As – adamnyng arqauy. Olay bolsa, biz qoghamdyq tamaqtanu oryndarynda qanday asty arqau etip jýrmiz? Búl jerde sapasyn aitayyq dep otyrghanymyz joq, mәsele – olardyng atauynda. Dayashy úsynghan mәzir kitapshasyndaghy as-auqattyng geografiyasy orasan ekenin kóresiz. Euraziyadan Latyn Amerikasyna deyingi qanshama júrttyng aspazdyq mәdeniyeti – aldynyzda. Iri meyramhanalar men dәmhanalar kóbinese әlemdegi belgili bir halyqtyng aspazdyq dәstýrine basymdyq beredi. Búl jerde qazaq taghamdarynyng bәsi tómen.

As-auqat degeniniz – tek asqazandy júbatyp, iship-jeu ghana emes. Múnda asty dayyndau, úsynudan bastap, tamaqtanu ornynyng qyzmeti, ghimarattyng eksterieri (syrtqy pishini men bezendirilui) men interieri (ishki bezendirilui men jabdyqtaluy) – barlyghy manyzgha iye. Ýlken qalalarymyzdyng kóbinde úshyrasatyn «Uzbechka», «Hiva», «Buhara» atauly dәmhanalar búghan jaqsy mysal bola alady. Orystyng «Izbushkasy» da eshkimnen qalysayyn dep túrghan joq. Ýlken qalalardaghy sauda-oyyn-sauyq ortalyqtarynda dayyndalatyn kipsi, burgerler tәrizdi jyldam dayyndalatyndarmen qatar, orystyn, ózbektin, qytaydyng taghamdary samsap túr. Tek qazaqtyki joq.

Ras, «Tayqazan», «Tagham», «Tәp-tәtti» t.b. ashana jelileri bar, biraq olar da kóbinese ózge últtardyng dayyn reseptili taghamdaryna basymdyq beretinin bayqaysyz.

Jarnama taqtalardan, bazar manynan kóbinese oryssha «plov po tashkentskiy», «lagman po dunganskiy, uygurskiy, koreyskiy» t.b. degen jazulardy kóresiz. Búl taghamdardyng otyryqshy ózbek pen úighyrgha, dýngenge, kәriske tәn ekendigi, ghasyrlar boyghy tirshiligi barysynda belgili bir dayyndau tәsilin qalyptastyrghany ras qoy. Dese de, bizding qazaq halqy otyryqshylyqqa kóshkeli de kemi eki ghasyrdyng jýzi bolghan joq pa? Tipti, sol úighyr men dýngennin, kәristing qazaq jerine bauyr basqanyna da aldy jýz elu, arty seksen jyl boldy. Mәdeniyet almasu jýrdi, sonyng biri – as mәziri. Endeshe, «lagman po kordayskiy, jarkentskiy» nemese «plov po sayramskiy, turkestanskiy» t.b. degen ataularmen, ózindik qospalyq ereksheligi bar taghamdar әzirleuge nege bolmasqa? Bayaghydaghy Hrushevting «Drujba» shújyghy siyaqty jasayyq degen pikirimiz emes, degenmen, halyqtyng emes, ólkening atauymen belgili tagham brendi dayyndalsa, ózi ómir sýrip otyrghan elge, jerge degen qúrmet emes pe? «Shymkentshe palau» baryn bilemiz, biraq jalpyhalyqtyq týrde qoldanysqa ene qoymasa kerek.

«Bizding qazaqtyng etten basqa úsynatyn taghamy bar ma? Onyng ózin beshparmaq dep mazaqqa ainaldyryp jiberdik emes pe?», - dersiz. Nege joq, qazaqta? Birinshiden, qazaqtyng әr ónirinde dayyndalatyn taghamdar jetip artylady. Olardy tanyta almay otyrghanymyzgha ózimiz kinәlimiz. Sol bayaghy «qazaqta týk joq, búl bizdiki emes» degen kórbalalyq psihologiya. Ózge júrt jantalasyp, ózgenikin ózine telip alugha qúmar. Bizding qazaq ózinikinen bezinip, keri iyterip әure. Mysaly, «ún quyrdaq qazaqtyki», - deseniz, búl mongholdyng suyvany ghoy», - deytinder bar. «Ún kóje – qazaqtyki», - deseniz, japonnyng ramenine nemese orystyng sup s lapshoyyna t.b. búrghysy kelip túrady. Sonda deymin-au, qazaqtar ejelden tek et asudy ghana bilgen be? Olay bolsa tilimizde qoldanysta bar, tolyp jatqan tagham men as ýy ataulary men halyqtyq jyrlardaghy dastarhan sәnin qayda qoyamyz?

Tarihy dәuirler men aumaqtyq, klimattyq, ekonomikalyq, sharuashylyqtyq t.b. faktorlargha baylanysty Edilden Qúbynyng qúmyna, Sibirden Jiydelibaysyngha deyingi orasan alaptaghy qazaqtardyng asýilik salty da san aluandyqqa ie ekeni belgili. Keybir ónirlerde orys, europa, ózbek nemese qytay asýiining әseri anyq sezilse, al bir ónirde etti tau tóbe qylyp astaumen tartyp, endi bir ónirde kishigirim tabaqpen bir shókim etip әkelip qoyyp jatsa – múnyng bәri sol faktorlardyng aighaghy bolmaq.

Aytpar oiymyzdyng týiini – qazaqtyng últtyq taghamdary men qazaqstandyqtardyng tagham mәzirin, azyq-týlik ónimderin nege Otandyq tanymal brend retinde kótere almay otyruymyzgha ne kedergi degen saual tastau edi.

Últtyq, Otandyq ataudaghy taghamdarymyz qala men auyldyng barlyq jastaghy túrghyndary kýndelikti tútynysqoljetimdi últtyq, Otandyq taghamdar jýiesin kim kóteredi?

Últtyq, Otandyq taghamdarymyz jalpy halyqtyq asmәzirlik tútynu mәdeniyetining ajyramas súranysty bólshegi retinde túraqty tabystyng kózine ainalsa – últtyq bet-beynemiz de aiqyn bola týser edi au! Ne iship-jesen, soghan úqsaysyng deushi edi...

Asylbek Baytanúly

Abai.kz