Luchshe napominati miru o velikih slovah
y slavnyh delah drevniyh, chem sokrushatisya
ob isporchennosty sovremennyh nravav.
Hun Szychen

Talasbek Ásemqúlovtyng «Taltýs» romany oqyrmanynan dayyndyq qajet etedi. Jýrdim-bardym, uaqyt ótkizbek maqsatta oqugha mýlde kelmeydi emes. Olay da bolar. Biraq, búl shygharmanyng astaryna boylap, iyirimderin sezinu, abzas, tarau qualap ilgerilegen sayyn salmaghy auyrlay týser qazaqy qonyr múnnyng әldiyine shydas beru – qiyn. Ákki oqyrmangha auyr.

Luchshe napominati miru o velikih slovah
y slavnyh delah drevniyh, chem sokrushatisya
ob isporchennosty sovremennyh nravav.
Hun Szychen

Talasbek Ásemqúlovtyng «Taltýs» romany oqyrmanynan dayyndyq qajet etedi. Jýrdim-bardym, uaqyt ótkizbek maqsatta oqugha mýlde kelmeydi emes. Olay da bolar. Biraq, búl shygharmanyng astaryna boylap, iyirimderin sezinu, abzas, tarau qualap ilgerilegen sayyn salmaghy auyrlay týser qazaqy qonyr múnnyng әldiyine shydas beru – qiyn. Ákki oqyrmangha auyr.
Jalpy búl romandy kýishi taldaugha tiyis shyghar. Baghyp otyrsanyz, roman basynan ayaghyna deyin túnghan kýi. Qysqa kýi, tarau-taraudan túratyn kýni-týni shertiler hikaya kýi, dara qaghys, dara shertis. Búlardyng barlyghy tútasyp baryp, ýlken bir әngimege, romangha ainalady. Ar jaghynda úzaq-sonar jalqy kýy kýmbiri aghyl-tegil solqyldap jatqan romangha. Baghyp otyrsanyz, jazushy abaylap qana, qarabayyrlap, auyz-eki til poshymyna salyp kýishilikten dәris oqidy. Dombyra beretin neshe týrli naqyshtardy sózge kýrmep, beyneley otyryp, qazaqshalap, neshe kýiding tehnikasyn qaghazgha týsiredi. Dombyra tartatyn, tartqanda, kәsiby tartatyn adam ghana oqy alar kiltsózder. Biraq meni, kórkemsózden az-maz sauat-týsinigi bar adamdy, sózderge daryghan әuez elitedi. «Áuelinde kósem pernede jengemsýier symbatty bir әuen shertilip túryp aldy. Sodan song tómengi saghagha týsken kýy búryn mýldem estimegen bir jana syrdyng úshaghyn shygharghan. Adamda aitylmaytyn sóz bolmaydy. Basqalar aita almaghandy Tәttimbetting jynysty kýii aityp berdi. Dombyra... kókirektin, jana ghana keshken, qaytalanbas sezimdi súrap otyrghanyn sezgendey, kórgendey, yndynyndy qúrtyp, yntyqtyryp taghy da aitty... Qayyryla bere taghy da aitty...». «Kýmiske bulanghanday ishekter aqyryn kýmbir etti de ýnsiz qaldy». «Dombyra ishine boran tolghanday kýrkirep ketken». «Kýiding әueni emes, kýmbiri qymbat». Auagha atyp shyghyp, kókiregine jetkennen keyin qolqandy suyra әldeqayda  ghayyp bolatyn týrli qaghysqa sózden qalyp qúiyp, qaghazgha basypty jazushy. Bәlkim, bir kәdege jarar... Eskiden kele jatqan qazaqtyng tamasha saltynyng biri  - sheber artyna shәkirt qaldyrady. Ózgeden alghan, ózi jetken keremet mýmkindikterin ózimen birge ala ketpes ýshin. Sabyt kýishi ózining jiyeni Ájigereydi shaqalaq kezinen bauyryna basyp, bala etedi. Maqsat – ónerin miras etu.  «Bizding talqanymyz tausyldy. Bir ayaghymyz kórde, bir ayaghymyz jerde. Endi qansha qaldy deysin. Biraq arttaghy elding kýii ne bolady. Býgingining tóresi dombyranyn, әn men kýiding ne ekenin biledi deysing be. Bir aqynnyng aitqany bar. «Kedeyden boldy shondarym» dep. Tórening siqy sol bolghanda, sol tórege, sol aq ordagha qarap saltyn týzegen elding jayy ne bolmaq. Bayaghyda dombyrashyny at arytyp izdep kelip kýy ýirenushi edi. Endi Qazyghúrttyng basynda qalghan kemedeymiz.  Aytqan әngimenning barlyghy ótirik. Sonday da sonday saltanat bolghan desen, osynday da osynday el bolghan, osy qara jerdi qayystyryp basyp ótken deseng kim sener. Nansan, meni osy jasyma deyin bir adam izdep kelgen joq. Shәkirtsiz ótip baramyn». Búl - qúdayy qonaq bolyp jatqan kýishinin, Sәruar shaldyng sózi. Búl – bizding zamannyng tragediyasy. Ótkenin úmytyp, batysqa elitip-eligip, qayyrylmastay ketip bara jatqan úrpaqtyn. Sinilim ýy sypyryp jýrip Stingting әuenin ynyldaydy, balam atqa mingen bolyp dalbandap, Verka Serduchka salatyn әndi keltiredi. 
Óner – Allanyng bergen syiy bolsa, ony ana jaqqa ala ketu – orny tolmas ókinish, tipti kýnә. Tastayyn dese, layyqty adamy joq. Búl shygharmany kýishi Talasbek Ásemqúlovtyng ózining bolashaqta ómir sýrip jatqan shәkirtine qaldyrghan úlaghaty dep úghu kerek shyghar, bәlkim. «Kýiding joghalghany – adamnyng ólgenimen birdey qaza» depti bir jerinde ózi.
Romannyng muzykant jazghan shygharma ekenining taghy bir kórinisi – mahabbat liniyasynda. Ájigerey men Gýlshat arasyndaghy qarym-qatynas, olardyng songhy kezdesui, ekeu aradaghy sezimning týiini - ómirde bolatyn, alghashqy mahabbat hikayaty emes, jogharghy dengeyge kóterilgen, әserlendirilgen, әspettelgen – simvol, iydeal, qiyal. Áyel danalyghy, kóregeshtigi men sezgishtigi, erkekting basyn baghalau qasiyeti  osynday bolsa degen tilekting - әdeby tuyndyda tapqan kórinisi. Gýlshat obrazy bizding zamandastyng syqpytynan góri – Qúrta qyz ben Gýlbarshynnyng beynelerine jaqyn. Onyng Ájigereyden, qosylyp qoyghan, kónili sýietin adamynan bas tartuy, onyng ýileneyik degen tilegin qabyldamay tastauy – on alty-on jetidegi boyjetken qabyldaytyn sheshim emes. Taghy bir «birtýrli» kóriner jeri - songhy kezdesu kezinde Gýlshattyng auzynan beti ashylyp, ómir kórgen әiel ghana aita alatyn sózderding shyghuy. Ájigerey men Gýlshattyng songhy әngimesin biz estetikalyq dialog dep úghamyz. Búl jerde avtordyng kýishilik bolmysy basym týsken. Ájigerey men Gýlshat arasyndaghy sezim - ózining sharyqtau shynyna, biyigine jetken kezde kenet short ýziledi. Búl – kýide keng qoldanylar tәsil. Logikalyq sheshimsiz, saltanat qúryp, әbden órlep bitken tústan ýzilu. Ádebiyettegi final ózgesherek bolmaq edi.
Kózge úrar taghy bir túsy – roman keyipkerining kóbisi shal. Olardyng arasynda Sabyt, Sәruar, Ghaziz – kýishi bolsa, Sherim, Júmaqan - әnshi, Ahmetjan – ústa. Jay, anau-mynau emes, búlardyng әrqaysysy ghasyrda bir tuar, el auyzynda anyz bolyp qalar dara sheberler. Árqaysysynyng basynan ótken tarih – ghasyrlyq bәiterekti qayystyrarday auyr jýk. Qazaq basynan keshken barlyq qiyamet-shejireni avtor osy shaldar taghdyryna audaryp, nazargha úsynady. Búl jerden biz obrazdyq jinaq, simvoldyq menzeu kóremiz. «Bir ghana tilek, bir ghana ósiyet qúlynym. Basyna әli talay qiyn-qystau kýn tuady. Ónerindi saudagha sal, biraq ónermen saudalaspa. Ónermen saudalassan, ónerding kәrine úshyraysyn, kiyesi soghady. Mine, men býgin kýidi qayyrdym. Endigi kýy seniki» deydi atasy songhy sapargha attanyp bara jatyp Ájigereyge. Búl keshegi ótken asyldardyng bizding әrqaysymyzgha aitqan, aitatyn ósiyeti, tilegi. 
Tipti Sabyttyng kempiri Kýlbaghilanyng boyyna ot basy, oshaq qasynan asyp keter minez darytylghan. Ájigereyge Kýlbaghilanyng kýn kórsetpey, úryp-soghyp jýrgenin bilgen Sabyt «Perishtedey balamdy qor qyldy, sýiegin jasytty» dep, moynyna shylbyr salyp sýiregennen keyin, basynan qamshymen salyp qalyp «Aldy-artyng bir uys topyraq. Bar» dep aidap shyqqannan keyin qaytyp kelui, keshirim súray túryp, qarshaday balagha degen óshpendiliginen janylmauy – mýmkin jaryghy az, biraq minez iriligining kórinisi. Sabyttyng aituynsha, Kýlbaghila – kezinde ýi-ishimen qyzyldar týgel qyrghan biyding úrpaghy. Qarshaday qyz jaqyndarynyng ólimine kuә bolghan, sodan osynday jibimes qatty qalyp tapqan. Onyng Sabytqa degen qúrmeti, qyzmeti roman boyynda erekshe nәzik, erekshe qasiretti, estiler estilmes әuen bolyp sozylghan. Búl  әuen sonynda, kitap sonynda atasy jerlenip, Ájigerey ózining tughan sheshesine ketetin jerde, qoshtasar sәtte Kýlbaghila kókireginen әn bolyp shyghady. «Búl әndi әjesi jas kezinde búnyng atasyna alghash ghashyq bolghanda aitqan desedi. Sәl qarlyghynqy dauyspen eshqanday nәshsiz, eshqanday әshekeysiz aitylghan әn jannyng tereng týkpirine jetip, búryn sezip bilmegen, jýrek eljireter ayauly múdy oyatty. Án, bireu ýshin óner bolsa, bireu ýshin qasiret pen kýrsinis eken».
Basynda Bayanauyl oinaydy arqar,
Arqyrap taudyng suy tómen sarqar.
Birge ósken kishkentaydan, sәletayym,
Qayghy-sher qatyp qalghan qashan tarqar.
Deydi. Kóshpendi jýreginde, dalalyq keudesinde mәngi qatqan, muzykasynda, әn men jyrynda, oighan oiy men soqqan búiymynda kórinis tabatyn, eshqashan tolyq jibip, mýlde ketpeytin qayghy-sher. Kýlbaghilanyng erekshe jaratylysynyng bir belgisi osy qayghy-sherdi kótere jýrip, ózining әieldik missiyasyn tolyq oryndap shyqqandyghynda bolsa kerek. Jalpy Ana erligi osynda jatsa kerek.
Tuyndy endi ashylmastay bolyp jabylghan, úmytyldy degen qay-qaydaghy estelikterdi qozghaydy. Kenet esine ózinning kim ekening týsedi. Ghasyrlar boyy ata balagha, bala nemerege tapsyryp, sening dýnie esigin ashuyna sep bolghan әlemdegi eng qúdiretti mikroskop taba almas, qannyng ishindegi bir bólsheging dýr silkinedi. Patriotizm. Otansýigishtik. Osyghan úqsas. Biraq basqa. Alpamys pen Qobylandyny jaugha shaptyrghan. Osyghan jaqyn. Áldene. Kórkem shygharmanyng basty missiyasy  - oilau jýiesin ózgertu, sanany basqa arnagha búru, oyatu. 
«Taltýs» bir sәtke de kýmәndandyrmaydy. Qazaqtyghyndy eske salady, keng dalanyng tórinde sayran salyp jýrgen múnsyz kezing boldy ghoy deydi.  Dombyran, simfoniyalyq qyryq orkestrge tatityn  kýmis kýmbir, ot-jalyn kýiing bolghan. Dara, kesek túlghalar da bar edi. Basynnan qayghy ótti, qasiret ótti, ólim kórdin, ózen bop aqqan qan kórdin. Bir basynda barlyghy  boldy deydi «Taltýs»-ting astaryndaghy dombyra ýni terbelip. Eriksiz eltiysin. Saghym әlem. Ertegi oqyp otyrghandaysyn. Hikaya. Joq deydi qatqyldanghan dombyra ýni endi basqa arnagha auysyp. Ertegi emes. Bolghan. Tәtittimbet te, Sabyt ta, әnshi Sherim de, Ahmetjan ústa men Sәruar. Bolghan. Ótken. Endi sen barsyn.Sen – qazaqsyn. Sen búnday emessin. Asyldyng synyghy. Sen – tektisin. Al olar – ertegi emes. Osyghan sendiredi. Ruhyndy kóteredi. Jalghan namysty, jasandy otansýigishtikti emes, terendegi ruhyndy. Demek, shygharma missiyasy oryndaldy. «Taltýs»-ti biz ýlken bir әdeby shygharmanyng basy, kirispesi dep úghamyz. Búl kitapta Ájigereyding búghanasy bekidi. Qalyptasty. Oqyrman romannyng jalghasyn kýtedi.

MADINA OMAROVA