri aradan qanshama sular aghyp, qanshama ondaghan myng jyldar ótse de sol týptegi eshkimge tәuelsiz eng alghashqy elding atyn saqtap otyrmyz.

Eki sanynyng dybystyq atauy «Á» - Áke men әiel. «Árkimning әkesi ózine Áz әuliye» degen sóz sodan beri jalghasyn tauyp keledi.

 

Ýsh sany (ýshinshi buyn, ýshinshi orynda) – Qu Aday әkemizding eki úlynyng kishisi Qosay Atamyzdyng qauymy. Qosay - Aday Atagha ret sanymen sanaghanda ýshinshi buyn bolyp keledi. Birinshi buyn Adaydyng eki balasy Qúdayke men Kelimberdi, ekinshi buyn Qúdaykening ýlken úly Tәzike, ýshinshi buynda kenje úl  Qosaylar. Kezinde Qúdayke kóshi sugha ketip, olardan Qosay atanyng úrpaghy Núq payghambar, onyng otbasy men músylmandyqty moyyndaghan az  ghana el Allanyng qalauymen topan suda kemege minip aman qalghan.

Qosay – birikken sóz. Sóz týbiri Os (Osh) bolsa,  Qos – eki,  nemese egiz + Ay degen sózderden jasalyp, ýsh sany Qosaylardyng sandyq atauyn beredi. Osy ýsh degen týbirden tuyndaytyn kýsh, kýshti, kýsh-quat degen úghymdar Adamzattyng Qosaylargha bergen baghasy. Kýshting avtory Qosay (Kýshting týbiri ýsh bolatyny osydan (Qu jәne ýsh)), Quattyng avtory aty aityp túrghanday Qu men Ad, yaghny Qúdayke (Qu Aday әke) bolyp tabylady.

Eng alghashqy ot jaqqandar osy ýsh buyn úrpaq. Manghystaudyng qara oiynyng qaq tórindegi eng biyik taudyng Otpan (Ot man, Ot adam) atalatyn sebebi de osy. Otan degen sózimiz osy Otpannyng qysqartylghan núsqasy. Ot jaghatyn qondyrghyny «mosy» jәne «oshaq» dep ataytynymyz, osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy. Mosy pen oshaqtyn  sóz týbirlerining «Os (Osh)» Qosay atamyzdyng «azan shaqyryp» qoyghan esimimen birdey bolatyny osy. Qosay atamyz «mosy» jәne «oshaq» degen bir auyz sózben kýni býginge deyin «avtorlyq qúqyqtaryn» saqtap otyr. Qazaqtyng oshaghynyng oty sónbeui ýshin dýniyege úrpaq kelui kerek. Qazaq qariyalarynyng «Oshaghynnyng oty sónbesin» dep bata beretinderining de syry osydan.

Tórt amaldyng biri «qosu» Qosaylardyng laqap aty. Ekeuining de «Qos» degen sóz týbirlerining birdey bolatyny osydan.

Qosaylargha «Agha balasy» dep asa qúrmet kórsetiletinining negizgi syry da osy. Tughan-tumalastaryn, inilerin janynyng jyluyn berip jәne ot jaghyp jylytsa, olar agha bolmaghanda kim agha bolady?! Janynda aghasy men dosy bar jan qor bolushy ma edi? Qosaydan joldasyng bolsa jolynnyng bolatyny da osy. Dostyng týbiri «os» bolyp Qosaymen týbirles bolatyny da osydan.

Týsinikteme: Qúdayke qauymyna songhy nýkteni Núq payghambar qoydy. Alay da búl qauym Qosay Ata úrpaghy Núq payghambardyng kemesine mingen jandarmen jalghasyp ketuine baylanysty, sóilemde de Qos Nýktemen jalghasyp ketti. Qos Nýktening tolyq maghynasy Qosay Núq Ata bolyp tabylady. Qosaydan joldasyng bolsa, jolyng bolady degen sóz osylay dýniyege keldi. Aqiqatynda da, Qosay Ata úrpaghy Núq payghambargha joldas bolghandardyng ghana joly bolyp, kemege minip aman qalghan bolatyn.

Aptanyng ýshinshi kýni, yaghny sәrsenbining sәtti kýni dep, sapargha shyghatyny osydan qalghan. Qazaqtyng rulyq shejire deregi boyynsha 3 sany Qazaqtyng 3 jýzinin, sonymen qatar Bekarystyng 3  balasynyng da sandyq esebin beredi.

On segiz myng ghalamnyng jaratylysy týgeldey qatar óriledi: Mysaly, jaryqtyng ýsh kózi – Kýn, Ay, Júldyz. Ýsh bastau – Aspan, Jer, Adam. Otbasy – erkek, әiel, úrpaq.

Kóptegen elderde 3 sany qauipti san dep esepteledi. Sebebi, osy ýshinshi buyn úrpaq Núq payghambar zamanynda apatqa úshyraghan.

     Ýsh sanynyng dybystyq atauy «B» - Bala. Bir, eki, ýsh – Ata, Áke, bala. Múny kimde-kim kezdeysoq sәikestik dep oilaytyn bolsa qatty qatelesedi. Eger biz osydan latyn әribine ótip, onda «Á» tanbasy bolmaytyn bolsa, búl balalardyng nekesiz, yaghny әkelerining kim ekenin bilmey dýniyege kelgen degenin bildiretin bolady.

«B» tanbasy eki syzyq jәne «jýkti әieldin» beynesin beredi. Demek, ótemiz dep otyrghan Álippemizde barlyq dybystyq tanbalar osylay sóileuge tiyis.

Biz ótemiz dep otyrghan Álippemizde osy qaghida mindetti týrde saqtalugha tiyis. Áytpese, Adam Atany jaratqan Úly Jaratushy – Alla emes, biz maymyldan jaraldyq, atamyz aiuan dep moyyndaghan bolyp shyghamyz.

 

Tórt sany (tórtinshi buyn) - Qaz Adaydyng tórtinshi buyn úrpaghy Qúnanorystar (Rysqúldar), búl bayaghy Núq payghambardan taraytyn qauym, shejiredegi Adaydyng kishi úly Kelimberdining birinshi úly, yaghny sol Núq payghambar kemesinen Qazyghúrt (Qazyq júrt) tauyna týsip aman qalghan birinshi buyn úrpaqtar. Búl Kelimberdi Atamyzdyng birinshi buyny, al Aday Atadan eseptegen de tórtinshi buyny.  Basynda bәri bir halyq, yaghny tórteui týgel bolyp, tóbedegini alyp, qatarynyng bәrinen ozghandar  osylar. Býgingi orystar osy rudyng atyn iyemdenip, qazaqtan bólinip, bólek otau tikken úrpaqtary. Biraq olar býginde atalyq tekten bezip, analyq tekke, yaghny Rashangha (Evropalyqtar olardy nasha Rasha deydi) ainalyp ketti. Ejelgi qazaq  shejirelerinde orystardy jiyender eli dep ataytyndarynyng syry osy. Qaeaqta jiyen dep qyzdan tughan úrpaqty aitady.

Orystyng aldynda túrghan «Qúnan» - Qu (Qu Aday әke), «Ýn» (Kýn, Kýnder (Hundar), qarashanyraghy Múnal), «N» dybysy Núq atamyzdyng jәne An (Man, Ana) degen maghyna beredi. Demek, orystyng aldynda túrghan «Qúnan» olardyng ata-tegin jәne olardyng ret sanyn kórsetip túr. Sebebi, Qúnanorystar Adaydyng ýshinshi nemeresi bolsa, Qúnan da jylqy balasynyng ósu dәrejesining ýshinshi satysy bolyp tabylady.  Jylqynyng jana tughan balasyn Qúlyn (qúlynshaq), bir jastan keyin  Tay, ýsh jastaghysyn Qúnan dep ataydy.

Birinshi buyn - Qúdayke, Kelimberdi, ekinshi buyn – Tәzike, ýshinshi buyn – Qosay, tórtinshi buyn - Qúnanorys.

Tórt sany Qúnanorystardyng sandyq atauy. Týbiri - Ór (biyik jer, órleu, jogharylau), Órt (órtenu, kýiip-janu), Tór (ýidin, dastarhannyng tóri), Tóre (Tór iye), tóragha, tórayym. Býgingi Biz rugha jatpaymyz dep jýrgen tórelerding rulyq tegining bastau alatyn jeri osy.  Demek, Qazaqtyng «Tórteu týgel bolsa, tóbedegi keler» degen úlaghatty sózi solargha baylanysty aityldy. Tórteuding tórt kózi týgel, auyzdary bir bolsa, olardyng oryndarynyng tórde bolatynyna qanday dau bar. Olardyng auyz birligi «taudan tómen qaray, aua jayylmay bir arnamen sarqyray aqqan sel siyaqty» býkil әlemge ýlgi bolghan. Kelimberdining alty balasynyng ýlkeni, yaghny qalghan bes balanyng aghasy bolghandyqtan, olardyng orny tórde bolatynyna qanday dau bar.

Qazirgi orys halqy Ata-babalarynyng bizden bólinetin jeri osy tórtinshi buyn. Biz olardy әli kýnge deyin sol ejelgi ru atymen atap jýrmiz. Ejelgi jyr-dastandar orystardy jiyender eli, yaghny qazaqtyng qyzynan taraghan úrpaq dep atap, olardyng bastarynyng birigip, tútas el bolyp biriguine jaghday jasaghan. Alayda, býgingi orys halqy Darvin ilimin tolyqtay moyyndaularyna baylanysty Ata shejireden ajyrap ketken. Biraq, kýnderding kýnin de «Er ainalyp elin tabary» sózsiz.

Tórt sanynyng dybystyq atauy «G» - Gu-Gu, Guil men Gýl. Guil – topan sudan keyingi sәbiylik kezen, Gýl – ýlbiregen qyz ben bozbala. Adamzattyng damu, eseng kezenin bildirip túr.

 

Bes sany (besinshi buyn) – Aqpandar. Qazaqtyng aqiqatqa ata bolyp, agha atanatyny osy atalarymyzdyng túsy. Ata tarihymyzdaghy Aq Kýnder (Aq Húndar, Aqqadtar), Saq, Saqtar jәne qazaqtyng eng asyl qasiyetining atauy Saqy (myrza, qoly ashyq) sózi solardan qaldy. Saqtyng týbiri Aq bolatyny osydan. Qazaqty aqiqatqa Ata etip, býkil әlem elderine Agha (Qaz agha, Qazaq) atandyrghan osylar.

Aqpandar Qaz Adaydyng besinshi buyn úrpaghy.  Sóz týbiri Aq. Ekinshi buyny Pan (Man). Búlar Qaz Adaydyng ekinshi úly Kelimberdiden taraytyn tórtinshi nemeresi.

Aq pen Ádiletting (sóz týbiri Ad (Ád, Ádil) maghynalary birdey jәne sol siyaqty «As»-tyng da maghynasy osy. Aldynghy eki sóz eng jogharghy adamy qasiyet, adaldyq pen әdildikti bildirse, As (bas) eng ýzdik, eng joghary degendi bildiredi. Býgingi balalardyng bilimine bagha bergendegi bir óte jaman, eki jaman, ýsh qanaghattanarlyq, tórt jaqsy, bes óte jaqsy dep bagha beriletinining syry osy. Agha men Aqiqatqa bes degen bagha berilip otyr.

Aghanyng týbiri «Agh (Aq)» bolatyny osydan. Álem biyleushisi, yaghny barlyq handardyng aghasy degen maghyna beretin «Qaghannyng (Q-agha-n)» sóz týbiri Agha bolatyny da osydan. Qart qazaqtyng ýsh úlynyng ýlkenining Agha Arys (Agharys) atanatyny da osydan. Barlyq jaqsy dýniyening Aq  dep atalatyny da osydan.

Aq (Aqiqat) – asa qasiyetti úghym. Sondyqtan, barlyq izgi niyetten tuyndaytyn  kiyeli úghymdardyng bәrine Aq sózi qosylyp aitylady. Mysaly, Ananyng aq sýti, Aq neke, Aq adal jar, Aq adal mal, jana týsken jas kelinshekting basyna taghatyn Aq oramal, Aqsha búlt, Aq orda, Aq bosagha, Aq tilek, Aq niyet, Aq jýrek, Aqyl, Aqqu, Aqtau, Aqsu, Ádiletting Aq tuy t.t.

QAZAQ degen el esimimizdegi QAZ degen týbirge «AQ» jalghanyp, Qazaq – Aqiqattyng atasy dep, atalatyny da osydan.

Bes sany Aqpannyng sandyq atauy bolsa, Aqiqat (shyndyq) degen úghymda – Qaz Adaydyng besinshi buyn úrpaghy Aqpandardyng avtorlyq qúqyghy jatyr. Ejelgi Aqqad (Aq Qaz Aday) atalghan úly elding tegi de osy.

Bes sanynyng dybystyq atauy «Gh» - búl sannyng jogharyda kórsetilgenderden de basqa ghalym, ghylym, on segiz myng ghalam degendey әlem qúpiyalaryn tolyq mengergen degen de maghynalary bar.

 

Alty sany (altynshy buyn) - Qaz Adaydyng altynshy buyn úrpaghy Balyqshylardyng sandyq atauy. Bizding Al, Alghi, Alan, Alash, alty Alash degen úghymdarymyzdyng bәri osynyng ishinde. Alty  Alash (aldynghy alty el: 1 buyn - Qúdayke, Kelimberdi. 2 buyn - Tәzike. 3 buyn - Qosay. 4 buyn - Qúnanorys. 5 buyn - Aqpan. 6 buyn - Balyqshy. Alashqa jatqan alghashqy alty elimiz osy), Alshyn (Kishi jýz rularynyng týp atasy), Alghy, Aldynghy, Alghashqy (eng birinshi degen maghyna beredi), Alghy – Adaydyng ejelgi úrany. Qazirgi Ýstirtting (qyrdyn) atauy ejelgi shejire-dastandar da Alghidyng dalasy dep atalghan. Alash (býkil qazaqtyng úrany), Alman (Almaniya), Altay eli, tauy men ólkesi, Alatau, Balasaghún (Balyqshy Saq Ghún) qalasy, Baltyq tenizi men elderi, Balqan taulary, Balqash kóli, Alyp (Alpi) tauy, ary qaray alys, alghys, alyp, alu, almau t.t. bolyp kete beredi. Alty sanymen Balyqshy atamyzdyng esimderining sóz týbirlerining birdey bolatyny osy.

Tórt amaldyng biri «Alu» degenimizde – Balyqshy atamyzdyng aptyrlyq qúqy bar.

Alashqa jatqan alty elding týp qazyghy Túran (Týrik) bolyp tabylady. Áygili Qojabergen jyraudyn:  «Alashqa jatqan alty eldin,

Týpki atasy Túrannan,

Janylmandar qazaghym,

Alash baba úrannan» dep jyrlaytyny osydan.

Altynshy buyn, búl býtkil jer betindegi alghashqy alty buyn úrpaqtyng bir qaghanat qúramynda san myndaghan jyldar boyy ghúmyr keshetin kezeni. Olardyng Alty Alash atalyp, auyzdarynyng bir bolyp, keyingi úrpaqqa ýlgi bolatyn kezeni. Búlardyng Qazaqtyng rulyq-shejirelik jýiesindegi ataulary  Balyqshy (Shybyntay, Qypshaqtar). «Altau ala bolsa, auyzdaghy ketedi», — dep eskertip ketken solar. Qazaqtyng «sybagha», әigili muzykalyq aspaptarynyng biri «Sybyzghy», túqymy tausylmaytyn qara shybynnyng ataulary  da solardan qaldy.

       Tarih taghlymy: Kez-kelgen atau sózding týbirinde (óz týbinde), sol úghymdy dýniyege әkelgen rudyng (atanyn) esimi túrady. Biz ony qazir «aptyr (avtor)», sóz týbiri «ap apa), av (ab, aba, baba)» dep, analyq tekke ainaldyryp jiberdik.

Alty, alpys, alty jýz, alty myn, alty myng alty jýz alpys alty t.t. bәri osy Alashqa jatqan alty elding sandyq ataulary. Ol zamandarda býkil әlem elderi bir memleketting qúramynda, bәri bir atanyng úrpaghy ekendikterin aiqyn sezine otyryp tatu-tәtti ghúmyr keshken.

On segiz myng ghalam degendegi, ghalamnyng sóz týbiri (óz týbi, óz atasy) «Al» bolatyny da osydan. Býgingi ghalymdarymyz qúpiyasyn asha almay jýrgen býtkil jer betin torlay salynghan alyp piramidalardy da salghan bizding Atalarymyz. Oghan Egiypet piramidasynyng ishindegi bólmening qabyrghasynan tabylghan «dombyra» men «Adaydyng «til tanbasy» tolyqtay kuәlik ete alady. Endi osynyng ýstine Kair (Egiypet) múrajayyna qoyylghan Tutanhamonnyng (Egiypet perghauyny, mýrdesi piramida ishine jerlengen) bala kezinde oinaghan oiynshyghy qoydyng asyghy jәne piramidalardyng eng biyik shynynyng Adaydyng tanbasy «jebemen» sәikes keletindigin  jәne Qúran Kәrimde Perghauyn әskerining «qazyq» dep atalghanyn qosynyz. Demek, ol zamandarda býkil әlem elderi bir tilde, yaghny býgingi Qazaqtyng Ana tilin de  sóilep, bir ghana biyleushi qaghangha (handardyng aghasyna) baghynghan bolyp túr. Oghan dәlel retinde aitarymyz, sol piramidalar shoghyrlarynyng arasy artyq ta emes, kem de emes tura 6666 km boluy. Endi osynyng ýstine Qasiyetti Qúran Kәrim sýrelerining 6666 ayattan túratynyn qosynyz.

Álemdi, әsirese batystyqtardy dir etkizetin sannyng biri 666 sany. Olar ýshin 666 – eng qorqynyshty san. Krestyan dinindegiler 666-ny shaytandyq san dep esepteydi. Olar ýshin 666 - nyng sonshalyqty jeksúryn boluyna 6 sanynyng (alty Alashtyn) minezining qiqarlyghy jazyqty. 6 sany erkindikting nyshany, eshkimge esh nәrsege bas iymeytin asau san. Ómirine 2 ret 6 sany qatysty bolsa, onda ol jer betindegi eshbir biylikke baghynbaytyn dýley kýshke ainalmaq.

Aqiqatynda, 6+6+6=18 myng ghalam bolady. Qazaq shejiresi Qazaqtyng danqty úly Er Dәuitting úly Sýleymen patshanyng osy 18 000  ghalamgha patsha bolyp, barlyq andar men jan-januarlardyng tilin bilgendigin aitady.

Jaqynda әlemdik BAQ-tar әlem elderi til ghylymy osydan 6000 jyldan әri de býkil әlem elderi bir tilde sóilegen degen qorytyndygha kelgenderin jariyalady. Áriyne, ol til Qazaqtyng ANA tili. Býkil jer sharyndaghy jer, su, tau, últtar men memleketter jәne eldi meken ataularynyng qazaqtyng Ana tiline úqsas keletinining syry osy. Úqsas degen sózding Núq Ata esimining týbirimen týbirles bolatynyny da osydan.

Alty sany erekshe san. Altynyng basqa sandardan ózgesheligi onyng ózine tәn erekshe qasiyeti bar. Ol ózi bólinetin sandardyng qosyndysy men kóbeytindisinen túrady. 6 sany 1-ge, 2-ge, 3-ke bólinedi. Olardy qosyp nemese kóbeytsek qaytadan alty sany shyghady (1+2+3=1*2*3). Múnday qasiyet basqa eshbir sanda qaytalanbaydy. Alty sany – jetistiktin, erkindikting belgisi.

Alty sanynyng dybystyq tanbasy «D» - Ad qauymy. Dana men danyshpan, yaghny býkil adam balasyna Ada (Ata) bolghan osy qauym. Adam Ata qauymy men Alty Alashymyzdyng bastauy osylar.

Tanba tolyqtay atyna say jasalghan. Birine biri jalghanghan alty syzyqtan túrady.  Múny kimde-kim kezdeysoq sәikestik dep oilaytyn bolsa qatty qatelesedi. Úly Atalarymyzdyng jazuy men syzuy, nýktesi men ýtiri bәri-bәri shejirege say jasalghan.

 

Jeti sany (Jetinshi buyn) – Aday Atanyng jetinshi buyn úrpaghy Búzau men onyng eki úly Aytumys pen Jemeneyding atalaryn Qúday (Qu Aday) dep atap, tuystyqtary búzylmay san myndaghan jyldar boyy saltanat qúratyn kezeni.

Jemeneyler de jetigen men dombyra, tuystyghy bólinbeytin jeti ata jәne soghan sәikes qasiyetti jeti sanynyng iyesi Búzau-Jemeneylerding sandyq atauy jatyr. Býgingi arab jerindegi IYemen (Jemen) memleketining shyghu tegi de osy. Álemning týpkir-týpkirindegi «em» degen týbiri bar barlyq jer, su, eldi meken ataulary da, osy týbirden jasalghan barlyq úghymdardyng bәrining avtory Búzau Jemeneyler. Qaz Adaylardyng rulyq tanbasynyng Jebe atanyp, Jemeneymen «Je» degen bir týbirden (bir atadan)  bolatyny da osydan.

Jemeney – birikken sóz. Em, jem, emen, jemen, ene, ey (ay) degen sózderden túrady. Sóz týbiri ózderiniz kórip otyrghanday «em». Demek, sóz týbirinde «em» sózi bolsa, osy ataular men atalatyn jer, su, tau, eldi mekender jәne ózge ataulardyng bәri Jemeneylerge qatysty degen sóz. Mysaly, Emdi, Emir Manghystaudaghy tau men eldi meken jәne jer atauy), Jem, Embi (Atyrau oblysyndaghy ózen men eldi meken), Yemen (Arabiyadaghy el), Sem (oryssha jeti sany), Vosemi (segiz), Semiya (oryssha otbasy), Semu (solu), Semey (Soltýstik Qazaqstandaghy oblys atauy), Óskemen (oblys pen qala atauy), Shemenoyha (eldi meken), Kemer (Reseyde el men jer atauy), Kemershi (Aqtóbe oblysynda), Sarykemer (Taraz), Emil (Manghystaudaghy jer men eldi meken atauy),  Em, Em-dom, Emshi, Emdeu (em jasau), Emdelu, Emhana, Emshek, Emu, Emizuli, Emizik, Emshektes, Dem (dem alu, dem salu, dem beru), IYem (O, Jasaghan iyem, Aldynda basymdy iyemin, IYemdenu), Kiyem, Áuliyem, Jem (azyq), Je, Jeme, Kem (jetpey qalu), Kemiru (kemirip jeu), Kempir, Emen (aghash), Temir (qorytpa), Semser, Keme, Jemis, Memleket, Emle, Emtihan, Emis-emis, Emin-erkin, Jeme-jem (jeme-jemge kelgende), Emeksu, Eminu, Kemis (jetpey qalu), Kempir, Nem ketti (nemqúrayly) t. t. bolyp jalghasyp kete beredi. Bizge búdan eng alghashqy adamdargha emhana ashyp em jasaghandar, alghash ret Keme jasap sugha jýzgender, qatty aghashqa «emen», jerden (topyraqtan) ken qazyp, temir qorytyp, oghan «temir» dep at qoyyp, alghashqy «Semserdi», «Selebeni» jasaghandar Jemeneyler ekendigin angharu onsha kóp qiyngha soqpasa kerek. Búl ataulardyng Adaydyng nemeresi Jemeneylerge tikeley qatysty ekendigining búltarpas dәlelin osy sózderding sonyndaghy jalghaulardan da aiqyn kóruge bolady. «M» - tәueldilik jalghau jәne ol naghyz ózi nemese ózim. Al «N» menen «Y» balasy, úly, úrpaghy degen maghyna da qoldanylady. Onyng ýstine «Ay» degenimiz Aday atamyzdyng atynyng ekinshi buyny emes pe? Sonda Jemeney atamyzdyng atynyng negizgi maghynasy «Adam ata men Aua ananyng býkil jer betinde alghash ret temirdi oilap tauyp, qorytqan, soghan sәikes emendey qatty atalghan úrpaghy» bolyp shyghady. Kýni býgindegi qoldan jasalynghan qatty zattyng «s-emen-t» ataluy osydan. Endi osynyng ýstine alghash ret adam balasy soryp týtinin paydalanatyn zatty Temeki (Shylym) dep atap, olardyng adam balasy aghzasyna ziyandy ekenin baghamdap, emdeudi bastaghandarda, araq ishkishterdi de maskýnem, ejelgi ru men el atauyn memleket dep ataghandarda bizding atalarymyz. Sondyqtanda, Kemenger, Kemel (Kemel adam) degen esimder Jemeney atamyzdyng laqap aty. Búl býkil jer betindegi eldermen tolyqtay moyyndalyp, qazaqtyng sózdik qoryna Dem, Álem, Kólem, Kóktem, Ásem, Kilem degen terminderdi jәne sonymen qatar oidyn, dәleldemelerding qorytyndysyn bildiretin, anyqtauysh «demek» degen sózderdi engizdi. Demek, sóz týbirinde, odan keyingi buyndarynda, nemese sóz sonynda «Em» degen sózding bar ekenin týsinetin sanasynda sanlauy bar birde-bir qazaq balasy búghan dau aitpasa kerekti!

Eshkim shyndyqtan eshqayda qashyp qútyla almaydy. Búzau ata úrpaghy óz esimin alghash ret Emen dep eng qatty aghashqa, Temir dep topyraqtan (tastan) qorytylyp alynghan qatty zatqa qoysa, kýni býgingi qoldan jasalghan eng qatty qúrylys materialy «sement» dep atalady. Demek, barlyq qatty zattar atauynyng avtory Em atamyz. Búl az bolsa osylardyng qataryna býgingi ghylymy tilde bizder «shaqpaq tas» dep ataytyn, bir-birine soqqan da ot shashatyn tasty «kremniy» dep ataytynyn qosynyz. Barlyq zattyng týbi, týp atasy bolatyny siyaqty, sózding de týbiri bar. Demek, sóz týbiri «sóz bilmeytin, sózge týsinbeytin aqymaqtardan basqalardy» eshqanday daugha jibermeydi. Múny tek moyyndau kerek.

Osy jerde alghash temir qorytyp, odan semser, selebe jasaghandar Jemeneyler bolsa, Qazaqtyng qayqy qylyshy men pyshaghynyng atauy qaydan shyqty degen súraqtyng tuyndary sózsiz. Qylysh pen pyshaqty da oilap tapqan osylar. Ózderiniz kórip otyrghanday, Qylyshtyng sóz týbirining «yl» boluy, Jemeneyding aghasy Aytumystyng balasy Shylym atamyzdyng atynyng «yl» degen sóz týbirimen sәikes kelui, jәne sonymen qatar, pyshaqtyng sóz týbiri «ysh» bolatyny da osydan. Tura qylyshtyng úsh jaghyn syndyryp alyp, ýy sharuasyna paydalanyp, ony pyshaq dep ataghan.

Aday atanyng jetinshi buyny Búzaudan taraghan Aytumys, Jemeney, Shylym, Jomart atalarymyzdyng әlem elderi men әlem mәdeniyetining aldyndaghy enbekteri tek qana búlar emes, olardyng qataryna jyl, jylnama, jylu, jyly, jyly jýzdi, jylymshy, jylytqysh, jylqy, jylqyshy (Jylqyshy Ata), jylan, jylau, jylgha, jyldam, jylju, jylt (jylt etu), jyltyrau t.b. kóptegen úghymdardy dýniyege әkeldi. Osy úghymdardyng barlyghynyng avtory jogharyda attary atalghan Búzau ata úrpaqtary.

Barshamyzgha belgili býgingi býkil jer betindegi 7 000 000 000 astam adamdardyng barlyghy sonau týpkirdegi Adam Ata men Aua Anadan taraydy. Al, Qaz Adaylar - Adam Atanyng qarashanyraghynyng iyeleri bolyp tabylady. Myna shejirening mende saqtalyp otyrghanynyng da syry osy.

Atam Qazaqtyn, sonymen qatar Adam Atanyng qarashanyraghynyng iyesi Qaz Adaylardyng rulyq shejiresi 70 000 jyldy qamtidy. Ejelgi shejirelerding bәri osylay dep kórsetken.

Atam Qazaqtyng Ata saltyndaghy tuystyghy bólinbeytin Jeti atalyq jýienin, yaghny qasiyetti Jeti sanynyng «Atalary (aptyrlary)» osylar. Býkil әlemdik ýsh dinning biri Buddanyng da «aptyry» osylar. Búzau men Buddanyng týbirles (bir atadan) bolatyny da osydan. Qara («Budda dinin dýniyege әkelgen qazaq ruy». 08.08.2016 jyl «Abay Kz» (http://abai.kz/post/view?id=9147#comment160466)).

Qazaqtyng qara dombyrasynyng da aptyry osylar. Biz ony qosarlanyp aitylatyn «Em-dom», yaghny Jemeney-Dombyra degen sóz tirkesterinen aiqyn kóre alamyz.

Búzaudyng týpki atamekeni Manghystaudaghy Bozashy týbegi. Búl týbek ejelde Búzau týbegi dep te atalghan.

Jeti sanyna qatysty erekshe atap ótetin bir mәsele, bireuge qiyanat jasap  qarghys alsang ol 7 atagha deyin daridy, sening qiyanatynnyng azabyn 7 buyn úrpaghyng kóredi degen. Búghan kýmәn keltiruding ózi kýpirlik. Búl Ata-Babalarymyzdyng ondaghan myng jyldar boyghy jinaghan tәjriybesinen alynghan.

 Tarih taghlymy:  Qazirgi orys tildi biylik iyelerining 25 jyl boyy qazaq halqyna jasaghan qiyanaty tym shekten shyghyp ketti. Ata-baba ósiyetinen sabaq alyp oilanghandarynyz dúrys.

Adamzat balasy jaqyn tuystyqtarynyng aralary úzaryp, bozaryp, búzyluy osy Búzau Ata úrpaqtarynan bastalady.

Jetining dybystyq tanbasy «E» -  Er, erkek degen maghyna beredi. Biz ony «er-azamat» degen sóz tirkesterinen aiqyn kóre alamyz. «E» tanbasynan bastalatyn ed, eb, ez, ei, ek (5), el (6), em (7 ), en, en, ep, er, es, et, eu, esh (15), jem, sem, kem,  eren erlik, ereje, er-jýgen, eru, erulik beru, erik, Er Qosay, Er Targhyn, Er Shabay, Er Janaq, Erman, Erlan, Ersayyn, Ermúrat, Erqanat t.t. osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq. Endi osylardyng ýstine jerding týbiri Er, aspandaghy jerding serigi Ay, jer de erding serigi әiel ekenin qosyp qoysanyz tipten de janylyspaysyz. Áyel adamnyng esimine «Er» sózi qosylmaydy.

Tanba tolyqtay atyna say jasalghan. Birine biri jalghanghan 7 syzyqtan túrady.

 

Segiz sany (segizinshi buyn) – tuystyghy bólinbeytin jeti atalyq jýieden, yaghny Búzaudyng kishi úly Jemeneyden segiz sany atauyn iyemdengen semitterding ýzilip (bólinip) ketetin kezeni.  Ózderiniz kórip otyrghanday, segizding týbiri egiz. Búl jerde «segiz kimmen egiz?»,  degen súraq óz-ózinen tuyndap túr. Áriyne segiz toghyzben egiz bola almaydy. Sebebi toghynshy úrpaq, segizden bir buyn keyin túr.

Myna kórshi orystar jetini semi, segizdi vo-semi dep atap, ózderin biz jeti - Jemeneymen egiz emespiz, biz jetinshi buyn Jemeneyding ishinen shyqtyq, biz Jemeneyding balasymyz dep otyr.

Aday Ata úrpaqtarynyng day-day bolyp bólinui tuystyghy bólinbeytin Jeti atalyq jýieden ajyraghan Semitterden bastalady. Mysaly, әlemdik kez-kelgen sayystarda, jarysqa jeti el qatyssa, ol sayys halyqaralyq sayys dep atalmaydy. Halyqaralyq sayys dep, qatysushylar sany segizden assa ghana sanalatynynyng syry osy.

Semit - sóz týbiri (óz týbi) em. Búl úghymdardyng avtory býgingi Italiyandyqtardyng (It baqqan eldin) ata-babalary. Alghash ret osy elde, it baghushylar Atalyq tekten Analyq tekke, qazaqsha aitqanda jiyender eline, yaghny Evanyng úrpaqtaryna ainalyp ketti. Ev, Eva, Deva, Devushka, Devalvasiya,  Evrey, Evropa, Evpatriya, Evangeliye, Evgenika t.t. úghymdar osylay dýniyege keldi. Evropalyqtardyng barlyq jazba derekterindegi alghashqy Ata-Anamyzdy biz siyaqty Adam Ata jәne Aua Ana dep qúrmetpen atamay, tura bir qúrdasynday, balasynday nemese kónildesindey etip jay ghana  Adam y Eva deytinderining syry osy.

Segiz – qazirgi Arabtar men Ebreylerding atasy Semitterding sandyq atauy. Arab pen Ebrey Búzaudan taraydy. Semit pen Jemeneyding sóz týbirindegi Em atamyzdyng esimi osyny bildiredi.

Segizding dybystyq tanbasy «J» – qasiyetti jeti sany, yaghny tuystyghy bólinbeytin  Búzau-Jemeneyding esimin beredi. 1Jab (Jabal) 2.Jagh (Jagha), 3.Jad, 4.Jaz, 5.Jay, 6.Jaq, 7.Jal, 8.Jam, 9.Jan, 10.Jan, 11.Jap, 12.Jar, 13.Jas, 14.Jat, 15.Jau.  Jerding de týbiri er bolyp, J-dan bastalatyny osydan. Segiz jetiden, semit jemeneyden bólinip shyghyp túr. «Ja»-dan osy  15 sózden basqa sóz jasalmaydy. Qazaqtyng Ata-Baba degenindegi, Babamyz osy Jabaldan bastalyp, ayaq jaghy 15-ke jetkende tuystyqtan ajyrap, jaugha ainalyp túr. Myna soltýstiktegi kórshilerimizding әielderdi Baba deytinderi osydan. Ejelgi atalarymyzdyng «Jiyen el bolmas, jelke as bolmas» deytinderi de osydan.

Adam Ata men Aua Ananyng qarashanyraghyn ústap otyrghan Qazaqqa, jәne bәrining rulyq shejiresin, Ata saltyn, dәstýrin, әdet-ghúrpyn, tili men dinin tolyqtay saqtap býgingi kýnge jetkizgen Qaz Adaylardy kemsitip, kelekelep, auzyna kelgenderin aitatyndardyng bәri Atalyq tekten ajyrap ketken «jiyender». Ózderin Adam Atanyng bel balasymyn dep esepteytinder, Atasynyng shanyraghyn ústap otyrghan adamgha, rugha, elge eshqashan til tiygizip, qiyanat jasamaghan bolar edi.

«J» tanbasy «bólinu» degen atyna say birining ýstine biri qoyylghan eki birdey «Til tanbanyn», «Jebeli sadaqtyn» beynesin beredi jәne ol segiz syzyqtan jasalghan. Búl tanba bizge qarashanyraqta qalghany da, bólingeni de bәribir osy Jeti atalyq jýieden taraydy degendi bildirip túr.

 

Toghyz sany (toghyzynshy buyn) –Tobyshtardyng sandyq atauy. Toghyz – ogh (oq, oghlan, úlan), toq (qarny toq, tolysu), yz, ghyz (qyz), oghyz (Oghyzdar). Toghyzdyng sóz týbiri Oghyz. Mine osy bir auyz sózden, yaghny toghyz ben tobyshtyng birinshi buyndarynyng sәikestiginen jәne toghyz sanynyng sóz týbirinen býkil әlemge attary әigili Oghyz (guz, ógiz) atanghan elderding tegining Tobysh ekenin kóremiz.

Toghyz sany atauyn iyemdengen, toghyzynshy buyn Tobyshtardyng Adam (Qaz Aday) ata úrpaqtarynyng birin-biri syilaudan, qúrmetteuden qalyp, birimen-biri jaulasyp ketkenderine yza  bolyp, bәrining «ayaghyn bir etikke» tyqqan kezeni. Býkil әlemge biyligin jýrgizgen Oghyz (Ógiz) qaghan, Býkil Aziya men Evropagha týgeldey biyligin jýrgizgen Edil (Attila) patsha osy toghynshy buynnyn, yaghny Tobyshtardyng úrpaghy. Tobyshtyng týbiri Ob (op), toghyzdyng týbiri Oghyz (oq pen qyz) bolatyny osydan. Olardan Oghlandy (Manghystau), Ob (Resey), Tobyl, Qobda ózenderi (Qazaq dalasy), Goby shóli (Mongholiya), Alyp (Alipi) tauy (Evropa) ataulary qaldy.  Qoy men qoyshynyng piri Shopan ata da osy rudan. Onyng solay ekenin anyqtau onaydyng onayy. Basqalaryn bylay qoyghanda ony olardyng atauynan da kóre alamyz. Mysaly, Tobysh pen Shopan ata esimderining týbirles boluy, olar bir atadan degen sóz. Kóp pen kóbeytuding de (kóbeytu amaly) avtory osylar. Endi osynyng ýstine sonau este joq, eski zamandardan beri Shopan ata basyndaghy shyraqshylardyng tek qana Tobyshtardan bolatynyn (mening óz naghashy atam da Babyq (Tobyshtan taraydy) Bekjan súpy búdan jýz jyl búryn osy Shopan ata da shyraqshy bolghan),  Shopan ata qorymy basyndaghy tanbalardyng barlyghy da «Aday tanba» ekendigin, ol jerge kýni býginde Aday ata úrpaqtarynyng alys jerlerden arnayy aparyp jerlenetinin qosynyz. Shopan Ata qorymy Tobysh Adaylardyng rulyq qorymy. Tobyq (adamnyng dene mýshesi), Tobyqty (Abay men Shәkәrim shyqqan rudyng aty) jәne Qobyzdyng aptyry osylar. Býgingi әlemdik dengeyde jarystar da baladan bastap, ýlkenderge deyin tebetin «doptyng da» aptyry osylar. Sanasy sansyraghan býkil әlemning «tentek» úrpaqtaryn tәubesine keltirip «O, Toba» degizgende osylar. Ejelgi tas «obalarda»  solardan qaldy. Tarihat joly dep atalatyn Sopylyq ilimde de (Ar ilimi, Hal ilimi, Haq ilimi dep te atalady) osy toghyzynshy buyn úrpaqtyng avtorlyq qúqyghy jatyr.

Týsinikteme: Shyraqshy dep, aty aityp túrghanday, sol әulie atanghan Atasynyng jaqqan otyn sóndirmey, yaghny ilimin jalghastyryp otyratyn adamdardy aitady. Áuliyening basynda sol atanyng ózining tikeley úrpaqtary ghana shyraqshy bolady. Ejelgi qazaqtar shyraqshynyng ruyna qarap-aq sol әuliyening ata-tegin, yaghny ruyn aina qatesiz ajyratyp otyrghan. Shopan Atanyng basynda kýni býginde de sol Tobyshtardyng úrpaqtary shyraqshy bolyp otyr. Ýlkenderding aitularynsha mening naghashy atamnyng arjaghyndaghy este joq eski zamandarda da osy әulie de tek qana tobysh úrpaqtary  shyraqshy bolyp kele jatqan kórinedi.

Tobyshtyng sóz týbiri (óz týbi) «Ob, ov». Myna kórshi orystardyng óz tekterin Ivanov, Sidorov, Petrov degendegi «Ov (Ob)» dep jýrgenderi, óz tekterining Tobysh (Qazaq) ekendigin moyyndaghandary. Demek, ejelgi orystar óz shyqqan tekterin jaqsy bilgen. Bizge  óz tegimizdi «Ov, Ev, Ova, Eva, Ovna, Evna (atam orys), Ich (әkem evrey)» dep jazdyrugha bolmaydy. Sebebi, bizding tegimiz olardan әri de, yaghny eng týpte jatyr. Qazirgi jaghdayda biz týp atamyz ben әkemizden bezip (maymyldy atam dep moyyndap (Darviyn)), nemere-shóberelerimizge bala bolyp, bizde solargha erip óz tegimizdi segizinshi jәne toghyzynshy buynnan taratyp jýrmiz.

Toghyz (T-oghyz) degenimizdegi Oghyzdyng aldynda túrghan  «T» dybysy sózding qay jerinde qoldanylsa da tolyp, tolysty, endi ózgermeydi degen maghyna beredi. Mysaly, Últ, Búlt, Úrt, Júrt, Qúrt, At, Út, Qút, Jat, Jút, Ot, Tút, Sýt, Tobysh, Toghyz, Toqsan, Toqsan toghyz t.t.. Atam Qazaqtyng (sopylyq ilimnin)  shejire deregi boyynsha «T» dybysy toghyz sanyn iyemdengen Tobyshtardyng dybystyq (tanbalyq) atauy.

Ejelde barlyq dýnie toghyz sanymen eseptelgen. Mysaly, býgingi qazaqta toghyz qúmalaq (oyyn), toghyz-toghyzdy qalynmal (úzatylghan qyzgha beriletin dýniye-mýlikting әr birin toghyz-toghyzdan jasap beru, tipti minetin aty toghyz, artatyn týiesi toghyz bolady).

Toghyz aiyp (beriletin jazanyng salmaghyna oray – bir toghyz, eki toghyz, ýsh toghyz dep, ony toghyz-toghyzgha kóteredi). Bir toghyz-toghyz besti-bes jasar at. Al osy aiyp toghyz-toghyzgha barghanda «toqal toghyz» dep atalghan. Búl toqsan at.

«Toghyz bie tartu ghyp

Aldyna alyp barayyq («Qambar batyr» 340 bet).

…Jiberdi tartu qylyp toghyz adam («Qambar batyr» 344 bet).

«Toghyz qabat torqannan – toqtashyqtyng terisi artyq» degen mәtel de erteden beri aitylyp keledi.

Úly Jaratushy – Allanyng toqsan toghyz esimi bar delinetinining de syry osy.

Jaratushy bir Alladan basqa eshtene mәngilik emes. Toghyzdyng taghy bir qasiyeti úly túlghalardyng zayyry da 9 atadan aspaghan. Mysaly, qazaqtyng әigili qaghany Shynghys han qúrghan Altyn Ordanyng songhy biyleushisi Toqtamys handa Shynghys hannyng toghyzynshy úrpaghy.

«Búl taypadan toghyz kisi patshalyq qyldy. Ómirdegi bolatyn nәrselerding toghyzdan asatyny bolmaydy» dep danyshpandar aitqan (Ábilghazy).

«Týrik halqynda ne nәrseni bolsa da, toghyzgha aparatyn әdet bar, Qúdaytaghala odan artyq jaratpaghan» (Zafarnama  Sharafuddin IYezdiy).

Toghyzdyng dybystyq tanbasy «Z» - 3 eselengen Qosay atamyzdyng qauymy. Bir nәrseni esimizde myqtap saqtaghylarymyz kelse 3 ret qaytalap oqityndarymyz osydan. 3 sany men Z tanbasynyng úqsas bolatyny da osydan. Úqsas degen sózding týbiri Núq atamyzdyng esimi týbirimen úqsas bolatyny da osydan. Osy «Z» dybysynan tuyndaytyn Zan, zakon degen úghymdardyng Núq payghambar kemesinde tolyq ornaghanynda aiqyn baghamdaugha bolar. A-1, Z-9, yaghny 1 men 9 qazaqtyng sóz týbiri Az (Aziya (әlemdegi halqy kóp eng ýlken qúrylyq), Qazaqiya) eli atauyn qúraydy.

 

On sany (onynshy buyn) –  Qaz Adaydyng kenje nemeresi, yaghny onynshy buyn úrpaghy Múnaldardyng sandyq  atauy. Búrynghy Múnal eli men Múnal dalasynyng Monghol atanyp jýrgen sebebi osy. On – on, Mongol - Monghol.  Sóz týbiri – on.  Birinshi buyn – Qúdayke men Kelimberdi. Ekeui bir atanyng balalary. Ekinshi buyn - Tәzike, ýshinshi buyn - Qosay,  tórtinshi buyn – Qúnanorys,  besinshi buyn - Aqpan, altynshy buyn - Balyqshy, jetinshi buyn – Jemeney, segizinshi buyn – Semiyt, toghyzynshy buyn – Tobyshtar, onynshy buyn – Múnaldar. Aday ata buyngha jatpaydy. Ol jalghyz. Buyn dep tek qana úrpaq atalady.

Múnaldyng sóz týbiri «Úng (únghy)», yaghny ózek. Búl sonau Adam atadan bastau alghan úrpaq Ózek (os) arqyly, eshqayda búrylmay tikeley kelip Múnaldardan shyqty degen sóz. Olardyng «Múnal oshaq» dep atalatynynyng da syry osy. Aday atasynyng jaqqan otyn sóndirmey býgingi kýnge jetkizdi degen sóz. «Oshaghynnyng oty sónbegey!» degen bata-tilekting de syry osy. Múnaldyng taghy bir týbiri «mún», yaghny uayym, qayghy bolatyny da osydan. Jan-jaqqa ydyrap, birimen biri jaulasyp ketken elderding basyn qosyp, mór-tanbasyna «Aspanda Qúday, jerde Qaghan, әlem iyesining tanba móri», dep jazdyrghan, artyna «Aspanda Qúday kýshti, jerde Aday kýshti» degen sóz qaldyrghan әlemge әigili, songhy eki myng jyldyqtyng eng úly qolbasshysy Shynghys qaghannyng ruy Múnaldyng Qiyany (Qiyattar sol Qiyannyng tolyp, tolysqan úrpaqtary) bolatyn. Múnaldardyng monghol (sóz týbiri on) atanyp jýrgenderining syry osy.

Ejelgi jazbalardaghy segiz oq, toghyz oq, on oq halyqtary atalyp jýrgender de osylar. Qytay jylnamashylary Týrgesh qaghanyn «On jebe halqynyng qaghany» dep ataghan. Orhon Eniysey tas jazuynda «On oq Budun» dep jazylghan.

Eshbir jazba derekter de jeti oq degen sóz kezdespeydi. Sebebi, jeti oq emes – ol Jebe (Adaylardyng tanbasynyng «Jebe» atalatyny osydan), Jebe (Jemeney) Saq atasymen, yaghny Sadaqpen qoramsaqta birge jýredi. Adyrnadan ajyrap ketkesin baryp oqqa ainalady. Oqqa ainalu, yaghny bólinu segiz sany atauyn iyemdengen semitterden bastalady.

Adyrna demekshi, Adyrna – Ad (Adtyqtar, Ad qauymy, Ata), Yr (ir, bir, pir, yaghny úrpaqtary ýshin shyr-pyry shyghyp, shyryldaytyndar), Na (Ana) degen birikken sózderden túrady. Ózderiniz kórip otyrghanday, Ata men Ananyng qaq ortasynda Bir degen úghym túr. Kere tartylyp sozylghan adyrnadan ajyrap, úshyp shyqqan jebe – oqqa (oghlangha, úlgha) ainalady. Tarihat jolyn ústanghan «Sopylyq ilim» Adamzat tarihyn osylay sóiletedi.

On sany – Múnal – Mongholdyng sandyq atauy.

Onnyng dybystyq tanbasy «I» -  Aday Atanyng qarashanyraghy, yaghny «Múnal oshaq» degen sóz.

«I» tanbasy atyna say jasalghan, eki baghana, yaghny úl men qyz, Ata men Ana siyaqty belinen emes, úldyng ayaq jaghy men qyzdyng bas jaghyn jalghap túr. Jәne qyz bala ekinshi bolsa da, onyng dәrejesi úldan biyik ekenin jәne qazaq qyzdarynyng orny tórde bolatynyn aiqyn kórsetip túr.

 

On bir - Múnal Aday.

On men on birding dybystyq tanbasy «Y men Y»  bir-birine óte úqsas. Ayyrmasy, birinshisi «Múnal oshaq» degen maghyna berse, ekinshisi úrpaghy, balasy, (úly, qyzy), yaghny ómirding jalghasy dep, Er men Áyelding qolyna «besik» ústatqan. Ejelgi úly ghúlamalardyng barlyghy derlik, qazirgi «Ov, ev»-ding ornyna «I,Y» dybystaryn qoldanyp jýrgenderining syry osy.. Iassaui, Jýineki, Perdausi, Balasaghúni, Jalayri, Tarazy t.t. bolyp kete beredi.

 

On eki –  Múnal Áz әke (Qazaq).

On ekining dybystyq tanbasy «K» - negizgi maghynasy «Áke». Búl tanbanyng osyghan sәikes Ken, Kenshin  (Alshynnyng inisi), Keng (keng dala), Kýn degen de maghynalary bar. Kýn - Qazaqtyng Qu (Qu Aday әke) jәne Ýn (Múnal) degen eki birikken sózinen túratynyn jogharyda aitqanbyz.

Ejelgi әlemdik eng úly derjava Qazaq qaghanatynyng ózegin On eki ata Bayúldary qúraghan. Olardyng qazaqtyng rulyq shejiresining eng sonynda túryp, qazaqtyng qarashanyraghy atanyp jýrgenderi osydan. Osyghan sәikes qazaqtyng iri rulyq birlestikterining bәri 12 rudan (Atadan) qúralghan.

 

On ýsh – Múnal Qosay.

On ýshting dybystyq tanbasy «Q» - 1.Qa (Qar (aq), Qara, Qarqara (aq pen qara), Qazaqtyng qara balasy), 2.Qy (Qian (Qiyat), Qidan, Qimaq), 3.Qo (Qosay (Núq payghambardyng ruy)), 4.Qu (Qu Aday әke), 5.Qú (Qúday, Qúdayke), 6.Qy (Qyr, Qyran).

Ary qaray: 1.Qaz (aq), 2.Qay, qayy, qanly (saq), Qangha baba. 3.Qaq (ortasy), 4.Qal (yn), 5.Qam (bar), 6.Qan (qaghan), 7.Qang (qanly, qangha), 8.Qap (Qapqaz), 9.Qar (qara), 10.Qas (saq), 11.Qat (qabat), 12.Qau (lau), 13.Qash (qar). Búlardyng bәri osy bizding qazaqtyng balama ataulary.  Batystyqtar 13 sanyn qauip-qaterge toly san dep esepteydi. Ásirese ol júmagha týsken on ýshi kýni odan sayyn ýreylene týsedi eken. Orys halqynyng sengishteri 13-ti «baqytsyzdyqqa» balap, búl kýni taghdyrynan jaqsylyq kýtuge bolmaydy dese, aghylshyndar: senimi kýshtiler ýy salyp, ýilenuge bolmaydy, tipti avtobus, poezd, úshaq, avtokólikke otyryp jol jýruge bolmaydy, olar baqytsyzdyq әkeledi dep, eshqayda shyqpay ýilerinde bolady eken. Múnyng bәri qazaqtyng Kýn qaghanatynyng ózining ómir sýrgen túsynda Ata salttan auytqyghan eki úly imperiyagha qamal túrghyzdyrghanynyng saldary bolsa kerek.

 

 

      On tórt – Múnal Qúnanorys.

On tórtting tanbasy «L» – La (bala), Lala (gýl), laqay (balaqay), balamasy laqty eshki. Laqaylar men Tekeler zamanyn da kóptegen elder, eldi mekender Teke dep atalghan. Teke men Laqy - Ru attary. Ejelde qazirgi Batys Qazaqstandaghy Oral qalasy Teke, Albaniya astanasy da ejelde Tekeran, al Iran astanasy kýni býginde de Tegeran (Tekeran) dep atalady.

Tragediya sózi grek tilinde «tekeler әni» dep audarylady. Demek, bәrining shyghu tegi bir qaynardan. Bәri-bәri bastauyn qazaq dalasy men onyng shejiresinen alady. Manghystauda Teke ruy-Bәibishe-Shylym-Aytumys-Búzau-Kelimberdi-Aday bolyp taratylady. Manghystaugha kórshi Týrikpenning de bir ruy Teke dep atalady. Qazirgi Iran memleketining negizin kezinde Daylardyng Arshaq degen bir atasynyng qalaghany barlyq jazba derekter de aitylghan.  Demek, Arshaktyng ruyn Teke dep batyl aituymyzgha tolyq negiz bar. Sebebi, memleketting negizin qalaghan ejelgi rular, astanasyna óz atalarynyng esimderin qoyghan. Mysaly, Shynghys qaghan qúrghan Qazaq qaghanaty astanasynyng Qaraqúrym atanatyn sebebi, Qara da, Qúrym da sol Shynghyshannyng arghy atalary bolatyn. Tekening tolyq maghynasy, naghyz әke degen maghyna beredi.

Laqaylar ózderin «biz ózbek te, tәjik te emespiz, bizderdi jeke, derbes týrki halyqtarynyng biri dep tanu kerek» degen mәseleni әr kezderde kóterip keledi. Meninshe olardyng kezinde solay bolghanyna dau bolmasa kerek. Áytpese, kóptegen әlem elderining qúramynda Laq, Laqay atty ru, taypa men elder bolmaghan bolar edi. Mysaly, solardyng biri Laky degen atpen Qazaqtyng Qap tauyndaghy Daghystannyng jergilikti halqy sanalady. Lakiya dep te atalady. Oghan Laq jәne Qúlyn audandary kiredi. Kezinde olar Imam Shamilding eng senimdi serikteri bolghan. Laqtarda qazaqtar siyaqty birin-biri adam dep ataydy. Islamnyng sunnit tarmaghyna jatady.

Laqay (Laq, Laqi, Laqiya, Lakoe, Laqau)  atty ru men taypa ózbekter de, qaraqalpaqtyng qypshaq arysy ishin de, qyrghyzdar da, qazaqtyng qonyratynda jәne t.b. bar. Qaraqalpaq laqaylary ózderin Qara babadan taratady. Laqaylar Daghystan da (Resey), Tәjikstanda jәne Iranda jeke etnos sanalady.

Laqaylar qazaqtyng tól úrpaghy. «Alpamys batyr» jyrynda Alpamystyng tegi qazaq ekeni jәne onyng ruy Qonyrattyng Laqayy ekendigi anyq aitylady.

Qazaqtyng laq (eshkining laghy), laghu (qanghyp ketu), laghnet aitu, laghman, laqtyru, laqap (laq apa), laqap sóz, laqap (madaq) esim, laq etkizu (tógip tastau, aqtaryp salu) siyaqty,  «laq» degen týbiri bar barlyq ataulary men úghymdarynyng avtory osy laqaylar.

Qazaqtyng qysqy bas kiyimi malaqaydyng da, alaqay men solaqay degen úghymdarynyng da avtorlyq qúqyqtaryn osy Laqaylargha (Man Laqaylargha) bersek tipti de janylyspaymyz.

La – 1.Lab (Abaq, Labaq), 2.Lagh (laghyl, laghman, laghu, laghyp ketu, laghnet aitu), 3.Laj (lajyn tabu, lajsyz), 4.Lay (balshyq), 5.Laq (laqap, laq etkizdi, laqty eshki, Laqaylar), 6.Lal (Lala gýl, bala), 7.Lang (lang salu), 8.Lap (lapyldap janu, lap qong), 9. Las (las tirlik), 10. Lat (Latyn), Latysh (Latviya) halyqtary, Latyn tili), 11.Lau (lau tartu), 12.Lash (lashyn (qús), lashyq (ýishik)).

«La» degen týbirden bastalatyn Latyn Amerkasynyng bayyrghy túrghyndaryn, Baltyq tenizi jaghalauyndaghy Latysh jәne t.b. elderdi Osy bizding Laqiyler men Laqaylardan taraghan úrpaq dep batyl tújyrym jasay alamyz.  Demek, býgingi ótemiz dep otyrghan Latyn әlippesi, Ejelgi qazaq Álippesi bolyp tabylady.

 

On bes - Múnal Aqpan.

On besting tanbasy «M» – Adam (Ata-m) degen maghyna beredi. M – tәueldilik jalghau. Búl dybystyng týpki maghynasy óz atannan bastap sonau eng týpkirdegi Adam atagha deyingi Atalardyng (Adamdardyn) barlyghy mening atam. Ata – babalarymyzdyng bir-birin qúrmettegeni sonshalyq kez-kelgen jandy Adam, yaghny mening Atam dep qúrmetteudi mindettep otyr. Qazaqtyng san milliondaghan sózine «M» dybysyn qossang bәri meniki degen úghym beredi. Atam, anam, kókem, agham, inim, balam, nemerem, shóberem, basym, ayaghym, kózim, qúlaghym, elim, jerim, atamekenim, aiym, kýnim, jaryghym, júldyzym, botam, balapanym t.t. bolyp kete beredi. Qazaqta Atadan taramaytyn birde-bir adam, soghan sәikes "M" dybysy jalghanbaytyn birde-bir atau sóz joq.

«M» tanbasy, búl Adam atanyng songhy jәne Mannyng birinshi dybysy. Býkil әlem elderi Úly Jaratushy - Allanyng alghashqy jaratqan sanaly tirshilik iyesin Adam jәne Man dep ataydy. Osy eki úghymnyng ekeui de býgingi Qazaq dalasynyng bir púshpaghy Manqystauda dýniyege kelgen. Ózderiniz kórip otyrghanday Adam Atanyng atyn Aday, Man Atanyng Manqystau (Mandardyng qystauy) ústap otyr.

Aqpannyng týbiri «Aq» bolyp, osy aitylghandardyng bәri  «ayday aqiqat» dep otyr.

Ángimening qysqasy, Adam topan sugha deyingiler, Man topan sudan keyingi Núq payghambardyng qauymy. Ejelgi qazaqtar kýni keshege deyin, shejire biletinder kýni býginde de ózderin Núq payghambar qauymynanbyz deydi.

«M» tanbasy Adam men Mandy jalghap, qol ústasyp túrghan Er men Áyelding beynesin berip túr. Atyna zaty say dep osyndaydy aitar bolar. Eger biz Latyn әribine kóshkende, ol tanbamyz dәl osylay sóiley ala ma? Ondaghy tanbalar osylay sóiley almasa, onda oghan kóshuding esh qajettigi joq.

 

On alty - Múnal Balyqshy.

On altynyng tanbasy «N» –  Núq payghambar atamyzdyng esimin, sonymen qatar balasy (úly, qyzy), úrpaghy degen maghyna beredi.  Mysaly, Núraliyn, Núrtaziyn, Sariyn, Tәjiyn, Mamin t.t. bolyp kete beredi. Ýndi halqynyng (Indiya) Ata salttaryn kýni býginde de «Nata», yaghny Núq Ata salty dep ataytyndary osydan.

«N» tanbasy da shejirege say jasalghan. Adam men Man Atalarymyzdyng arasyn Núq payghambar Atamyz «kópir» bolyp jalghap túr.

 

       On jeti - Múnal Jemeney.

On jetining tanbasy «N» – búl dybystan jas sәbiyding «Ngә (Ingә)»-lap jylaghanynan basqa sóz jasalmaydy. Demek, búl dybys, әli tili shyqpaghan sәby degendi bildiredi. Búl dybys sóz arasynda: An, Anshy, Anghal, Manghystau, Manghaz, Mandala, Manday, Tanday, Sarang t.t. týrinde kezdesedi. Búl úghymdarda jogharyda aitqanday, adamzat damuynyng bastapqy (sәbiylik) kezenin bildiredi.

Mannyng balasy bir jasta, әli tili shyqqan joq. «N» dybysynan «Ngә» degennen basqa sóz jasalmaytynyn osydan.

Biz búl qaghidadan, bizding qoldanyp jýrgen dybystyq tanbalar men san ataularynan jeke adamnyng dýniyege kelui, tilining shyghuy, eseyip, er jetui, bilim aluy t.t. bolyp qatar órilgen,  әlemdik qaghanattar tarihy ekenin kóremiz. Sebebi, handyqtar men qaghanattar, patshalyqtar men әmirlikter, memleketter men imperiyalar da tura  adam siyaqty dýniyege keledi, eseyedi, órkendeuining shyrqau shynyna shyghyp baryp ydyrap ketedi, keyin ózge (atalarynyn) atauymen  qayta janghyrady.

 

On segiz - Múnal Semiyt.

On segizding tanbasy «O» – Kýn tanbasy, shanyraq jәne «Sәby (nәreste)» degen maghynasy bar. Aqiqatynda búl ejelgi Kýnderdin, yaghny Qu (Qu Aday әke) men Ýn-derding (Múnal) tanbasy.

Bas kiyimmen oinaugha bolmaytyny siyaqty, «O» men de, Kýn men Sәbiyden jәne olardan da basqa O-dan bastalatyn barlyq úghymdardyng barlyghymen  de oinaugha bolmaydy. O-dan bastalatyn úghymdar: Ot, Oq-dәri, Oqtúmsyq, Oba (auru), Oba (mola), Omarta (bal arasy), Omyrau (anamyzdyng tósi), Or, Oramal, Otan, Otbasy, Odaq pen Bodan, yaghny Otan jәne Odaqpen oinasang bodan bolasyng dep túr. Shynynda da, Odaqpen oinaugha bolmaydy. Odaqtyng qanday bolatynyn keshegi Kenester odaghy kezinde kórgenbiz. Qazirgi Kedendik odaq, Euro odaqtar týpting týbinde sol búrynghy «shyqqan» jerimizge qayta aparuy әbden mýmkin. Búnday jaghdaylar búrynda da san ret bolghan. Áytpese bizding sózdik qorymyzda «Bodan» degen sóz bolmaghan bolar edi. Sebebi, әldi men әlsiz, yaghny az halyq pen kóp halyq jәne mәdeny damu dengeyleri әr týrli elder teng dәrejede Odaq bola almaydy. Búl qarapayym adamnyn, úrynshaq, zorlyqshyl adamdarmen joldas (saparlas) bolghanymen birday dýniye. Tentekting aldynan «kóp asqangha, bir tosqan shyqqan» kezde qosaq arasynda bosqa ketesin. Býgingi sanksiyagha ilinip, daghdarysqa úshyrap jatqanymyz osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq.

        Tarih taghlymy: Segiz sany atauyn iyemdengen Semitter ataly, әkeli, balaly bolyp jalghasudyng ornyna «O»-men oinap bólinip ketti. Atasyn –Ata dep tuysudyng ornyna ózderin bodanbyz dedi, soghan ózderi ózderin sendirip ózgelerdi de bodan etuge baryn salyp jantalasyp jýr. Kónbegenderin qangha boyauda.

Atam Qazaqtyng sózdik qoryndaghy «Tiyme oghan», «Neng bar onda», «Basqagha tiysende «O»-ghan tiyme» deytinderining syry osy.

Qorytyndy: «O» tanbasy alghashqy «Ad» qauymy, Kýn (ot) jәne Sәby (nәreste, balapan) degen maghyna beredi.  Mine osy qaghidagha sәikes «O»-ghan (otqa) jolama kýiip qalasyn,  «O»-ghan (sәbiyge, nәrestege jәne sonymen qatar qarashanyraqqa) tiyme, «O»-dan aulaq jýr, Ne aitsang da «O»-dan basqasyn ait, yaghny alghashqy Atalargha til tiygiz be  t.t. delinedi.

Sәby bir jastan jana asyp, ekige shyqty «O»-ghan tiige bolmaydy. Eki qazaqtyng sandyq atauy, olar adamy qasiyetting eng biyik shynyna shyqqandar. Olargha da tiige bolmaydy.

On segizding dybystyq tanbasy «O» men belgilenip, Adaydyng Kýn (Qúdayke men Múnal) tanbasyn kórsetip túr.

On Jeti men On segiz Aday Búzaudyng sandyq atauy. Adamzat tuystyghynyng bólinui osy On segizde jalghasyn tapty.

 

On toghyz - Múnal Tobysh.

On toghyzdyng tanbasy «Ó» – 1.Ób, 2.Óg, 3.Óz, 4.Ói, 5.Ók, 6.Ól, 7.Óm, 8.Ón, 9.Ón, 10.Óp, 11.Ór, 12.Ós, 13.Ót, 14.Óu,15.Ósh. Barlyghy 15 týbir sóz. «O» men «Ó» egiz.  Ayyrmasy «O»-nyng ortasy shabylghan (kesilgen, bólingen), yaghny arasyna shekara qoyylghan. Ejelde bәri toghyz-toghyzdan eseptelgen. «O» men «Ó» siyaqty toghyz-toghyz ben kóbeytu sany da egiz bolyp túr. Ózderiniz kórip otyrghanday, «O» men «Ó» dybystarynda 15/15 bolyp 30 tanbanyng tepe-tendigi saqtalghan, tura Kiyeli Qúrannyng jazbalary siyaqty. Demek, Qazaqtyng Alyp biyin de (Álippe), Qúrandy da Úly Jaratushy-Allataghala osy jýiemen jibergen. Mannyng balasy ýsh jasta.

Tobyshtardyng da dybystyq «Ó» tanbasy atyna say jasalghan. Kýnning ortasyn ekige bólip túr. Maghynasy, birinshi Semitter Jemeneylerden naghashyly, jiyendi bir el bolyp «O» kýn tanbany iyemdendi. Jiyender shekten shyghyp ketkende Tobyshtar tanbanyng ortasyn bólip tastap, adam Atadan jalghasyp kele jatqan әlemdik tәrtipti qayta ornatty.

 

       Jiyrma – Jy (jina, jinama), yr (ir, iri, bir (birinshi), pir (ústaz), qyr, jyr, syr),  jiyr (býkte) jәne «ma (Man)» degen birikken sózderden túrady.  Býgingi maghynasy eki on metrlik úzyn zatty jiyryp, eki býktep jinau, osynyng balama maghynasy  eki ondyqty qosyp jinau degen úghym beredi.

Jiyrmanyng negizgi maghynasy úl men qyzdan taraghan, yaghny Naghashy men Jiyenning eli degen sóz. Jiyrma men Jiyenning «Ji» degen bir týbirden bolatyny osydan.

Jogharyda aitqanymyzday, bir sany Adaydyng eki balasy Qúdayke men Kelinberdi (birinshi buyn), yaghny Adam, eki sany qazaqtyng sandyq atauy bolsa, on sany solardyng qarashanyraghy Múnaldyng (Múnal oshaqtyn) sandyq atauy. Sonda Múnal eki eselenip Áz atanyng Qazaq atanghan úrpaqtaryn (halqyn) qúrap otyr.

Jiyrmanyng tanbasy «P» – Pa, Pә, Pe, Pi, Po, Pú, Pý, Py, Pi.  Barlyghy 9  týbir (buyn) sóz. Topan sudan keyingi Mannyng balasy bes, yaghny perishte  jasta. Naghyz pishpe jasaytyn jas. Aday atadan bastaghan da jiyrma jasta. Bozbala men Qyz bala jiyrmagha shyghyp, pisip, jetilip túr. Manghystaulyq Adaylar «P» -ny Qosaylardyng bosagha tanbasy dep te ataydy. Sebebi, topan suda aman qalghan az elge «bosagha» bolghan solar bolatyn. Qonyrattardyng da tanbasy osy. Qosay men Qonyrattyng «Qo» degen bir týbirden bolatyny da osydan. Kiyiz ýiding ishke kirer esigi túrghan jerdi bosagha dep ataytyndary da osydan.

 

Jiyrma bir – Qaz Aday.

Jiyrma birdin  dybystyq tanbasy «R»  – Ra (Kýn Qúdayy), Ras (Allanyng sózi de ras, ózi de ras), Rahmet (Rizashylyq bildiru),  Rә (Rәsim), Ru (Ata). Búl Mannan bastalghandaghy besinshi buynnyng tanbasy, yaghny Mannyng úrpaghy bes jasta. Osy jasta sәbiyding tili «R» keluge tiyis.

 

Jiyrma eki – Áz Qazaq.

Jiyrma ekining tanbasy «S» - sózding qay jerinde qoldanylsa da «Saq, Saqtar» degen maghyna beredi. Mysalgha, bәrimiz biletin «Sagha» degen sózdi alayyq. Sagha – aghyn sudyng bastau alatyn saghasy. Osyghan sәikes Qazaqta «Su aqpaytyn ba saghadan, sóz bastalmaytyn ba edi aghadan» degen maqal bar. Saghanyng tolyq maghynasy Saq Agha.

Salt – Ata salty. Basy Atany syilaudan bastalyp, arty әkeni, aghany jәne әrbir qazaq balasy ózinen ýlkenderding bәrin syilaumen jalghasady. Men qazaqpyn degen jangha búl qaghida ózgermeydi.

«S» tanbasy, Adaydyng ekinshi buynyndaghy Aydyng beynesi. Birinshi buyndaghy Adtyng tanbasy Til men Jebe. Manghystau zirattarynda baqilyq bolghan eri men әieline bir kesene salynsa, Jebe men Ay tanbasyn qatar salady. Búl osy ziratta eri men әieli jerlengen degendi bildiredi.

Búl tanba da, atyna zaty say jasalghan. Birinshi ondyq ta (on birdi qaranyz) Ata túrsa, ekinshi ondyq ta Ana (Ay) túr.

 

Jiyrma  ýsh - Áz Qosay.

Jiyrma ýsh sanynda - ýsh sany, yaghny Qosay Ata esimi 3 ret qaytalanyp 9 sanyn qúrap túr.

Jiyrma ýshting dybystyq tanbasy «T» - sózding qay jerinde qoldanylsa da tolyp, tolysty, endi ózgermeydi degen maghyna beredi.

«T» - 1.Tab, 2. Tagh, 3.Taj, 4.Taz, 5.Tay, 6.Taq, 7.Tal, 8.Tam, 9.Tan, 10.Tan, 11.Tap, 12.Tar, 13.Tas, 14.Tat, 15.Tau bolyp múnda da 15/15-ti qúraydy. Bәrin týgel taldap jatpay-aq, tek qana bir mysal keltire keteyin: Ýshinshi bolyp túrghan «Taj» degen týbirden tajaldan basqa sóz jasalmaydy. Nege? Sebebi, ýshinshi buyn úrpaq Núq payghambar zamanynda topan sugha qaryq bolghan.

Taghy bir mysal:  Býkil әlem elderinde Karta oiyny degen oiyn bar. Osy oiynda «Túz»-dyng barlyq kartagha bas bolyp, bәrin basatyny osydan.

«T» tanbasy úldyng (bala) tolysqanyn bildirip, últqa ainaldyryp túr; sýt – su agharyp, sýtke ainalghan; órt – janyp ketken, eshtene qalmaghan; jylt – kórindi de joq boldy; búlt – bu jinalyp búltqa ainalghan t.t. bolyp kete beredi. Mine «T» dybysy osylay sóileydi.

«T» tanbasy Man Atadan sanaghanda jetinshi buyn. Búl aldynghy jetinshi buyn Búzau-Jemeneyding tolyp, tolysuy. Astyng atasyn «Túz» dep ataytynymyz osydan. Búz ben Túzdyng týbirles bolatyny osydan.

«T» tanbasy atyna say jasalghan. Baqannyng ýsti beynelep aitqanda taspen bastyrylghan. Búl «T»-gha jetu dýniyening shegi, ary qaray asa almaysyng degen sóz.

 

Jiyrma tórt – Áz Qúnanorys.

Dybystyq tanbasy «Ý» - ýlpildep túrghan ýki (dombyragha, sәukelege taghylady), ýkimet, ýkim etu  jәne shanyraqty kóteretin baqan. Ýk (Úq) – Núq payghambar atamyzdyng sóz týbiri. Búl topan sudan keyingi Núq ata úrpaqtarynyng qauymy. Atasynyng atyn Ýkige balady. Bizden basqa eshbir el óz biylikterin ýkimet dep atamaydy.

«Ý»-den bastalatyn týbir sózder: 1.Ýb, 2.Ýg, 3.Ýd, 4.Ýz, 5.Ýi, 6.Ýk (Ýki, Ýkasha Ata), 7.Ýl, 8.Ým, 9.Ýn (Kýn), 10.Ýn, 11.Ýp, 12.Ýr (Týr, Týrik), 13.Ýs, 14.Ýt, 15.Ýsh. Barlyghy 15 týbir sóz. 30 tanbanyng teng jartysy.

Arnayy kónil audaratyn jaghday, besinshi buynda býgingi Úly Jýz Ýisinnin, altynshy buynda Núq payghambar qauymynyn, toghyzynshy buynda Kýn qaghanatynyn, onynshy buynda Múnal-Mongholdyn, on ekinshi buynda Týrikting negizi qalanyp túr.

 

Jiyrma bes – Qaz (Áz) Aqpan.

Dybystyq tanbasy «U». Búl bizding býgingi sózdik qorymyzda atauy bir-aq dybystan túratyn «U» (syryn bilmegen adamgha ziyandy, bilgen jangha dәri retinde qoldanylatyn uly zat);  Eki dybystan túratyn, býkil ghalamnyng (tabighattyn) eng kóp mólsherin qúraytyn súiyqtyq ataulary Su, Bu, Shu, nemese osy sugha baylanysty  Ju, Juu; El men jerdi qorghaudaghy, ar men namystyng eng biyik simvoly Tu men Jalau,  Qalyn, óte kóp degen maghyna beretin  Nu (nu orman);  Sudaghy balyqty qarmaq nemese shanyshqymen bir-birlep ústaytynday emes, tonnalap ústaytyn Au, Qaratpa sózder Áu, Eu, Ou; Óte joghary jyldamdyqty bildiretin Zu; Ata-tegindi bildiretin Ru,  Qazdyng balamasy Qu (Qumandar); Ýsh dybystan túratyn Tau, Sau, Bau (bau-baqsha, jip), Quu, Buu, Juu, Tuu, Aru, Oru t.t; Alau, Atau, Súlu, Toru, Joru, Qoru, Qaru, Solu, Adgu, Adlu t.t;  Jalau, Tarau, Qarau, Qúrau Aru, Aruana, Aruaq t.t. bolyp tabylady. Demek, eng alghash udy oilap tauyp, onyng dәmin tatyp, oghan «u» dep at qoyghandar, Adam ata úrpaqtarynyng ósip-ónip, Ata úrpaqtaryna, yaghny rugha bólinui, alghashqy rulyq tanbany oilap tauyp, yaghny runa jazbasyn dýniyege әkelgender, alghash tu kótergender, býtkil jer betindegi tirshilikting negizgi kózi su ekendigin tanyghandar, uaqyt óte kele bir-birinen alystap ketken rulardyng bastaryn biriktirip Qu dep atap, «Aqqu menen Qaz egiz, Aday menen Taz egiz» degen maqaldy dýniyege әkelgen osylar.

Demek, «U» – kez-kelgen qimyl әreketting sony, yaghny shyrqap shyghar shyny. Mysaly, «U» ishseng ólesin, baru, kelu, ketu, shyghu, tosu, kesu, jetu, bolu, ólu t.t.

Álemdik Qazaq qoghamynyng Aqiqatqa Ata, ózge elderge Agha bolghanyn bildiredi. Qazdyng ekinshi buynyndaghy «Aq» - tyng syry osy. Allanyng joly aqiqat. Aqiqat bәrining shyny. Odan úly joq.

 

        Jiyrma alty - Áz  Balyqshy (Alash, Alty Alash).

Dybystyq tanbasy «Ú» – 1.Úb, 2.Úgh, 3.Úd, 4.Új (Újym), 5.Úz, 6.Úq (Núq), 7.Úl (Úly), 8.Úm (Úmay Ana), 9.Ún, 10.Úng (Únghy), 11.Úp,  12.Úr (Úran), 13.Ús (Qús), 14.Út, 15.Úsh. Barlyghy 15 týbir sóz. 30 tanbanyng teng jartysy.

Endi osy jerde asa kónil audaratyn jaghday,   12-shi (qazaqtyng qarashanyraghy On eki ata Bayúly) bolyp túrghan «Úr» degen týbirden jasalatyn Úra (Ura) men Úrandy qosynyz. Sonda, bizderding býgingi sózdik qorymyzdaghy Úr, Úra, Úran (kórshi elding «Ura, Ura» dep jýrgenderi osy sóz) degenimiz Shumerlerding (mayalardyn) alghashqy patshalarynyng esimderi. Qúrannyng da sóz týbirining «Úran» bolatyny osydan. «Úr»-dyng aldyna «T» tanbasy qoyylyp, Túr, Túran atanyp jýrgenderi de osydan. Qazaqtyng «Týgel sózding týbi bir, Týp atasy Mayqy bi» deytinderi de osydan. Sóz týbiri (óz týbi) janylyspaydy.

«Ú» dybysy (3.Úd qauymy, 6.Úq (Núq payghambar) qauymy, 7.Úl (Úly), 10.Únghy (ózek), Múnal (Monghol) - Mannan sanaghanda onynshy buyn úrpaqtyng sandyq atauyn beredi. Demek, Múnal tek qana Adam atanyng emes, Man atanyng da qarashanyraq iyesi.

 

Jiyrma jeti - Áz Búzau (Jemeney).

Dybystyq tanbasy «H»  – Ha, He, Hә. Barlyghy ýsh týbir sóz. Sóz arasynda Qahar, Qaharly, Qaharman, Aha, Ehe, Hәm bolyp kezdesedi. Ýsh sany Núq payghambardyng tegi Qosay ruynyng sandyq atauy. Sonymen qatar, Adam Atanyng qarashanyraghyn ústap, qasiyetti jeti sany atauyn iyemdengen Jemeneylerding de atauyn beredi. Áriyne solay, adamzatty týgel joyyludan aman alyp qalghan Qosay Núq pen Qarashanyraqty ústap qalghan Jemeneylerden asqan Qaharman boluy mýmkin be? Mine qazaqtyng eshbir elde joq, osy erekshe «H» dybysy Núq payghambar qauymynyng qazaqtyng Ana tilinde sóilegenin aishyqtap kórsetedi. Osy ýsh sózde, Qosay atamyzdy Núq payghambarday úlaghatty úldy dýniyege әkelip, tәrbiyelegeni ýshin  «Qaharman» dep úlaghattau, «Aha, Ehe» dep olardyng erligine sýisinu jәne olardyng artynyng «Hәm» dep jalghasyp jatqanyn kórsetu bar. Qayran atalarym! Tarih jazsang osylay jaz. Búdan asqan danalyq bolar ma? Sol ýshin de ghoy, Sizderding Qas by (Kaspiy) atanyp jýrgenderiniz.

Qazirgi latyn әribine ótuge baylanysty úsynylyp jýrgen jobalardyng eshqaysysyn da búl tanba kórsetilmegen. Búl dúrys bolmaydy. Búl tanba qalugha tiyis. Múny qospay alyp tastau, búl ejelgi atalarymyzdyng Altyn әrippen jazylghan úly tarihynyng bir parasyn jyrtyp alyp, otqa laqtyrghanmen birdey dýniye.

 

Jiyrma segiz - Áz Búzau (Semey).

Dybystyq tanbasy «Sh»  – 1.Sha (shaq, sham, shar), 2.Shә, 3.She (shek, shekara), 4.Shi, 5.Sho, 6.Shó (shóp), 7.Shu, 8.Shú (shúbar, ala shúbar), 9.Shu, 10 Shsh (tynysh), 11.Shy (shyr etip jaryq dýniyege kelu, syrtqy dýniyege shyghu), 12.Shi (ishi, ishke qayta kiru).  12 týbir (buyn) sóz. Qazaqtyng (Alty Alashtyn) qarashanyraghynyng iyeleri 12 ata Bayúldarynyn  sandyq atauyn berip túr.

Basy joghary qaraghan ýsh tarmaq «Sh» tanbasy - qazaqtyng ýsh arysy Ýsh Jýzdin, Núq payghambardyng ýsh jaqqa ketken ýsh úlynyn,  Alshynnyng ýsh balasynyng t.b. ýsh sanyna qatysty barlyq balama úghymdaryn beredi. Sonymen qatar, búl tanbada Atam Qazaqtyng әlemge әigili «Til tanbasynyng da» beynesi bar. Ejelgi batystyqtardyng Bizding atalarymyzdy «Yazychnikiy», yaghny «Til tanbalylar» dep jazghandarynyng syry osy.

 

Jiyrma toghyz – Áz Tobysh.

Dybystyq tanbasy «Y» – balasy, úrpaghy, (úly, qyzy), ómirding jalghasy.

 Otyz – Otyz Qaz Adaydyng sandyq atauy. Ot (Od-Ad qauymynyng balama atauy) jәne yz (qyz) degen birikken sózderden túrady. Ýsh sanynyng Qosay atamyzdyng sandyq atauy ekendigin jogharyda aitqanbyz. Otyz – ýsh eselengen onnyng jiyntyghy.

Qosay Adaydyng Qúdaykesinen taraytyn eki balanyng kishisi bolghandyqtan kenje balanyng qarashanyraq iyesi delinetini osy Qosay atamyzdan bastalady. Osydan beri qaray kenje bala qarashanyraqtyn, yaghny Adam ata ot jaqqan oshaqtyng iyesi atalyp keledi. Býgingi býkil әlem elderining qarashanyraghy men oshaghy qazaqtarda.

«O» tanbanyng ózi bylaysha sóileydi.

O – tanbasy «Kýn», shanyraq jәne «Sәby (nәreste)» degen maghyna beredi. Aqiqatynda búl

ejelgi Kýnderdin, yaghny Qu men Ýn-derding tanbasy. Qu - Qu Aday әke (Qúdayke) yaghny Atasy), al «Ýn (Ún)» (Múnal), Adaydyng kenje nemeresi degen maghyna beredi. Búl jerde Aspandaghy Kýnge «Kýn» dep at qoyghan Úly Atalarymyzdyng avtorlyq qúqyghy saqtalyp túr.

Bas kiyimmen oinaugha bolmaytyny siyaqty, «O» men de, Kýn men Sәbiyden jәne olardan da basqa O-dan bastalatyn barlyq úghymdardyng barlyghymen  de oinaugha bolmaydy. O-dan bastalatyn úghymdar: Ot, Oq-dәri, Oqtúmsyq, Oba (auru), Oba (mola), Omarta (bal arasy), Omyrau (anamyzdyng tósi), Or, Oramal, Otan, Otbasy, Odaq pen Bodan, yaghny Otan jәne Odaqpen oinasang bodan bolasyng dep túr. Shynynda da, Odaqpen oinaugha bolmaydy. Odaqtyng qanday bolatynyn keshegi Kenester odaghy kezinde kórgenbiz. Qazirgi Kedendik odaq, Euro odaqtar týpting týbinde sol búrynghy «shyqqan» jerimizge qayta aparuy әbden mýmkin. Búnday jaghdaylar búrynda da san ret bolghan. Áytpese bizding sózdik qorymyzda «Bodan» degen sóz bolmaghan bolar edi. Sebebi, әldi men әlsiz, yaghny az halyq pen kóp halyq jәne mәdeny damu dengeyleri әr týrli elder teng dәrejede Odaq bola almaydy. Búl qarapayym adamnyn, úrynshaq, zorlyqshyl adamdarmen joldas (saparlas) bolghanymen birday dýniye. Tentekting aldynan «kóp asqangha, bir tosqan shyqqan» kezde qosaq arasynda bosqa ketesin. Býgingi sanksiyagha ilinip, daghdarysqa úshyrap jatqanymyz osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq.

Atam Qazaqtyng sózdik qoryndaghy «Tiyme oghan», «Neng bar onda», «Basqagha tiysende «O»-ghan tiyme» deytinderining syry osy.

Qorytyndy: «O» tanbasy alghashqy «Ad» qauymy, Kýn (ot) jәne Sәby (nәreste, balapan) degen maghyna beredi.  Mine osy qaghidagha sәikes «O»-ghan (otqa) jolama kýiip qalasyn,  «O»-ghan (sәbiyge, nәrestege, yaghny qarashanyraqqa) tiyme, «O»-dan aulaq jýr, Ne aitsang da «O»-dan basqasyn ait, yaghny alghashqy Atalargha til tiygiz be  t.t. delinedi.

«T» tanbasy sózding qay jerinde qoldanylsa da tolyp, tolysqan «úl», al ekinshi buyndaghy «yz» - Qyz degen maghyna beredi.

Ary qaray otyz bir, yaghny Áz Aday, otyz eki – Áz Qazaq, otyz  ýsh - Áz Qosay, otyz tórt – Áz Qúnanorys, otyz bes - Áz Aqpan, otyz alty - Áz Balyqshy, otyz jeti - Áz   Jemeney, otyz segiz - Áz  Semiyt, otyz toghyz - Áz Tobysh bolady.

Otyzdyng dybystyq tanbasy «I» - búl dybys-tanba da ejelde qazirgi «ovtar» men «ichterdin» ornyna qoldanylghan «N» (Núraliyn, Núrtaziyn, Sarin t.t.), «i, y, y» tobyna jatady.

 

Qazaqtyng 30 dybystyq tanbasynyn  bes tanbasy: 10.I, 11.Y, 16.N, 29.Y, 30.I balasy (úly, qyzy), úrpaghy degen maghynasy bar. Búl adamzat ghúmyrynyng ýsh kezenindegi úrpaqtary degendi bildiredi.

       Birinshisi, (10.I, 11.Y) eng alghashqy Ad qauymy, yaghny Kýnning (Qu – Qu Aday әke (Qúdayke) men Ýnning (Múnaldyn) úrpaqtary degen sóz.

Mysaly: Aday - Adam atanyng úrpaghy (úly, balasy, qyzy), yaghny atamyzdyng qarashanyraghynyng iyesi degen qaghidagha sәikes Jary Aday, Jajir Aday, Qoja Ahmet Yassaui, qajy Qúsayyn Shirazy (Yassauy kesenesin salushy sheber), Ahmet Iugineky (әdebiyet tarihynda «Shyndyq syiy» dastanymen mәlim), Ábu Nәsir Ál (Al) Farabi, Hakim Tarazi, Mahmud Qashqari, Ál Buhari, Ábu Rayhan Ál Biruni, Hakim ata Sýleymen Baqyrghani, Álisher Nauayi, Firdausy (Shahnama), Ábdirahman Jәmy (parsy-tәjik әdebiyetining klassiygi), Múhammed Shaybany (Joshy hannyng úrpaghy), Sayfy Sarayi, Haydar Razi, Qadyrghaly Jalayri, Fazlallah ibn Ruzbihan Isfahani, Múhammed Haydar Dulati, Qashqar hany Ábubәkir Dulaty t.t. bolyp esim sózding sóz sony, «iy», «y» dybystarymen ayaqtalsa, úly, balasy, úrpaghy degen maghyna berip túr. Osy jerde sәl de bolsa ótken tarihtan habary bar adamdardyng esine sala keteyin ejelgi, әsirese bizge kóbirek belgilisi orta ghasyrlyq úly ghúlamalardyng barlyghynyng derlik ata tegi osylay jazylghan. Búl qaghida qazaqta kýni býginde qoldanysta bar. Mysaly, Mústafa Shoqay, Ánes Saray, Halipa Altay, Islam Jemeney, Sabyr Aday, Ordaly Qosay, Aqylbek Jemeney, Túnghyshbay Al Tarazi, Qayrat Mamiy... Demek adam esimderining qay-qaysysyna da «i, y» әribin jalghasaq úrpaghy degen maghyna berip túr.

«Fizuli, Shәmsi, Sәihaliy

Nauai, Saghdi, Ferdausiy,

Qoja Hafiz – bu hәmmasy

Medet ber shaghiry ferdiyad,» degen Abay atamyzdyng sózinde, ózderiniz kórip otyrghanday attary atalghan alty aqynnyng esimderining sony «i» dybysymen ayaqtalady da, songhy Qoja Hafizde atasynyng esimi birinshi, ekinshi bolyp óz aty aitylady.

Ekinshisi, (16.N) Núq payghambargha deyingi Adam Ata men Aua Ana  úrpaqtary degen sóz.

Mysaly, Núq payghambar negizin qalaghan Man Ata qauymy - Adam Atanyng úrpaghy degen qaghidagha sәikes, ejelgi Túran әlemindegi ata-tekting jazyluynyng taghy bir núsqasy Rashiyd-Ad-Din (Parsy (Iran) elining biyleushisi Qazan hannyng bas uәziri, Shynghys hannyng tikeley úrpaghy, orta ghasyrlyq tarihshy), Abu Omar Minhadj-Ad-Din Osman ibn Siraj-Ad-Din Al-Djudjany (orta ghasyrlyq tarihshy), Ala-Ad-Din Múhammed Horezmshah, onyng úly Jelal-Ad-Din súltan, Orta ghasyrdaghy Syrdariyadan Ilege deyingi aimaq әmiri Bolatshynyng inisi Kamar-Ad-Din Dulati, osy Bolatshynyng bauyry Shamys-Ad-Din Dulati, Otyrar qalasynyng biyleushisi Qayyr hannyng uәziri Dadyr-Ad-Din Al-Amiyd, Bahau-Ad-Din Nakshband, Najm-Ad-Din Kubra, onyng múrageri Altyn Orda biyleushisi Berke hangha tikeley ústazdyq etken Búharada túrghan sheyh Saiyf-Ad-Din Baharzi, ortaghasyrlyq músylman ghúlamasy Núr-Ad-Din Horezmi, Sadyr-Ad-Din (keybir derekterde búl atamyzdy Baba Týkti Shashty Ázizding shyn aty delinedi), imangha kelip, sharighatty moyyndaghan úly múnal biyleushisi Ózbek hannyng ruhany tәrbiyeshisi Núghman-Ad-Din Al Horezmi, óz zamanynyng úly taquasy atalghan Jәlel-Ad-Din As Samarkandiy,  ataqty oishyl, aqyn, qolbasshy Múhammed Zakir Ad Din Babyr,  әlemge әigili «Zafar namenin» avtory Sharaf Ad Din Ály IYәzdi, Beket atanyng ústazy Baqyr Ad Din Múhammed t. t. bolyp jalghasyp kete beredi. Osy esimderdegi Ad (Ad qauymy, yaghny qazirgishe aitqanda osy qauymnyng qarashanyraghynyng iyesi Aday, Al, (Alash, Alshyn), As (Alashtyng laqap aty) al Dinge kelsek, býkil qazaqqa Din degen úghymdy engizgen osy atamyz. Búl jayly Qytay jylnamasynda adamdary attyng qúlaghynda oinaytyn Dy taypasy, Dinlini eli jayly derekter bar. Parsy (Iran) tarihy olardyng negizin qalaghandardy Mad (Man Aday M.Q.) taypalarynyng úrpaghy Diaku dep hattaghan. Olardyng esimderining sonyna jalghanghan «N» әribi, bastauyn Man atamyzdyng atynan alady, soghan sәikes balasy, úly, qyzy, úrpaghy degendi bildiredi.

Búl atamyzdyng esimi Manghystauda (Beyneu audany) Diyar degen atpen jer jәne eldi meken atauynda saqtalghan.

«Qytay tarihyndaghy qytaylyq emes soltýstik bes taypa memleketterining (b.z.b. 304-439) qúryluyna Hún men Ýisinnin, olardyng tarmaqtalghan týrki taypalarynyng birlestikteri (sunnu, sze, syanibi, di, syan) qatysty, әriyne olardyng atauy Qytay transkripsiyasymen jazylyp keledi, shatystyrmas ýshin týp núsqagha sýiengen dúrys qoy (k. Materialy po istoriy kochevyh narodov v Kitae. 111-Ý vv. M.,1989) (B.K.Albany «Qazaqiya» Almaty. 1998. 46 bet). Búl esimder qazaqta kýni býginde de qoldanylady. Biraq maghynasy ózgeriske úshyraghan. Yaghny ýsh úrpaqtyng (tegi, óz aty jәne әkesinin) attary bir esim bolyp shyqqan. Mysaly, Nasyraddiyn, Asamaddiyn, Aluaddiyn, Alqamaddiyn, Shayqymaddiyn, Naghymaddiyn, Salehaddiyn, Syrajaddiyn...

Ýshinshisi, (29.Y, 30.I) Núq payghambardan keyingi Alashtyng (Alty Alashtyn) úrpaghy. Búl býgingi úrpaq. Ejelgi qazaqtardyng Alash, Alshyn, Alty Alash, dep auyzdarynan tastamaytyndarynyng syry osy.

Mysaly, Toqtamys Jary, Ákim Tarazy, Bórte Bóri, Ábubәkir Kerderi, Qadyr Myrza Áli t.t.

 

       Tarih taghlymy: Ejelgi Qazaq Alyp bii (Álippesi) jat júrttyng yqpalyna say qalay bolsa solay kirme sózderding ynghayyna qaray jasala salghan dýnie emes. Álippe men sandar qatar óriledi jәne adamzat tarihynyng damu kezenin óteden de óte dәldep túryp kórsetedi. Búl qaghidadan esh airylugha bolmaydy.

 

Ejelgi batys әlemining ghalymdary ózderin  keremet bilgirmiz dep, qart qazaqty ózderine qaraghanda bilimsiz kem sanap, sauatsyz jabayylar (varvarlar) dep jazypty. Al, ózderi kýni keshegi qazaqtyng bes jasar balasy da biletin dýniyelerge bilimderi jetpegen. Olarda, olardyng býgingi úrpaqtary da múnday dýniyeni jasamaq týgili, jasalyp túrghan dýniyeni týsinuge de sanalary (aqyldary men bilimderi) jetpey keledi. Ángimening ashyghyn aitqanda, batys ghalymdary endi múnyng syryn ózdiginen eshqashan bile almaydy. Sebebi, olar búl syrdyng qúlpyn ashatyn kiltin (kodyn) әldeqashan  joghaltyp alghan. Ol qazaqtyng «ANA TILI». Basqa tilmen әlemning shejire-tarihy men  qúpiyalary eshqashan ashylmaydy.

 

Ejelgi Qazaq Alyp biyinde (Álippesinde) 30  dybys-tanba bar.  Olar: 1.A,Á,E,   2.B,P,  3.G,Gh,K,Q,   4.D,T,   6.J,Z,   7.I,Y,Y,I,  8.L, 9.M,   10.N,N,   11.O,Ó,    12.R, 13.S,Sh,    14.U,Ú,Ý,  15.H.  bolyp, 15 topqa bólingen.  Qazaq Alyp biyining keremeti, barlyq tanbalar osylay 15/15 bolyp ornalastyrylghan.

Alash arystary Alyp biydi (Álippeni) osylay jasaghan. Alash Arysy Ahmet Baytúrsynov Atamyzda  biz qoldanyp jýrgen songhy Álippeni de osy qaghidagha say jasaghan.  Al, Sizderding osylay jasau qoldarynyzdan kele me?

Kirme әripter:   v, yo, f, h, s, ch, sh, , i, e, yu, ya barlyghy 12 әrip. Tanbagha reforma qajet. Biraq ol tek qana myna artyq túrghan 12 tanbany alyp tastau ýshin.

Qazaqtyn-әrip tanbalarynyng ret sany Adamzat balasy men olar qúrghan elderding dýniyege kelu, eseiy, jәne onyng Ata saltynyng (Ata zanynyn) jәne әlem elderi tarihynyng qalyptasu kezenin kórsetedi.

Otyz sany ary qaray otyz bir, yaghny Áz Aday, otyz eki – Áz Qazaq, otyz  ýsh - Áz Qosay, otyz tórt – Áz Qúnanorys, otyz bes - Áz Aqpan, otyz alty - Áz Balyqshy, otyz jeti - Áz   Jemeney, otyz segiz - Áz  Semey, otyz toghyz - Áz Tobysh bolyp shyghady.

Qyryq – Qyr jәne Yq degen eki birikken sózden túrady. Qyr – shartarapty alyp jatqan biyik jer. Yq – su (jayyq – jay aghatyn su), qúdyq – qút (taza) su, qayyq – su kebisi, yq (yghu) – tómen qaray aqqan su siyaqty maldyng yqqa (jelding ótine) qaray  yghuy t.t. Sonda búl sannyng negizgi maghynasy elding aua jayylmay, «Bir jaghadan bas, bir jennen qol» shygharuy.

Tórt sany Qúnanorystardyng sandyq atauy ekendigin jogharyda aitqanbyz. Sonda Qúnanorys on eselenip Áz atanyng Qazaq atanghan úrpaqtaryn (halqyn) qúrap otyr.

Qazaqta «Qyryqtyng biri Qydyr» degen sóz bar. Búl jerde osy tórt buyn úrpaqtan shyqqan Núq payghambar atamyzdyng esimi aiqyn menzelip túr. Sebebi, Núq atamyz býkil eldi aralap, jamandyq ataulydan jerkenip, músylman boludy uaghyzdady. Músylmandyqty moyyndaghandary Núq atamyzdyng kemesine minip, topan sudan aman qaldy, moyyndamaghandary ajal qúshty.

Búlardan bólek, Ata-Babalarymyz túrmysta da atqarylatyn salt-joralghylardy osy «qyryqpen» qiilastyrady. Mysaly, dýniyege kelgen nәresteni qyryq kýnnen song qyryq qasyq sugha shomyldyru, qaytys bolghan adamnyng qyrqyn beru, taghysyn taghylar… Osy syndy әdet-ghúryptarymyz ben jogharyda ataghanymyzday, qyryqqa qatysty manyzdylyqqa bay, astarly sózderding eski dәuirlerden beri kele jatqandyghyn eske alar bolsaq, atam qazaqtyng Islam dinin ejelden ústanyp, dәstýrin dinmen astastyryp, baylanystyrghanyn jәne osy qyryq sanynyng tikeley qazaqtyng rulyq shejire-tarihyna qatysty ekenin  úghamyz. Sonda qyryq sany topan sugha qaryq bolghan aldynghy on eselengen ýsh buyn úrpaqty (Qúdayke kóshin) jәne sol apattan aman qalyp ósip, órbigen jana buyn Qúnanorystardy kórsetip túr.

Qayyp Eren Qyryq Shilten atanghan әulie atalarymyzdyng (qorymy Manghystau da ornalasqan) san myndaghan jyldardan beri auyzdan týspey, әspettelip kele jatuynyng basty syry osy.

Qyryq sanynyng atauy Manghystaudyng Qyrynda (Ýstirtte) dýniyege keldi. Búl ónirde Adam balasy alghash ret Úly Jaratushy Allany tanydy. Soghan sәikes olar ýstingi júrt (Ýstirt), yaghny biyikte túrghan qyrdyng halqy atandy.

Qydyr (qydyru) men kóshu (kóshpendi) – sinoniym. Kóshpendi qazaq halqy býkil әlem elderin ózderinen bólip,  enshi berip, bólek shygharyp otyrdy. Qydyryp (kóship) jýrip әlem elderine  әdilettin, adaldyqtyn, jaqsylyqtyng eng ozyq ýlgisin kórsetti.

Bizding osy qyrymyzdan bólinip, osy atty iyemdenip bólek el bolghandardyng biri qazirgi qyrghyz halqynyng ata-babalary. Qyrghyz qysqartylghan sóz. Tolyq maghynasy Qyryq oghyz (Qyryq qyz). Qyrghyzdar  qazaqqa jiyen bolady. Jiyen dep, qyzdan tughan úrpaqtardy aitady. Manghystauda «Qyryqqyz» dep atalatyn jer atauy kýni býginde de bar. Soltýstik Ýstirtte. Ony júrt Qyryghyz, Qyrghyz dep te atay beredi.

Adam ata úrpaqtary bir elge (memleketke) birikkeli beri, ol el Az (Qaz) atalyp taudan tómen sarqyrap aqqan suday bolyp, sol ejelgi atalar salghan jolmen keledi. Demek, qyryq sany da Áz (Qaz) atamyzdyng sandyq atauy.

Ary qaray qyryq bir, yaghny Áz Aday, qyryq eki – Áz Qazaq, qyryq  ýsh - Áz Qosay, qyryq tórt – Áz Qúnanorys, qyryq bes - Áz Aqpan, qyryq alty - Áz Balyqshy, qyryq jeti - Áz   Jemeney, qyryq segiz - Áz  Semiyt, qyryq toghyz - Áz Tobysh bolyp shyghady.

 

 Elu – el jәne u. Bes eselengen onnyng jiyntyghy. El - Aday atanyng eki balasy Qúdayke men Kelimberdining Aqiqatqa jetken úrpaqtarynyng jiyntyq atauy. Qu – Qúdayke atamyzdyn, al El – Kelimberdi atamyzdyng esimderining sóz týbirleri, soghan sәikes Qu men El osy eki atamyzdyng «azan shaqyrylyp» qoyylghan esimderi.

Balamasy,  eli (úzyndyq ólshemderining basy) bir eli, eki eli, ýsh eli, tórt eli, bes eli. Elimen sanau mine osy bes elimen bitedi. «Elu erding jasy» ary qaray alpys qarttyq ómirge jalghasyp ketedi.

U – Kez-kelgen qimyl әreketting sony. Mysaly, «U» ishseng ólesin, baru, kelu, ketu, shyghu, tosu, kesu, jetu, bolu, ólu t.t. Elu – eldikting eng biyik shyny. Bir Atadan taraghan úrpaq rugha, ru elge ainaldy, yaghny Aday atamyzdyng eki balasy Qu men Elden taraghan úrpaq basynda  bir ruly elge, artynan uaqyt óte kele kóp ruly elderge ainalyp ketti.  Uaqyt toqtamaydy. Sol bir Atadan taraghan úrpaq әli jalghasyp kóbeymen keledi. Biraq, qarashanyraq iyeleri sol alghashqy atalarymyzdyng esimderin sol kýiinde saqtap býgingi kýnge jetkizdi. Demek, elu sany da Áz (Qaz) atamyzdyng sandyq atauy.

Bes sany Aday Aqpannyn, yaghny aqiqattyng atasynyng sandyq atauy ekendigin jogharyda aittyq. Búl jerde sol aqiqat on eselenip, aqiqattyng shynyna shyghyp, bir ruly Elge ainalyp, elding sonyna jalghanghan «U» tanbasy bir Ata úrpaqtarynyng elge ainaluynyng tolyq ayaqtalghan nәtiyjesin aiqyndap túr. Atam Qazaqtyng «Elu jylda el jana» deytinderining syry osy.

Ary qaray elu bir, yaghny Áz Aday, elu eki – Áz Qazaq, elu  ýsh - Áz Qosay, elu tórt – Áz Qúnanorys, elu bes - Áz Aqpan, elu alty - Áz Balyqshy, elu jeti - Áz   Jemeney, elu segiz - Áz  Semiyt, elu toghyz - Áz Tobysh bolyp shyghady.

 

 Alpys – al (alyp, alghy, alghashqy), ys, pys degen birikken sózderden túrady. Alty eselengen onnyng jiyntyghy, yaghny aldynghy on buyn úrpaqtyng alty eselenui. Alty men alpystyng sóz týbirleri bir. Alashtan taraghan alty elding auzy bir bolghan kezderinde,  olar alyp atandy. Alyp eldin  pysy kim-kimning de pysyn basary sózsiz. Alpys sany da Qaz atamyzdyng sandyq atauy. Olardyng rulyq shejiredegi atauy Balyqshy (Shybyntay, Kypshaq). Evropalyqtar olardy Sak, Massaget,  Skif dep te ataydy.

Alpys sany Aday Balyqshylar ýshin kiyeli san. Birde (19gh) ailadyrdyng 300 alamany Aday elin shapqanda Balyqshy Baluaniyaz batyr el ishinen artyq ta emes, kem de emes tura alpys kisini tandap alyp,  attanyp, ózderinen bes ese kóp jaudy jenip, jesir aiyrady. Balyqshy atalarymyzdyng osy erligine  Qalniyaz jyraudyng «Baluaniyaz batyr», Ybyray aqún Qúlbayúlynyng «Altyndy orda qonghan jer» atty enbeginde arnayy jyr arnalghan.

Bal (eng tәtti tagham), bala (adam ýshin baladan tәtti bar ma?), sudan shygharsa bala (sәbi) siyaqty dәrmensiz kýy keshetin balyqtyn, yaghny týbirinde Bal sózi bar barlyq úghymdardyng avtory Balyqshylar. Búl jerde aiyryqsha atap ótetin jaghday, eger biz tәttining dәmin ajyrata almasaq, ashy degen úghymdy týsinbegen bolar edik, tipti onday úghym bolmas ta edi. Soghan sәikes, býkil әlemdegi ashy men tәtti, úzyn men qysqa, jaqsy men jaman degen siyaqty qarama-qayshylyqty týsine almaghan bolar edik. Birinin-birinsiz kýni joq. Balyqshy atalarymyz kezinde býkil halyqqa biyligin jýrgizgen. Áytpese atalarymyz taugha Balqan (ekeu), kólge Balhash, tenizge Baltyq, qalagha, ózenge, su jәndikterine Balyq, osylar siyaqty әlemning barlyq týpkirinde 306 toponomikalyq ataulardy bermegen bolar edi.

Ary qaray alpys bir, yaghny Áz Aday, alpys eki – Áz Qazaq, alpys  ýsh - Áz Qosay, alpys tórt – Áz Qúnanorys, alpys bes - Áz Aqpan, alpys alty - Áz Balyqshy, alpys jeti - Áz   Jemeney, alpys segiz - Áz  Semiyt, alpys toghyz - Áz Tobysh bolyp shyghady.

 

Jetpis – et, jet, is, pis. Jeti eselengen onnyng jiyntyghy, yaghny Búzau-Jemeney úrpaqtarynyng on  eselenui. Jemeney men jeti, jetpisting alghashqy buynynyng birdeyligi osydan. Jeti sany - jeti atagha jetkendikti bildirse, jetpis sany sol jetining on eselenip, ósip-ónip, pisip-jetilgendigin bildiredi. Jetpis sany da Áz (Qaz) atamyzdyng sandyq atauy.

Ary qaray jetpis bir, yaghny Áz Aday, jetpis eki – Áz Qazaq, jetpis  ýsh - Áz Qosay, jetpis tórt – Áz Qúnanorys, jetpis bes - Áz Aqpan, jetpis alty - Áz Balyqshy, jetpis jeti - Áz   Jemeney, jetpis segiz - Áz  Semiyt, jetpis toghyz - Áz Tobysh bolady.

 

       Seksen  - ek sek, en, sen. Segiz eselengen onnyng jiyntyghy. Búl san Adaydyng Búzauynan taraghan eki balasy Jemeney (ýlkeni) men Semitting ekige bólinip, men nen senge ainalghanyn aishyqtap túr.

Tórt amaldyng biri «bólu» Jemeney men Semitting әkesi Adaydyng jetinshi buyn úrpaghy Búzaudyng laqap aty. Bólu amalynyng aptyry osylar. Adamzattyng bólinui osy segiz-semitterding (arap pen ebreylerdin)  Jemeneylerden bólinulerinen bastalady. Soghan sәikes en (tanba) salu bastaldy.

Eshki men eshki baghatyndardyng piri (ústazy) Seksek atamyz osy topqa jatady.

Ary qaray seksen bir, yaghny Áz Aday, seksen eki – Áz Qazaq, seksen  ýsh - Áz Qosay, seksen tórt – Áz Qúnanorys, seksen bes - Áz Aqpan, seksen alty - Áz Balyqshy, seksen jeti - Áz   Jemeney, seksen segiz - Áz  Semiyt, seksen toghyz - Áz Tobysh.

 

       Toqsan – oq, toq, an, san.  Toghyz eselengen onnyng jiyntyghy, yaghny Tobysh ata úrpaqtarynyng on eselenui.  Tobysh pen toghyzdyng birinshi buynynyng birdey bolatyny osy. Ejelgi qazaqtar Tobyshtardyng tolyp, tolysqan, toghyzynshy buyn úrpaq boluyna baylanysty barlyq dýniyeni toghyzben eseptegen. Biz әngime etip otyrghan «san» degen sózding ekinshi buynda túruynan, san degen úghymdy myna dýniyege kimderding әkelgenin  kóremiz.

Týsinikteme: Sóz týbirindegi «Oq» – Sadaqtyng (Saq Atanyn) adyrnasynan atylyp ajyraghan jebe, balamasy qarashanyraqtan bólinip otau tikken úl. Toq – qarny toq, nemese tolyp, tolysu. An – Ana. San – Sana. Demek, Ata men Ananyng aq nekesinen tughan úldyng úrpaqtary tolyp, tolysyp, kóbeyip, әr týrli elder men memleketterge ainalyp túr.

Ary qaray toqsan bir, yaghny Áz Aday, toqsan eki – Áz Qazaq, toqsan  ýsh - Áz Qosay, toqsan tórt – Áz Qúnanorys, toqsan bes - Áz Aqpan, toqsan alty - Áz Balyqshy, toqsan jeti - Áz   Jemeney, toqsan segiz - Áz  Semiyt, toqsan toghyz - Áz Tobysh bolyp shyghady.

 

 Jýz – J (Ju) jәne Ýz. Jýzding – birneshe balama maghynasy bar:

A. J – qasiyetti jeti sany, yaghny tuystyghy bólinbeytin  Búzau-Jemeneyding esimin beredi. 1.Jaq

2.Jagh (Jagha), 3.Jad, 4.Jaz, 5.Jay, 6.Jaq, 7.Jal, 8.Jam, 9.Jan, 10.Jan, 11.Jap, 12.Jar, 13.Jas, 14.Jat, 15.Jau. Álippening 30 dybys-tanbasynyng teng jartysyn 15/15 qúrap túr. Jerding de týbiri er bolyp, J-dan bastalatyny osydan.

Á. Ju - Núq payghambar atamyzdyng elining aty. Adaydyng eki balasynyng ýlkeni Qúdayke (Qu Aday әke) atamyzdyng esim tobyna jatady. Mysaly, Au (1), Áu, Bu, Gu, Du, Eu, Ju (7), Z u, Qu (9), Nu, Ou,  Ru, Su, Tu, Shu (15). Barlyghy qazaq әlippesining rettik sanymen berilgen 15 týbir, yaghny qazaq әlippesining teng jartysyn (15/15) qúraydy. Basy Aua anamyzdyng týbiri Au-men bastalyp Shu-men ayaqtalyp otyr.  Ózderiniz kórip otyrghanday, Qu (Qu Aday, Quman)  atamyzdyng esimi tolyp, tolysqandy bildiretin toghyzynshy úrpaq.  Al, Ju bólinbeytin jetinshi úrpaq, yaghny búl jerde de Búzau-Jemeneylerding sandyq (rettik) atauyn berip túr. Qazyghúrt (Qazyq júrt) tauynyng ejelgi jazbalarda Judy tauy dep atalatynynyng syry osy.

Ekinshi buyndaghy Ýz (Úz) týbir sózi – Aday atanyng jetinshi buyn úrpaghy Búzau atamyzdyng sóz týbiri, yaghny Aytumys pen Jemeneyding әkesining aty;

B. Jýz – kelbet (adamnyn, eldin, memleketting bet-jýzi, bet-beynesi, yaghny keskin-kelbeti, baghyt-baghdary (jýzin qyblagha qaratu);

G.  Jýz – qylyshtyn, pyshaqtyng jýzi. Sebebi, qylyshtyng da, pyshaqtyng da avtory Búzaudyng Aytumysynan taraytyn Shylym atamyz ekenin jogharyda aittyq. Olardyng adamy qasiyeti jamandyq ataulynyng jelkesin qiyp týsip, jandaryn jәhәnnamgha jiberetin  qylshyldaghan qylyshtyng jýzindey ótkir (bilimdi) boldy;

Gh. Qazaqtyng ýsh jýzi, Qazaqtyng ýsh Anasynan tughan alty balasy (Alty Alash).

D. Ortalyq Orda.

Búl jaghday qazaqtyng Rulyq shejiresinde de dәl osylay beriledi. Qazaqtyng (Áz әuliyenin) «Ýsh Jýz» dep atalatyn ýsh Anadan tughan ýsh balasy bar. Búlar halyq arasynda «Úly jýz – Agharys - Ýisin», «Orta jýz – Janarys - Arghyn», Kishi jýz – Bekarys - Alshyn» dep te atala beredi.

Úly jýz - osy Ýsh Jýzding ishindegi eng úlysy, eng ardaqtysy, eng ýlkeni, yaghny eki inisining (Orta Jýz ben Kishi Jýzdin) aghasy. Agha qazaqtyng eng ardaqty úghymy. «Su aqpaytyn ba edi saghadan, sóz bastalmaytyn ba edi aghadan» degendey, agha túrghanda ini sóilemegen.  Aghalary da әrqashan  inilerining qamyn oilaghan.  Inileri «Aghasy bardyng jaghasy bar» degen. Inileri aghalaryn qoldap, aitqanyn eki etpey olargha «Inisi bardyng tynysy bar» degizgen. Olar birin-biri eshqashan jol da, jauda da qaldyrmaghan. Biri ýshin, biri janyn qighan.

Shegelep aitqanda ÚLY JÝZ Qazaq atamyzdyng ýlken balasy.

Orta jýz — aty aityp túrghanday osy ýsh jýzding ortasyn da tughan, ortanshy úly.

Kishi jýz — qazaqtyng ýsh balasynyng eng kishisi, eng kenjesi, yaghny Qazaq atamyzdyng qarashanyraghynyng iyesi. Eki aghasynyng (Úly jýz ben Orta Jýzdin)  kenje inisi.

Qazaqtyng shejirelik-tarihy últtyq iydeologiyasy osy. Búl jýie qazaqtyng otbasylyq qúrylymynyng ýlkeytilgen núsqasy  (maketi) bolyp tabylady.

Qara: «Qazaqtyng últtyq iydeologiyasy» http://ult.kz/post/kazaktyn-ulttyk-ideologiyasy1

Qorytyndylap aitqanda, Jýz - Adaydyng tuystyghy bólinbeytin jetinshi buyn úrpaghy Búzau Atadan bastau alyp, jetisken úrpaghy, yaghny Áz әuliyemiz. Jýzding sandyq maghyna beretini osydan (Aydyng jýzi qansha boldy?).

Al, Bizding «bilgish» ensiklopediyamyz «Jýz» arab sózi, qazaqshagha audarghanda "bólim" degen maghynany bildiredi» dep, arabtargha aparyp tely salghan.

Ary qaray Jýz bir – Áz Ata úrpaghy Qúdayke men Kelimberdi (Aday), jýz eki – Áz Ata úrpaghy Tәzike (Qazaq), jýz ýsh –  Áz Qosay, jýz tórt – Áz Qúnanorys, jýz bes – Áz Aqpan, jýz alty – Áz Balyqshy, jýz jeti – Áz  Búzau-Jemeney, jýz segiz – Búzau - Semey, jýz toghyz – Áz Tobysh.

Myn – Man atamyzdyng sandyq atauy. Mannyng (Mandardyn) qystauy Manqystaudyng Manghystau, Mynqystau dep atala da, jazyla da beretini  osydan.

«M» dybysy, sózding qay jerinde qoldanylsa da «Adam (Atam)» degen maghyna beredi. «Y» dybysy – balasy, úrpaghy. Al «N» dybysy tek qana «sәby (bala, balapan)»  degen maghyna da qoldanylady. «N» dybysynan «Ngә» degen sәbiyding guilinen basqa sóz jasalmaytyny osydan. Sonda «Alash myndyghy» degenimiz Alashtyng úrpaghy (qoly, әskeri) degen maghyna berip túr.

Ary qaray myng bir – Man Aday, myng eki -Man Áz әulie (Qazaq), myng ýsh - Man Qosay, myng tórt - Man Qúnanorys, myng bes – Man Aqpan, myng alty – Man Balyqshy, myng jeti – Man Jemeney, myng segiz – Man Semiyt, myng toghyz – Man Tobysh, myng on – Man Múnal, myng on bir – Man Múnal Aday, myng on eki – Man Múnal Tәzike, myng on  ýsh – Man Múnal Qosay bolyp jalghasyp  kete beredi.

Million – Mi, iyl, ly (iyl), on degen birikken sózderden túrady.

My (mily, misyz, (sanaly, sanasyz)  - Qy (Qiya, Kiye, IYe, Qidan, Qiyan, Qiyat) tobyna jatady.  Qiyan Shynghyshan shyqqan rudyng aty. Adaydyng – Múnal - Jary ruynan taraydy.   «IYl» ding shyghu tórkini qazaqtyng el degen sózi. Batys pen shyghystyng kóptegen elderining Ileni-IYl, Edildi-Itiyl, Elekti-IYlek, Esildi-Esiyl, Ertisti-Irtysh, Jemendi – IYemen, Jerdi – iyer t.t. deytinderi osy. Bizde «el» termiynining balama maghynasy bir eli, eki eli, ýsh eli, tórt eli, bes eli dep eng qysqa, yaghny eng tómengi ara qashyqtyqty bildirse, batys elderinde (qytayda da)  «iyl» úzyndyq ólshemin, al Miyl  - 1,6 km-di bildiredi. Búl jerde il (el) sózi kez-kelgen úghymnyng birneshe eselengenin bildiru ýshin eki ret qoldanylady. Al, on degenimiz jogharyda kórsetkenimdey Múnaldyng sandyq atauy.   Sonda biz búl sannan Qiyat-Jary-Múnal-Adaydyng sandyq atauyn kóremiz. Búl tújyrymgha kýdik tumas ýshin kaperlerinizge bere keteyin, kez-kelgen úghymgha (zatqa, dýniyege) sol úghymdardy dýniyege әkelgen adamnyn, elding esimi beriledi. Búl qaghida kýni býginde de sol kýiinde qoldanysta, qazirgishe aitqanda «avtorlyq qúqyq» delinedi.

«M» - Adam Ata. «I» - balasy, úrpaghy. Demek, Midyng negizgi maghynasy Atanyng úrpaghy. Balamasy, sonyng bәrin esine saqtaytyn basyndaghy miyn. Il – el, illy – elder, on – múnaldyng sandyq atauy.

Ary qaray million bir – Aday atanyng eki balasy Qúdayke men Kelimberdi, million eki – Aday atanyng ýlken úly Tәzike (Áz әke), million ýsh –  Qosay, million tórt – Qúnanorys, million bes – Aqpan, million alty – Balyqshy, million jeti – Jemeney (Búzau), million segiz – Semit (Búzau), million toghyz - Tobysh   bolyp jalghasyp kete beredi.

Milliard – Mi, Milly jóninde qaytalap jatpaymyz. Búl sandaghy aiyrma songhy «Ard» termiyni. Ard – qysqartylghan sóz.  Sóz týbiri Ar bolghandyqtan, bú sózdi Ar Ad (segiz Arys Aday)  deuimizge tolyqtay negiz bar. Sebebi, osy ataudan tuyndaytyn Ardager sózi osy aitqanymyzdyng aighaghy bolmaq. Shynynda da adam sany Miliardqa jetkende aldynghy atalarymyz Ardagerge ainalady emes pe?!

Ary qaray milliard bir – Aday Ata úrpaghy Qúdayke men Kelimberdi, milliard eki – Aday Ata úrpaghy Tәzike (Áz әke), milliard ýsh – Aday Ata úrpaghy Qosay, milliard tórt – Qúnanorys, milliard bes – Aqpan, milliard alty – Balyqshy, milliard jeti – Jemeney (Búzau), milliard segiz – Semit (Búzau), milliard toghyz - Tobysh   bolyp jalghasyp kete beredi.

Tarih taghlymy: Tamyry tayyz elder ghana ózge elding tarihyna ósh keledi. Ar jaghy qytay, ebrey, parsy, berjaghy patshalyq Resey men kenestik Reseyding qazaq tarihyn joqqa shygharugha barynsha jantalasatyndarynyng negizgi syry da osy. «Teginen bezgen teksiz», menmenshil top, býkil әlemning Ata tarihyn «syzyp tastap» bәrin ózderinen bastaghylary keledi. Olardyng búl әreketteri, jasy ýlkendi syilau degendi bilmeytin, qazirgi bolmystaryna tolyqtay sәikes keledi. Eske ústayyq: Qazaq qaghandary men patshalarynynyng esh qaysysy da ózge elding tiline, dinine, salt-dәstýrine, әdet-ghúryptaryna tiyispegenderining syry osy. Qarashanyraqta otyrghan Qazaqtar, Atasynyng shanyraghynan shyghyp, enshi alyp, otau tigip taraghan elderge esh jamandyq oilamaghan, jamandyq jasamaghan. As-sadaqalarynda olardyng bәrine Atamnyng shanyraghynan shyqqan Agha balasy dep arnayy shapan japqan. Jer betinde ózining jәne tughan elining shyqqan tegin, sonymen qatar barlyq úghymdar men ataulardyn, sonyng ishinde sandardyng da shyqqan tegi (atasy) men «aptyrlaryn» bilgisi kelmeytin birde-bir adam balasy joq. Jogharydaghy derekter adamzattyng bastauy Adam Ata men Aua Ananyng qarashanyraghy Qazaqtar da jәne olardyng Ana tili ayasynda ghana saqtala alatynyn aiqyn kórsetedi.

Qorytyndy:  Dybystyq tanbalardy eng alghash oilap tapqan bizding Atalarymyz. Olar alghashynda «Rulyq tanba» dep atalyp, ghylymy ainalymgha «Runa (Ru Ana) jazbasy» degen ataumen endi. Býkil әlem elderi jazu tanbalarynyng bastauy osy. Sandar men sanaudyng negizinde de Atam Qazaqtyng osy rulyq shejiresi jatyr.

Endi Ózderiniz bir sәtke oy jiberip kórinizder, Bizge Álemge ata bolyp, Qarashanyraqty ústap qalghanymyz dúrys pa, әlde ótkenimizge tas atyp, mәngýrtke ainalghanymyz dúrys pa? Múnyng jauabyn Úly Atalarymyz «Ótkenine tas atsan, kelesheging seni zenbirekpen atqylaydy» degen qanatty sózimen jazyp ketipti.

Al, Biz bolsaq, osynday Bizden basqa eshbir elding qoly jetpeytin bagha jetpes eng úly ruhany baylyghymyzdan «ýy ainalyp, at-tonymyzdy ala qashyp» jýrmiz.  Býkil әlem ghalymdaryna, eng birinshi kezek te qazaq ghalymdaryna osy kórsetilgen derekterdi zerttep, zerdeleuge kenes beremiz. Qandarynyzda bar dýnie ghoy, sondyqtan múny týsinu Sizderge asa qiyndyq tughyzbaugha tiyis.

ÚLY JARATUShY ALLA OSY JOLDARDY OQYGhAN BARShANYZGhA IMAN BERGEY!

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz