-Tól tarihymyzgha qatysty tyng derek-maghlúmattyng izin Shyn-Mashyn men Qytay, Ýndistannan tabamyz dep jýrsiz...

-Qazaqtyng týrkilik dәuirinen syr shertetin qoljazbany týpnúsqadan oqu arqyly tarihty zertteude kenje qalyp otyrmyz. Reseyding shyghystanushy ghalymdary bizge qaraghanda kósh ilgeri. Olardyng derek jinaudaghy úqyptylyghy tanghaldyrady. Ertede saudagerine deyin әrbir kitaptyng qúnyn bilgen ghoy. Saudalap, búldap, qadir-qasiyetin bilip, ústap jýrgen. Kitaptyng qadir-qasiyetine jetu - otyryqshylyq mәdeniyetke erte beyimdeluding arqasy. Kóshpendi ómirding de jaqsy jaghy bar. HVII-XVIII ghasyrlarda әbden ornyghyp, qalalyq mәdeniyetti boyymyzgha siniruimiz qajet edi, sol kezde kóptegen derekter qolymyzda bar edi. Solardy ústap qalar edik. Biraq onyng qadir-qasiyetin asa bile qoymadyq.

-Qazaqtarda jazu-syzu bolmady degen pikir kenestik kezende sanagha әbden sinirildi. Jәne bir qynjylarlyghy, osy úghym tasqa basylyp, artta qalyp barady. Oghan jýieli týrde toytarys berilgen joq.

-Ol sóz beker. Býkil týrki halqyna ortaq til shaghatay tili bolghanyn bilesiz.

-Shaghatay adam atynan shyghyp otyr ghoy...

-Tól tarihymyzgha qatysty tyng derek-maghlúmattyng izin Shyn-Mashyn men Qytay, Ýndistannan tabamyz dep jýrsiz...

-Qazaqtyng týrkilik dәuirinen syr shertetin qoljazbany týpnúsqadan oqu arqyly tarihty zertteude kenje qalyp otyrmyz. Reseyding shyghystanushy ghalymdary bizge qaraghanda kósh ilgeri. Olardyng derek jinaudaghy úqyptylyghy tanghaldyrady. Ertede saudagerine deyin әrbir kitaptyng qúnyn bilgen ghoy. Saudalap, búldap, qadir-qasiyetin bilip, ústap jýrgen. Kitaptyng qadir-qasiyetine jetu - otyryqshylyq mәdeniyetke erte beyimdeluding arqasy. Kóshpendi ómirding de jaqsy jaghy bar. HVII-XVIII ghasyrlarda әbden ornyghyp, qalalyq mәdeniyetti boyymyzgha siniruimiz qajet edi, sol kezde kóptegen derekter qolymyzda bar edi. Solardy ústap qalar edik. Biraq onyng qadir-qasiyetin asa bile qoymadyq.

-Qazaqtarda jazu-syzu bolmady degen pikir kenestik kezende sanagha әbden sinirildi. Jәne bir qynjylarlyghy, osy úghym tasqa basylyp, artta qalyp barady. Oghan jýieli týrde toytarys berilgen joq.

-Ol sóz beker. Býkil týrki halqyna ortaq til shaghatay tili bolghanyn bilesiz.

-Shaghatay adam atynan shyghyp otyr ghoy...

-IYә, Shaghatay Shynghys hannyng bir úly. Shyghystyng dәstýrin bilesiz, hangha, patshagha elikteydi. Mynau da sodan shyghyp otyr. Shaghataydyng ózi de, úrpaqtary da týrki tili men mәdeniyetin qabyldap, oghan qatty berildi. Búrynnan kele jatqan týrki tili shyghystyq psihologiyamyzgha baylanysty shaghatay tili dep atalyp ketti de týrki-shaghatay bolyp qalyptasty. 1934 jylgha deyingi derekterge qarasaq, týrkining barlyq ziyalysy men oqymystysy, osy tilde sóilesip, hat alysyp kelgen. Mahambet Ótemisúlynyng shaghatay tilinde jazghan eki haty tabyldy. Búl neni bildiredi? Qazaq ziyalylary basqa otyryqshy týrki halyqtarymen ortaq tilde hat jazysyp, bir-birining pikirin bilip otyrdy degen sóz. Al endi jazu-syzu mәselesine kelsek, arabsha jazylghan hattardyng ózi bizde ýsh týrli. Bireui - týrki tilinde taza arab alfaviyti boyynsha erejelerdi saqtap jazghan enbekter. Ekinshisi - týrki tiline azghana beyimdelgen. Ýshinshisi - Ahmet Baytúrsynúlynyng arab tilining negizinde qazaq tiline beyimdep shygharghan tóte jazuy. Arabsha jazu da bizge ýsh týrde enip otyr. Tóte jazudy óte tolyqqandy alfavit deuimizge bolady, ony qazirgi Qytay qazaqtary paydalanady.

-Dau-damay bolyp jýrgen latyn-kirillisa turaly oiynyz?

-Bizding alfavit arabtikinen latyngha, latynnan baryp, qazirgi kirillisagha kóshti. Ýsh ret auysty. Búl - otarlau sayasatynyng kesiri. Maqsaty - tarihymyzdan ajyratu. Arab alfaviytinen auysqanda tarihy enbekterdi joghalttyq. Kelesi buyn arab alfaviytinde jazylghan enbekterding bireuin de oqy almaydy... Sodan latyngha kóshtik. 1923 jyldary Týrkiya tәuelsiz memleket bolghannan keyin latyn alfaviytin qabyldady. Endi otarlaushylar eseptedi: eger biz latynda qalsaq, týrkimen baylanys jasap qoyamyz.

-Týrki halyqtary birigip ketedi degen oy ghoy...

-IYә, panturkizm dep syltauratyp, bizdi kirillisagha alyp ketti. Búl jerde taghy aila jasady. Búryn ózbek, qazaq, qyrghyz bir tilmen, týrki-shaghatay tilimen sóilesip, týsinisip kelgeni mәlim. Endi  búlardy bir-birinen alystatu kerek boldy. Ol ýshin ne isteu kerek? Alfavitte ózgerister jasady. Biz Tashkentti «a»-men jazsaq, ózbekter «a»-ny «o»-men jazdy, «Toshkent» dep, «qozoq» dep. Kórdiniz be, sol alfavit әripterindegi ózgeristing ózi dybystyq ózgeriske alyp kelip, kýni býginge deyin bir-birimizdi týsinbey otyrmyz. Týrki halyqtaryn dili de, dini de bir der edik, eger alfaviytimiz bir bolsa.

-Óziniz latyngha kóshkendi jón kóresiz be?

-Qazir kompiuterding róli kýshti. Latyngha kóshsek, biz әueli kompiuterding tiline jaqyndaymyz. Ekinshiden, kóptegen qajet emes dýniyelerden arylamyz. Artyq maqtaular, kereksiz sayasy kózqarastar... Bizding jetpis jyldyq tarihymyz shynayy baghasyn alghan joq. Jetpis jyldyng ishinde ne úttyq, neden útyldyq, ghylymy túrghyda әli sarapqa salynghan joq. Otarlau sayasaty alfaviytimizdi ózgertu arqyly tarihymyzdan bizdi qalay ajyratsa, mine, biz de qajet emes aqparatty almau ýshin onday alfavitten ajyratuymyz kerek úrpaghymyzdy. Memleketting ózining últtyq iydeologiyasy bolady ghoy.

-Al ziyaly qauym bizde últtyq iydeologiya әli jasalghan joq deydi...

-Últtyq iydeologiya biz qay kýni tәuelsizdik aldyq, so kýnnen beri jýrude. Ziyaly bar jerde últtyq iydeologiya qalasa da, qalamasa da jýredi. Ony joq deuge bolmaydy. Mәsele sony jýieleude. Tarih degen әrqashan algha jýrip otyrady. Tek jýiesizdik pen jemqorlyq, iә paraqorlyq tarihtyng algha basuyna kedergi jasaydy.

-Jemqorlyq degeniniz, qarapayym tilmen aitqanda iship-jep, qaryn toydyru. Al onyng últtyq iydeologiyagha qanday qatysy bar?

-Ángime toyymsyzdyqta. Álemdik dengeyding ekonomikalyq jýiesine kiru ýshin kezindegi qiyn jaghdayda Elbasy kóptegen júmystar atqardy. Biz qyzghanbauymyz kerek. Bәribir qoghamgha bay kerek. Dýnie jýzinde de qansha izdegenmen sýtten aq, sudan taza bay tappaysyz. Ol mýmkin de emes. Zansyz baylyqqa raqymshylyq ta jasaldy. Qarny toyghan baylarymyz osynyng qadirin bilui kerek. Burjuaziyanyng últtyq sipat alatyn kezeni keldi. Oghan betbúrys ta bar. Bireuler aitysty qoldap, ekinshileri meshit, mektep salyp, mektepke kompiuter alyp berip jatyr. Biraq búl jetkiliksiz. «30 kóshbasshy» dep jýrmiz, solar últtyq iydeologiyagha bet búruy kerek. Sizge mysal aitayyn. Bau-baqshany jayqalta ósiru ýshin su jetkiliksiz. Ár taldyng týbine baratyn sudyng mólsherin eseptep, dingekting bәrin qamtitynday etse ghana odan payda bolmaq.

-Halyqqa da paydasy tiii kerek dep otyrsyz. Búl - materialdyq dengeydegi ólshem. Al ruhany túrghydaghy jәrdemi qanday? Ruhany jaghynan qalay kóterilui kerek?

-Burjuaziyanyng memlekettin, halyqtyng jaqsy túruyn mening jaqsy túruym dep úghuy - sanasynyng últtyq dengeyge ósui. Qogham daghdarysqa úshyrasa, eng birinshi ziyan kóretin sol baylar. Endeshe, nege ózining júrtyn auqatty etuge, halyqtyng sanasy men mәdeniyetining kóteriluine kómektespeske! Nege 100 mektepti memleket saluy kerek? 100 mektepting ornyna 300 mektepti mәselen, sol burjuaziyamyz nege salmasqa!

-Oghan shamasy jete me?

-Jetedi. Sebebi Qazaqstanda baylyq úshan-teniz. 16 million halyq degen damyghan memleketterdegi bir qaladaghy halyq sany. Stambuldyng ózinde 17 million halyq túrady. Osynsha baylyqtyng ishinde Týrkiyadan tórt ese ýlken aumaqta otyrmyz. Bizge jetpeytini ekeu: biri - últtyq sana, ekinshisi - ruhany tazalyq. Ruhany tazalyq bolmaghasyn biz dýnieauy lәzzat túrghysynan kóbirek oilanamyz. Súlulyq konkursyna, iә bir maqtanshaq әnshige aqshany ayamay shashamyz kelip. Sol 100 myng dollargha 10 otbasyna 10 jeke ýy salyp beruge, iә jeke kәsipkerlik ornyn ashyp beruge bolar edi. Sayasy biylikting eki qanaty - burjuaziya, yaghny baylar men ziyaly qauym. Sayasy biylikting osy eki qanaty myqty bolmasa, ol dittegen maqsatyna jete almaydy.

-Týrkiyany mysalgha aldynyz. Olardyng últjandylyghy erekshe kórinedi. Nege?

-Týrkiyada bes jyl túrghan adammyn. Týrikterde múnay da, gaz da joq, kenge de bay emes. Kózimmen kórdim kedeyligin. Tabighaty súlu, esesine. 1980 jyly Túrghyt Ózal biylikke kelgende mynanday sóz aitty: «Aynalayyn, halqym, -dedi. - Ispan memleketinen nemiz kem, aqylymyz az ba, tabighatymyz jútang ba? Tarihymyz osal ma? Osman atamyz 700 jylday imperiya qúrghan, neden sonsha kedeymiz? Inshalla, ózimizge sensek, ol kýn tuady.  Tek menimen birge bol, týrik ekenindi úmytpa!». Býkil memleketindegi shyghystan batysqa deyingi shekaragha «men týrik bolghanym ýshin maqtanamyn!» degen úrandy jazghyzdy. Óz zamanynyng ekonomikasyn qalay damytugha bolatynyn ýiretti, turizmdi damytu, qyzmet jasau ýlken bilim dedi, sol bilimdi aluymyz kerek, ony ýirengennen keyin baryp, biz el bolamyz dedi. Qazir týrikter barghan jerinde týrikting bankin ashady, sol jerdegi júmysshylar tapqan aqshasyn óz bankinde saqtaydy, kelgen jerinde ashana ashyp, tamaqty týrikting ashanasynan jeydi, mektep ashyp, ol mektepte ózderining jәne sol memleketting balalaryn oqytady. Sóitip, eki úpay jinaydy: ózderining shette jýrgen týrikterin últtyq qúndylyqtaryna ýiretedi, basqalardy da týrikting qúndylyqtarymen tanystyryp, syilatady. Bizde últtyq sana oyanbay jatyr. Olar bәrin jýieli jasay alady, biz jasay almay otyrmyz.

AQSh ózining algha jyljuynda basqa elderge tómengi sanany ýiretip otyrady,  las mәdeniyetti, jaman kinosyn, júpyny ónerin taratady. Ózderi óte әdemi jýieli týrde júmys jasaydy. Qalasy da, júmys oryndary da, ghylymy әdistemesi de taza. Ghylymgha qomaqty qarjy bóledi.

-Shyghystanu salasyna qalay keldiniz?

-Shette ósken qazaqtar meni jaqsy týsinedi. Bizding jýregimizde elge degen saghynysh pen sýng qozdap jýredi. Shette tusanyz, matematik bolsanyz da, fizikagha mamandansanyz da qazaqtanu, týrkitanu zertteytin bir salanyz bolady. Iran kitaphanasy týrkige qatysty dýniyege óte bay. Ol kitaptyng barlyghy qazaq tiline tolyq audarylmaghan. Shyghystanu salasynda biz Resey men Ózbekstannyng manayyna da juyqtamaymyz. Bizde tarihty tanu kóbine audarma bolyp keledi.

-Siz Myrza Múhammed Haydardyng «Tarihiy-Rashidi» kitabyn túnghysh ret parsy tilinen qazaq tiline audardynyz. Shygharmany dýnie jýzinde naqty múraghat mәlimetterine sýiengen tarihy anyqtamalyq retinde dәripteydi...

-Búl ózi tórt kitaptan túrady. XIII ghasyrda jazylghan alghashqysynda Shynghyshannyng ómirge keluinen bastap, tórt balasynyng әlemdi biylegendigi jayly aitylady. Shynghyshan úrpaqtarynyng tarihyn odan әri XIV ghasyrda Rashiddin degen tarihshy jalghastyrady. Ýshinshi kitap Shynghyshannyng úrpaqtary әlsirep, sayasy sahnagha Ámir Temir shyqqan tústa dýniyege kelgen. «Zafarname», qazaqsha aitqanda «Jenis» kitabynyng avtory Sharafaddin Áliyazdi. Búl - XV ghasyrdyng tuyndysy.

Ámir Temir Shynghys han úrpaqtarynyng toz-tozyn shyghardy, Maurennahrdy qúrdy. Búlardy endi bireu jazuy kerek qoy. Sonda tarihshy Myrza Haydar otyryp: «E-e, әlemdi biylegen han men qaghan úrpaqtarynyng toz-tozy shyqty-au. Endi olardy men jazbasam, kim jazady?» degendi aitady. Ony ne ýshin oilady? Oilandyrghany - aldynghy jazylghan ýsh kitap. 1533 jyly Said han qaytys bolghannan keyin Myrza Haydar Kashmirge barady. Sol jerding bay kitaphanasynan myna ýsh kitapty oqidy. Ras, Shynghyshan, onyng balalary turaly kóptegen kitaptar jazylghan. Biraq myna toz-tozy shyqqan úrpaghy turaly eshqanday kitap joq. Hatqa týsirip, úrpaqqa qaldyrayyn degen oimen ózining ataqty «Tarihy Rashidi» enbegin jazady.

-Nege kitaptyng aty osylay qoyylghan?

-Atyn olay dep qoygha týrli sebep bar. Avtor islam ýshin bolghan ghazauat soghystaryna kóp qatysqan. «Rashiyd» - tura jolda jýrushiler, yaghny tura jolda jýrushilerding tarihy. Taghy bir sebebi islam dinin qabyldaugha múryndyq bolghan Árshadadin degen bir tәjikti qúrmet tútqandyqtan. Ýshinshi sebebi, «men jetim qalghanda 24 jyl boyy meni óz balasynan artyq kórip, ónerding bәrin ýiretti» dep Said hangha riza bolghandyqtan, balasy Rashididdinning esimin qoyghan.

-Al sizding audarma jasauynyzgha ne týrtki boldy?

-Kóp jyldan bergi barlyq oiym osy tórt ýlken tarihshynyng kitabyn qazaq tiline audaryp, ghylymy ainalymgha saludyng tónireginde boldy. Oghan ishtey dayyndaldym әri bilimimdi jan-jaqty jetildiru qajettigin týsindim. 90-jyldary shetten kelgen qazaqty qatty qúrmetteushi edi. Ábsattar qajy Derbisәli ghylymy ataq alu jóninde aqyl qosqanda, men «qazaq ziyalylarymen bir qazanda qaynayyn, әdebiyet-mәdeniyetimen tanysayyn, sosyn enbegimmen alayyn» dep bas tarttym. Mekemtas Myrzahmetov: «bizding mәdeniyetimiz ben әdebiyetimizdin, tarihymyzdyng shyghyspen baylanysy bar. Biraq tikeley zerttey almadyq, tisimiz batpady, solardyng biri menmin. Islam, sen janyma kel, qolgha birge alayyq,» dedi.

-Parsy, arab, aghylshyn, týrik, ózbek, úighyr, týrkimen, әzirbayjan tilin bilesiz. Kóne parsy tilinde oquda qiyndyqtar boldy ma?

-«Tarihy Rashidiydin» qoljazba núsqalaryn, soghan qatysty zertteulerdi segiz memleketten bes jyl boyy jinadym. Odan keyin baryp, ishine endim. Ereksheligi barlyq júmysymdy týpnúsqadan jasadym, parsy tilinde bolsa parsy tilinde, shaghatay tilindegisin shaghatay tilinde, ózbekshesin ózbek tilinde. Áueli sózdikter dayyndap aldym. «Parsysha-qazaqsha sózdik» osy tústa jazyldy. Sózdik bar, biraq qazaqshasy joq, tek parsysha-oryssha ghana. Sóitip, 30 myngha juyq sózdi qamtyghan parsysha-qazaqsha, qazaqsha-parsysha sózdik jazdym. Ári parsy tilin ýirenushige tilashar esepti búl. Abay, Shәkәrim, Beket ata jayly parsysha mәtin berem, sony qazaqshagha audaru kerek. Qúndylyghy sonda. Búl - tәuelsizdikting jemisi. Árbir ghalym óz salasynda memleketshildik, últshyldyq mindetin adal atqaruy kerek dep oilaymyn.

Maman retinde ózimdi taghy bir synap almaq niyetpen әueli Hafizding ómirin jazdym. Onyng әlemdik әdebiyette alatyn orny men ghazal janry turaly bilgisi kelgen adam oqysyn. Shәkәrim týpnúsqadan on ghazalyn audarghan. Osyghan ghylymiy-tekstologiyalyq júmys jazdym. Hafizding parsy tilindegi ghazalyn, parsy tilindegi transkripsiyasyn, odan keyin jolma-jol mәtindik, mazmúndyq audarmasyn berdim. Sodan keyin Shәkәrimning audarmasyn, әrbir joldy qalay audarghanyn taldadym.  Eger bir maman osyghan mýddeli bolsa, oghan ghylymy túrghydan bagha beruge jol ashyldy.

-Enbekterinizge baylanysty sizge qarsy shyqqandar da kóp boldy...

-«Tarihy Rashidiydi» aghylshyn tiline audarghan ghalymdar bir-birining kitabyna alghysóz jazady. Búlardyng myqtylyghy, birining enbegin biri baghalaydy. Óte ýlken júmys jasady dep birin-biri moyyndaydy. «Aghylshyn tiline audaru, aghylshyn әlemine tanystyrudyng ózi ýlken júmys» dep, maqtap-maqtap keledi de aqyrynda azdaghan syn aitady. Osyny bilgendikten de «Tarihy Rashidiyge» ghylymy tekstologiyasyn arnayy berdim. Sondyqtan syn aitqysy kelgen adam maghan emes, kitapqa bersin baghasyn.

-Jalpy etekten tartu, moyyndamau, әrkim ózin ghana asqaq kórsetui bilimimiz ben sauattylyghymyzdyng kemshindiginen be, әlde búl qazaqtyng ózine tәn auruy ma?

-Tәuelsizdikting mәni - tәuelsiz oilana bilude. Bir-birimizdi syilaugha, moyyndaugha kýsh saluymyz kerek. Mәselen, jaqsy bir enbekti oqysam, ghylymy ataghyna emes, jazghanyna qaraymyn. Ol orys pa, qazaq pa, úighyr ma, bәribir, otandasym jazyp jatsa, men nege sheteldik ghalymgha silteme beruim kerek? Biz tarihymyzdy da, әdebiyetimizdi de tәuelsizdikke jeteleuimiz kerek qoy. Shyghystyng bir ghúlamasynan «siz qanshalyqty bilimdisiz?» dep súraghanda «nadan ekenimdi, týk bilmeytinimdi bilemin, bilimim soghan jetedi» dep jauap qaytarypty. Ol túrghydan alghanda bizding enbegimiz tamshyday ghana.

Al endi logikagha kelsek, ghylymy enbekte bir janalyq bolady, eki janalyq bolady, odan kóp bolmaydy. Men enbegimde rubaidyng týrkilik janr ekenin aittym. «Rubai» arabsha tórt jol degen sóz. Al «údayy tórttik» dep týrki ghalymdary aitqan. Ol Mahmút Qashqarida bar, Balasaghúnda bar. Sol zamanghy joqtaulardyng ózi tórttikter, qazirgishe aitqanda tórt taghandar. Tórt taghannyng qasiyeti turaly monografiyamda zerttep, dәleldep jazdym. Osynyng ózi jetkilikti emes pe, eger qazaghyndy syilaghyng kelse. Týrkilik janr qalay parsygha jetti, parsydan qalay arab aldy, sony jazyp berdim.

Iranda jýrgende Abaydy oqyghanda kóp ólenining maghynasyn týsinbedim. Biz qaltqysyz sýietin qazaqty Abay jamanday beredi, jamanday beredi. Oqyghymyz kelmeydi, jýregimiz shydamaydy. Qazaqstangha kelsek, bәri Abaydan sóileydi. Amal joq, taghy oqimyn. Taghy jýregim shydamaydy. Óitkeni júrt alaqanyna salyp túr. «Shetten kelgen bauyrymyz» dep et-jýregi eljirep túr. Jamandyqqa qalay qiyasyn? Bilgen adamgha búl da jýk. Erteng syi-siyapatqa layyq qyzmet jasauym kerek qoy, sonsha bauyrmal qazaqtyng qaryzyn qalay qaytaramyn dep tolghanamyn.

1995-96 jyldary kommersiyalyq maqsattarda Iran men Týrkiyanyng arasyn jol qyldym. «Zaman Qazaqstan» basylymyn, qazaq-týrik liyseyin, Irandaghy birinshi qazaq firmasyn ashugha qolymnan kelgenshe, dәnekerlik jasadym. Taza ghylymgha bet búra bastaghan uaqytta maghan jigitter túryp: «Islam, Qazaqstannyng azamaty boldyn, endi yqylas azayatyn boldy-au» degendi aitty. Sol-aq eken, rasynda alakózdik bastaldy. Sonda baryp, «Birindi qazaq, biring dos, Kórmeseng isting bәri bos» degen ómiri týsinbegen sózding maghynasyn jýregim auyryp baryp, jan-dýniyemmen sezindim ghoy. Birimizdi qazaq dep sýimesek, dos dep sýimesek, isting bәri bos eken. Adamdyq qasiyet, últtyq qúndylyqtan aiyrylghan zamanda halyqpen birge Abay da óshedi. Eger adam bolyp ómir sýrem desen, adamsha oilanamyn desen, onda Abay ólmeydi.

-«Tarihy Rashidiydin» әlemdik dengeydegi manyzyn jәne onyng qazirgi qazaq qoghamyna berer jaqsylyghyn týiindep aita ketseniz...

-Shynghyshan men onyng balalary әlemdi biylep, Ámir Temir kýirep, mongholdar da, týrkiler de últ-úlysqa bólinip, XIV-XV ghasyrlarda qazaq, ózbek, qyrghyz dýniyege keldi ghoy. Sol kezenning tarihyn, XIII-XIV-XV-XVI - tórt ghasyrda jazylghan tórt ýlken kitapty qazaq tiline audarmasaq, zerttedik dep jýrgenimiz týkke túrghysyz bolmaq. Bireuding shaynap tastaghanyn qaytalay beremiz, óz kózqarasymyzdy jaza almaymyz. Biz «Tarihy Rashidiydi» týpnúsqasynan tikeley audaryp, qazaq tilinde túnghysh ret sóilettik. Búl - bir. Taghy bir manyzdylyghy - «Tarihy Rashidi» qazaqqa shet emes. Qazaqtardyng orta ghasyrlyq tarihyna qatysty óte qúndy mәlimetter kóp. Kitaptyng ishinde qazaq sózderining kezdesui ghajap. «Olja» degen sóz XIII ghasyrda qoldanylghan. XV ghasyrda «qonalqy» men «sauyn» degen Ámir Temir paydalanatyn sóz bar. Samarqannan shyghatyn kezde «qonalqy men sauyn dayyndanyz» deydi. Búl qazaqtyng tól sózi. Eki sózding ar jaghynda ýlken tarih jatyr. Qazsan, týrli qúpiyalar shygha beredi. Onyng bәrine de nemqúrayly qaramauymyz, bәrin qazaq tilinde sóiletuimiz kerek. Árbir sózden kóp nәrseni útyp, ózimizding tarihymyzdy týgendey alamyz.

«Tarihy Rashidi» jazylmaghanda, sol kezeng beymәlim bolyp qalar edi. Sebebi ony tarihta basqa eshkim jazghan joq. Al qazaqqa bereri qazaq handyghynyng qúrylghanyn jazghany ýshin qúndy. Týrki tilin bilgeni ýshin qúndy. Sosyn Myrza Haydardyng ózining qypshaq aksenti bar. Týrkilerdi jalpy alghanda qarlúq, qypshaq, oghyz toby desek, myna Myrza Haydar - qypshaq. Kitapta 100-den asa qazaq sózi bar. Árbir sózding qúndylyghyn ghalymdardyng kózimen zerttesek, berisi tarihi, foliklorlyq, til bilimi turaly, әri terendesek, islamdyq dýniyetanymdy qalyptastyrudaghy qyzmeti zor bolmaq.

-Dulaty esimining qate jazylghandyghy turaly ghylymy ortany ilandyrugha tyrysudasyz. Ony qanshalyqty qabyldap jatyr?

-«Dulaty mansap» degen, yaghny memlekettik dәreje degen maghynany bildiretin sóz bar ózbekte. Sonymen shatastyryp, qazaq Dulaty dep jýr. «Qazaq әdebiyetinde» jazdym, Dulaty emes, Dulat dep. Mekemtas agham «múny qalpyna keltirmey tynbaymyn» dep uәde bergen. Dulaty degen esh jerde joq. Aghylshyn, parsy, fransuz, orys bәri Myrza Haydar Dulat dep jazady. Al endi Myrza Haydardyng ózi esh jerde aitpaghan «men Dulatpyn» dep. Múny qaydan alyp otyrmyz? Tarihshy kitapta Qúdaydat degen atasynyng dulat taypasynan ekendigin aitady. «Ol mening besinshi atam» deydi. Dulat taypasynan shyqqandyghy sodan belgili.

Mynjyldyq tarih kitabynda «Myrza Haydar qay taypadan?» degen saual qoyylyp, oghan «Dulattan» degen jauap qaytarylady.  Sonda birinshi ret jazady Myrza Haydar Dulat dep. Sodan bastap býkil әlem ony Myrza Haydar Dulat dep atady. Ózi esimin enbeginde Myrza Múhammed Haydar ibn Múhammed Huseyn Kóregen dep anyq jazady. Dulat degen sóz joq. Dulaty degennen góri týrki halqynyng bir ýlken taypasy dulat degen әldeqayda maghynaly emes pe! Shyndyqtan biz nege qashamyz, týsinbeymin.

-Sizge shygharmanyng qay núsqasy únady?

-Eng tolyq núsqasy - Tәjikstan men Ózbekstannyng birikken núsqasy. Aghylshyndyq núsqasy Tegeranda birinshi ret shyqqanda mening enbegim әli jaryq kórmegen-di. «Kesh qalyp qoydym-au» dep qynjyldym. Tegeran núsqasy qolyma tiygesin, qarasam, «búl núsqalarda týsiniksiz sózder kóp, sonyng biri - «sauyn» men «qonalqy» sózi. Aghylshyn núsqasynda múny alyp tastaghan, men de múny alyp tastadym» deydi Tegerandaghy ghalym. Sóitip, júmysymdy jalghastyrugha tura keldi. Nege? Sebebi basqalar joqqa shygharyp otyrghan dәl osy eki sóz bizge qúndy. Búl ghana emes, «biz saparlarda kileng qymyz ben talqan alyp jýremiz» deydi bir sóileminde. Biz aitpasaq, múny ana aghylshyn aitpaytyny belgili boldy. Tezdetip jaryqqa shygharyp, әlem aldynda mýddeliligimizdi tanytuymyz kerek degen oy tudy.

Bir nәrsege kózim anyq jetedi. Qazaqtyng til men foliklor salasy kóp útady. Týrkiler turaly aitqanyn qazaq tiline nege audarmasqa! Tórt kitapta da qazaqtyng kóptegen taypalarynyng attary atalady. Dulat әmirleri on eki artyqshylyq alghan handardan. Barlyq núsqalardy qarap shyqtym, týrik, ózbek, eshqaysysy ony sanamalap bere almaydy. Ýsh-tórt jyl enbektenip, on ekisin de tauyp, jazyp, «Jalyn» jurnalyna berdim. Búl janalyq pa, joq pa? Kýni býginge deyin әlemdik dengeyde aghylshyny da, ózbegi de, basqasy da oqy almaghan on eki artyqshylyqty qazaqtyng perzenti jazdy.

-Taralymy qalay  bolyp jatyr?

-Biz bastysy, tәuelsizdik kezeninde shyghystanudyng ghylymy irgesin qaladyq. Endi ony ainalymgha saludy memleket qoldasa, mening kelesi enbegim myna salada órbiydi: «Myrza Haydar Dulat jәne tariyh», «Myrza Haydar Dulat jәne әdebiyet». 18 jyl enbek ettim, óz enbegimning irgesin qaladym. Kópshilikke taraluy endi bastalady dep oilaymyn.

Dulatty audardym dep bir jerde jarnama da jasaghan emespin. Bireuden-bireuge aitylyp, tanylyp ketken júmys qoy. Basqa da audarmalarmen ainalystym. Mysaly, Irannyng tarihyn audardym. Jaqsy qabyldady. Basqa da birneshe audarma bar.

-Shyghystanu kóbine dintanumen qatarlasa jýretindigi aiqyn. Qazaq halqy ýshin dinning manyzdylyghy turasynda ekiúday pikir aitylady. Biri qazaq dindi basy azat, sana erkindigin saqtay otyryp, qabyldaghan dese, kelesi pikir dinshildikke kóbirek oiysady...

-Últty qalyptastyratyn eng basty faktor - din. Joyylyp bara jatqan tilderding problemasyna arnalghan Sibirde bolghan bir konferensiyagha qatystym. Bararda «qazaq tilinde bayandama jasaymyn, tyndasanyz baramyn» degendi aittym. Olar qabyldady. Mening sózimnen song altay, hakas syndy halyqtyng ókilderi «70 jyl jýregimizde túrghan sózdi aittynyz» dep riza bolysty. Sonda solar «bizdi joyghan - dinsizdik. Dindi qoldan berdik» degen ókinish bildirdi. Orystyng otarlaushy sayasaty әueli dindi jonggha әreket jasady ghoy. Aytpaqshy, әlgi jiynda eki ghalym maghan qarsy shyghyp edi, Batystyng ghalymdary әlgilerding auzyn ashtyrmady. Batys ghalymdary imandy keledi, eshqashan shyndyqtan auytqymaydy. «Faktini aityp otyr, Islamdiki dúrys» dedi.

Qazaqtyng namysy oyanatyn eki faktor bar - til men din. Búl oyansa qazaq bir bolady. Qazir bizge kelip jatqan sektalardyng týpki maqsaty ne ekenin bilesiz be? Alauyzdyq tudyru. Qazaq óz mýddesin bilse, myna tonaushylargha jol bermey qoyady ghoy. Sodan qorqyp otyr. Últtyq mýdde joghalghan jerde tonau onay bolady.

Ángimelesken Gýlshat Hamiyt

«adyrna.kz» cayty