1950 jyly Almatyda saylau boldy. Búl – shahardaghy alghashqy saylaulardyng biri edi. Oghan deyin qala basshylary Mәskeuding batasyn, partiyanyng núsqauyn alyp, tek qana taghayyndalyp kelgen-di. Osy saylauda búghan deyin Aqtóbe oblystyq partiya komiytetining I hatshysy qyzmetin atqarghan Rymbek Iliyashev Almaty qalalyq atqaru komiytetining tóraghasy bolyp saylandy. Al ghúlama ghalym, belgili geolog Qanysh Sәtbaev Ghylym akademiyasyna basshylyq qyzmetke keldi. Eluinshi jyl osylaysha qos qazaq balasynyng – biri ghylym órine, ekinshisi biylik tórine ozghan orayly sәtimen este qaldy.

1950 jyly Almatyda saylau boldy. Búl – shahardaghy alghashqy saylaulardyng biri edi. Oghan deyin qala basshylary Mәskeuding batasyn, partiyanyng núsqauyn alyp, tek qana taghayyndalyp kelgen-di. Osy saylauda búghan deyin Aqtóbe oblystyq partiya komiytetining I hatshysy qyzmetin atqarghan Rymbek Iliyashev Almaty qalalyq atqaru komiytetining tóraghasy bolyp saylandy. Al ghúlama ghalym, belgili geolog Qanysh Sәtbaev Ghylym akademiyasyna basshylyq qyzmetke keldi. Eluinshi jyl osylaysha qos qazaq balasynyng – biri ghylym órine, ekinshisi biylik tórine ozghan orayly sәtimen este qaldy.
Rymbek Iliyashev shahardy eki jyl basqardy. Bilikti basshynyng at ýstindegi eki jyly nesimen este qaldy? Búl uaqyt súrapyl soghystyng ayaqtalyp, el ensesin әli de tiktey qoymaghan túsy bolatyn. Sodan da bolar, búl uaqyttaghy barlyq júmys, basty maqsat – qúldyraghan el ekonomikasyn kóteru men halyqtyng әleumettik jaghdayyn arttyrugha baghyttaldy. Biylik portfelin ústaghan úlyqtar da osy baghytta júmys istedi. Almaty – ýlken qala. Ýlken qalanyng problemasy da ýlken. Osynday qat-qabat mәselege kómilgen shahargha kenestik biylik Iliyashevtay tәjiriybeli basshyny alyp keldi. Mәskeu dúrys tandau jasady. Óitkeni Rymbek Iliyashev osy uaqytqa deyin Semey men Aqtóbe oblystyq partiya komiytetterinde hatshy, Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq komiytetining bólim mengerushisi qyzmetin atqarghan sheber úiymdastyrushy edi. Almaty qalasyna basshylyqqa kelgen Iliyashev shahardy shyrmauyqsha shyrmaghan, sheshui qiyn mәselelerdi aqylmen, parasatpen, sabyrmen sheshe bildi. Eng aldymen ol soghystan oralghan mýgedekter men kýieui maydannan  oralmaghan әielderge әleumettik kómek kórsetti: olardy túrghyn ýimen qamtamasyz etti, balalaryn balabaqshalargha ornalastyrdy. Olargha jer beru, sharuashylyqpen ainalysugha mýmkindik jasau mindeti de qala basshysynyng moynyna jýkteldi. Búlar sol uaqyttaghy kýn tәrtibindegi negizgi mәseleler edi.
Iliyashev shahar basqarghan eki jylda qalada qanday ózgerister boldy? Bilikti basshy basty nazardy qalany kóriktendiruge audardy. Almatydaghy júrt nazaryn audarghan alghashqy qúrylys nysandary da osy uaqytta salyna bastady. Qalagha aghash kóshetteri otyrghyzyldy. Rymbek Iliyashev shahar basshysy retinde qúrylys nysanynyng júmystarynyng sәtti jýrip, tez arada júrt iygiligine jarauyna erekshe atsalysty. Shynyn aitqanda, eluinshi jyldar shahargha birshama ózgerister engizdi. Sonyng biri – biz sóz etip otyrghan qúrylys nysandarynyng boy kótere bastauy. Rymbek Iliyashevting zamandastarynyng aituyna qaraghanda, 50-jyldary Almatyda otelider kóp bolghan, shahar basshysy solardyng ornyna jana ýlgidegi dýkenderdi túrghyzugha atsalysqan. Qalada 1950 jyly Amangeldi Imanovqa eskertkish qoyyldy. Osy jyly shaharda shampan-sharap zauyty iske qosyldy. Osylaysha eki jyl syrghyp ótip, Rymbek Iliyashev Almaty oblystyq Kenesi atqaru komiytetining tóraghasy qyzmetine jogharylatyldy.
Bilikti basshy búl qyzmetten song eki jyl Almaty oblystyq partiya komiytetining I hatshysy (1955-1957), 4 jyl (1957-1962) Qazaq KSR Sauda ministri bolyp, jemisti enbek etti. Ásirese qayratker túlghanyng bar bolmysymen júrtqa iygilikti is jasap, parasatkerlik, basshylyq qyrlarynyng jarqyray kóringen túsy – respublikalyq Tútynushylar odaghynyng tóraghasy bolghan uaqyty. Rymbek Iliyashev búl abyroyly mindetti zeynetkerlikke shyqqangha deyin abyroymen atqardy. Jalpaq júrttyng jýreginde, qalyng elding esinde qalar eseli isterimen kórine bildi. Sonday sauapty isterining biri – Respublika sarayyn salghyzuy. Enseli ghimarattyng qúrylysy bastan-ayaq ayaqtalghansha jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey ózi jýrdi. Saltanatty saraydy saldyrghany ýshin asyl azamattyng sonyna shyraq alyp týskender de boldy.
Sol uaqytty jәne Rymbek Iliyashevtyng azamattyq túlghasyn ghalym, 1951–1960 jyldardaghy Qazaqstan komsomoly Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy bolghan Saghyndyq Kenjebaev agha bylaysha eske alady: «Rymbek Iliyashev – iri lauazymdy qyzmetter atqarghan, memleket, qogham qayratkeri dәrejesine kóterilgen ýlken túlghalardyng biri. Ol kisi respublikalyq Tútynushylar odaghynyng tóraghasy bolghan kezde qazirgi Respublika sarayyn (búrynghy Lenin atyndaghy saray– A.Q.) salugha bastamashy boldy jәne oghan ýlken enbek sinirdi. Sol saraydy túrghyzugha Mәskeuge aityp, qomaqty qarjy bólgizdi. «Saraydy saldyrudy bastadyn» dep Rymbek Iliyashevti jazalaghysy kelgender de, basqan izin andushylar da boldy. Osyny paydalanyp, qyzmetinen taydyrghysy kelgender de kezdesti. Biraq qaysar azamat jalghan jalagha moyymay, aq ekenin dәleldep, saray qúrylysynyng sәtimen bastalyp, sәtimen ayaqtaluyna bar kýsh-jigerin júmsady. Búl – bir. Ekinshi, ol kisi osy qyzmetinde jýrgende qazaq tilindegi auylsharuashylyq әdebiyetterin respublikanyng barlyq dýkenderinde satudy jýzege asyrdy. Óitkeni mәdeniyetti qazaqtyng qalyng ortasyna taratu kerek edi».
Rymbek Iliyashev respublikalyq Tútynushylar odaghyn basqarghanda respublikanyng әr aimaghynda auyl sharuashylyghyna qajetti zattar satylatyn dýkender ashylyp, qúrylys nysandary salyndy.
Sayasat pen biylikte de Ahillesting «ókshesindey» osal tústar bar. Alayda Iliyashev múnday osaldyqqa tap bolghan túlgha emes. Qanday qyzmette jýrse de, belsendi, nәtiyjeli, jemisti enbek etti. Repressiyashyl Stalinning uaqytynda qyzmet istese de, aghattyghy bolghan joq. Tapsyrmany tap-túinaqtay oryndady, halyqtyng oiyndaghysyn tap basa bildi. Ol kisiden «tyrnaqtyng astynan kir izdegender de» min tappady. Kerisinshe KSRO-nyng qaharly basshysy óz isine myghym, bir sózdi, jalpaq júrttyng ortaq tilin taba biletin qaghilez qazaqqa qúrmetpen qarady. Eki jyl sayyn qyzmetin jogharylatyp otyrdy. Múnyng ózi Rymbek Iliyashevting qanday basshy bolghandyghyn anyq anghartsa kerek.
Qogham qayratkeri 1993 jyly dýniyeden ozdy. Úrpaqtary býginde Almatyda qyzmet istep jýr. Biz Rymbek Iliyashevting ýlken úly Qasym aghany әngimege tarttyq. Qasym agha talay jyldan beri sport salasynda jemisti enbek etip keledi. 1950-1955 jyldary ol Almaty qalasynyng konikiyshileri qúramynda negizgi oiynshylardyng biri bolsa, 1974-1985 jyldary «Medeu» múz aidyny keshenining diyrektorynyng orynbasary, 1985-1997 jyldary Almatydaghy «Sport ghimarattarynyng qúrylysyn salu jónindegi diyreksiyanyn» bas basqarmasy tóraghasynyng orynbasary sekildi jauapty qyzmetter atqardy. 1972 jyly paydalanugha berilgen «Medeu» múz aidyny kesheni qúrylysynyng ystyghyna kýiip, suyghyna tonyp, basy-qasynda ózi jýrdi. Býginde Qasym agha zeynetkerlikte. Ózi alpamsaday, ashyqjarqyn kisi eken. Alpysqa kelse de ensesi tik. Tyn. Sergek. Ákesi turaly sheshilip әngime aitty.

Kóp qabatty ýisalugha qarsy boldy

(Qasym Rymbekúlymen súhbat)

– Ákeniz Rymbek Iliyashev 1950–1952 jyldary Almaty qalalyq atqaru komiytetining tóraghasy qyzmetin atqardy. Eki jyl enseli shahardy basqardy. Biluimizshe, Rymbek Iliyashev Almaty qalasynyng taghayyndalghan emes, túnghysh saylanghan basshysy eken. Ángimening әlqissasyn osydan bastasaq.
–  Onyng ras, mening әkem – Almaty qalasyna alghash ret resmy týrde saylanyp, halyq qoldauyna ie bolyp, shahargha biylik jýrgizgen basshy. Búghan deyin qalany basqarghan adamdardy partiya taghayyndap   kelgen bolatyn-dy. Búl ýrdis 1950 jyly búzyldy. Osy jyly jeltoqsan aiynda Ýkimetting qaulysy shyghyp, shaharda saylau boldy. Búl sol uaqyttaghy alghashqy saylau edi. Sol saylauda eki adamnyng saylanghany esimde. Onyng biri – әigili ghalym Qanysh Sәtbaev, ol kisi Ghylym akademiyasyna, mening әkem Almaty qalalyq atqaru komiytetining tóraghasy bolyp saylandy.
Ákem Almaty qalalyq atqaru komiytetining tóraghasy bolghan jyldary shahargha kóp qabatty, biyik ýiler salamyz degendermen kýresti. Olargha «Almatygha qazir 3-4 qabattan artyq ýy salugha bolmaydy. Qalanyng tabighy erekshelikteri búghan kelmeydi» dep ashyq aitty. Nege? Óitkeni qalada biyik ýiler kóp bolsa, ol shahargha keletin samaldy, taza auany bógep, túrghyndargha ziyanyn tiygizedi dedi. Búl jerde әkem qaladaghy qarqyndy qúrylystan góri, qalanyng júpar auagha malynyp, almatylyqtardy samalmen jelpip túrar túghyrly sәtin kózdedi. Eng bastysy, ol kisi shahar basqarghan jyldary qalanyng әleumettik jaghdayyna basa mәn berdi.
1962–1971 jyldary әkem respublikalyq Tútynushylar odaghy basqarmasynyng tóraghasy qyzmetin atqardy. Osy jyldary Respublika sarayy boy kóterdi. Búl ýshin әkem Mәskeudegi basshylardan da sóz estidi. Shaharda osy uaqyttarda birneshe dýkender ashylyp, syra zauyttary iske qosyldy. Múny ol kisining zamandastary jaqsy biledi.

Ponomarenkogha qazaqsha ýiretken

– Rymbek Iliyashev 29 jasynda Lenin ordenin alypty. Búl marapat ol uaqytta memleketke erekshe enbek sinirgen túlghalargha ghana beriletin. Ákenizge búl orden qanday enbegi ýshin berilip edi?
– Búl uaqyt 1940 jyldar shamasy boluy kerek. Ákem Ayagóz audandyq partiya komiytetining I hatshysy qyzmetinde edi. Ákeme Lenin ordeni Qytaygha strategiyalyq manyzy bar jana jol salghany ýshin berildi. Ol kezde ekining biri Lenin ordenin ala bermeytin. Onyng ýstine búl uaqytta eldi Stalinning basqaryp túrghan kezi. Qazaqstanda birinshi basshy qazaq bolsa, ekinshisi mindetti týrde orystan bolatyn. Alayda Stalin qansha qatal bolsa da, óz isine myghym, eldi ózine qarata bilgen basshylardy jogharylatyp otyrghan. Mәselen, әkem әr eki jyl sayyn qyzmet baspaldaghyn auystyryp otyrdy. Ómirbayanyna ýnilseniz, búghan kóziniz anyq jetedi. Artynan oilap otyrsam, múnyng bәri Stalinning sayasaty eken ghoy. Sóz reti kelgende aitayyn, әkem jalpy el tarihynda Almaty qalasy, oblysy, partiya komiytetin basqarghan, Qazaq KSR Sauda ministri, respublikalyq Tútynushylar odaghy sekildi bes birdey iri qyzmetter atqarghan túlghalardyng biri.
– Ákenizding qarapayym adam retindegi beynesi qanday edi?
– Ákem óte qatal, esesine әdiletti adam boldy. Ol kisining әdilettiligin, qarapayym adam retindegi beynesin tanytatyn qarapayym mysal aitayyn. Qay jyly ekeni naqty esimde joq, bir jyly әkem kenje inime kishkene velosiyped satyp әkeldi. Ony әkem bireuge tapsyryp, tegin de әkeluge shamasy bar edi. Ákemning adaldyghy sol, әlgi velosiypedti dýkenge baryp, tiyisti aqshasyn tólep, qújattaryn rәsimdep, chegin qosyp ýige alyp keldi Búghan әkemning joldastary tang qaldy. Nege deysiz ghoy, óitkeni әkem ol kezde respublikanyng bildey bir Sauda ministri bolatyn. Mine, naghyz adaldyqtyng ýlgisi. Qarapayymdylyq. Ótkende ýide otyryp әkemning búrynghy qaghazdaryn aqtaryp otyryp, solardyng arasynan osy bir tildey qaghazdy tauyp aldym.
Ol kisining aralasqan adamdary kóp edi. Ýiden kisi arylmaytyn. Mәskeuden kelgen úlyqtardyng ózi bizding ýiding dastarhanynan dәm tatpay ketpeytin. Bәri ony syilaytyn. Ózbekstan, Qyrghyzstan, Mәskeu әkemdi jaqsy biletin. Qazaqstan Kompartiyasy OK hatshylarynyng biri Ponomarenko әkemnen ýsh aida qazaqsha ýirenip alypty.
Ákem meni qasynda 5 jasymnan bastap ýnemi ertip jýrdi. Ózim ýiding túla boyy túnghyshymyn. Ákem kóp nәrse ýiretti. Talay tayaq ta jedim. Artynan oilasam, sonyng bәri meni tәrbiyeleu eken. Qonaqqa barsa da, issapargha barsa da janynda jýretinmin. Sol uaqyttarda әkem: «Balam, kóp tynda, az sóile. Jaqsyny ýiren, jamannan jiyren. Auzyna saq bol» deytin maghan.    Abaydy maghan alghash oqytqan da – әkem. Ol uaqytta Abaydy kóp eshkim bile bermeytin. Bir jaghynan sol dәuirding iydeologiyasy solay. Sonda әkem maghan: «Qazaqta Abay degen úly aqyn bolghan. Onyng mynaday ólenderi bar» dep Abaydyng ólenderin oqytatyn. «Tatiyananyng haty», «Qaranghy týnde tau qalghyp» sekildi Abaydyng audarmalaryn oqyp beretin. Jas shybyqty alghash qalay otyrghyzsan, solay óspeushi me edi, әkemning bala jastan sinirgen temirdey tәrtibi maghan ómirlik sabaq, adastyrmas aq jol boldy. Sol tәrbiyemen er jettik, óstik, óndik. Qúdaygha shýkir, әke baghyty, әke tilegi tek asqarly shyndargha jeteledi.
– Ádette basshylar óner adamdaryna jaqyn jýredi. Ákeniz óner adamdarynan, ziyalylardan kimdermen aralas-qúralas boldy?
– Ol kisining syilasqan, bilisken ziyalylary kóp boldy. Qos Ghabenmen (Ghabit Mýsirepov pen Ghabiyden Mústafiyn) de bir kisidey aralasty. Ákemning zamandastarynyng aituyna qaraghanda, әkem respublikalyq Tútynushylar odaghynyng tóraghasy bolghan jyldary qazaqtyng biraz ziyalylaryn baspanamen qamtamasyz etken kórinedi. Soghys uaqytynda әkem Semeyde oblystyq atqaru komiytetinde qyzmet istedi. Sol uaqytta qazaqtyng zanghar jazushysy Múhtar Áuezov keldi. Ol kezde qalada qonaq ýy joq, shahargha kelgen syily qonaqtar bizding ýige at basyn tireytin. Múhandy bizding shanyraqqa jazushy Saparghaly Begalin ertip keldi. Múhang sol uaqytta «Abay joly» romanyn jazugha derekter jinastyryp jýrgen kezi eken. Ákemmen jeke otyryp, ekeuara úzaq әngimelesti.
– Ákeniz zeynetkerlikke shyqqan song qanday qyzmet atqardy?
– 1969 jyly Mәskeu respublikalyq Tútynushylar odaghynyng bastyghynyng qyzmetinen auystyryndar dep Diymekene núsqau beredi. Diymekeng qarsy bolmapty. Ol kezde әkem osy odaqtyng tóraghasy qyzmetin atqaryp jýrgen. Alayda bizdegi joghary lauazymdy basshylar Mәskeuding búl sheshimine qarsy bolyp, әkemdi taghy da 4 jylgha saylady. Biraq әkem búl merzim aralyghynda qyzmet istegen joq. 4 aidan keyin, yaghni, 1970 jyly 1 mamyrda әkem Diymekenning aldyna aryz berdi. «60-qa keldim. Meni endi zeynetkerlikke jiber», depti. Diymekeng bir jaghynan tanqalady, ekinshi jaghynan úyalady. Eshqanday sózge kelmepti. Zeynetkerlikke shyqqan song әkem 80 jasqa deyin qalalyq ardagerler kenesining tóraghasy bolyp qyzmet atqardy. 1993 jyly 81 jasqa qaraghan shaghynda dýniyeden ozdy.
– Songhy saualym, jalpy Almatyda әkenizge kórsetilgen qúrmetke rizasyz ba?
–  Qalada әkem túrghan ýige eskertkish taqta ornatylghan. Almatydaghy әkeme kórsetilgen bar qúrmet osy. Semeyde ol kisining atyna kóshe berilgen. Sol siyaqty әkeme ózi basqarghan, qyzmet etken qaladan bir kóshe esimi berilse jón bolar edi-au dep oilaymyn. Óitkeni, әkem múnday qúrmetke layyq túlgha. Meninshe Almatyny basqarghan barlyq basshylargha erekshe qúrmet kórsetilui kerek   

«Aqshamnyn» anyqtamasy

Rymbek Iliyashúly 1910 jyly Semey oblysy, Jana Semey audanynda kedey sharua otbasynda dýniyege kelgen. 1930 jyly Semey qalasyndaghy Avtomobili joldaryn salu tehnikumyn tәmamdaydy. 1931-1940 jyldary Semey oblysynda basshy-komsomol jәne kenes qyzmetterinde boldy. 1940–1946 jyly Semey oblysy, Ayagóz audandyq partiya komiytetining I hatshysy, Qazaqstan KP Semey oblystyq partiya komiytetining II hatshysy, 1946–1948 jyldary Qazaqstan KP OK hatshysynyng orynbasary jәne bólim mengerushisi, 1948–1950 jyldary Qazaqstan KP Aqtóbe oblystyq partiya komiytetining I hatshysy, 1950–1952 jyldary Almaty qalalyq atqaru komiytetining tóraghasy, 1953–1955 jyldary Almaty oblystyq Kenesi atqaru komiytetining tóraghasy, 1955–1957 jyldary Qazaqstan KP Almaty oblystyq partiya komiytetining I hatshysy, 1957–1962 jyldary Qazaq KSR Sauda ministri, 1962–1971 jyldary Qazaqstan Tútynushylar odaghy basqarmasynyng tóraghasy qyzmetterin atqardy. 1971 jyly derbes zeynetkerlikke shyqty. 1949 jyldan 1971 jylgha deyin Qazaqstan KP OK mýshe. II-VII shaqyrylghan Qazaq KSR Joghary Kenesining deputaty. Birneshe jyl KOKP HH sezine delegat, Qazaqstan Kompartiyasy ortalyq komiytetining III-HII sezderine delegat, birneshe mәrte Qazaq KSR Jogharghy kenesining deputaty boldy. Otan aldyndaghy enbegi ýshin eki mәrte Leniyn, ýsh mәrte Enbek Qyzyl Tu ordenimen, Qazaq KSR Jogharghy Kenesining maqtau gramotalarymen marapattalghan. Semey qalasynda ol kisining esimimen atalatyn kóshe bar. Memleket qayratkeri 1993 jyly jeltoqsan aiynda dýniyeden ozdy.

«Almaty Aqshamy», №4 (3766), 2007 jyl, 11 qantar.