Býginde qarjylyq piramida negizinde júmys isteytin jelilik marketingting jetistikke jeteler jol emestiginen kóbi habardar. Biraq búl olardyng toryna týsushiler azaydy degendi bildirmeydi. Kerisinshe, «qoy terisin jamylghan» búl biznesting basshylary týrli aila-sharghy jasap, adamdardy aldauyn jalghastyruda. Búryn joghary jalaqy, qyzmettik órleu kepildendirilgen degen mazmúndaghy habarlandyrularmen adamdardy tartyp kelgen jelilikter qazir qulyqtyng jana týrlerin qoldanady. Oghan qazaqstandyqtardyng qarjylyq sauattylyghynyng tómendigi de әser etude. Talaylardy san soqtyrghan jelilik marketingting әrekettirin bayandap berelik.

Bos júmys oryndaryn úsynushy bolyp adam tartu tәsili jelilik marketingte әli de jii qoldanylady. Sondyqtan vakansiyalar sayttaryndaghy habarlandyrulardyng deni osy jelilikterge tiyesili. Sayttardaghy kense menedjeri, administrator, call-ortalyq operatory, kýzetshi, qoyma mengerushisining kómekshisi, satushy, terimshi sekildi mamandardy izdeushilerden kóz sýrinedi. Mәn berip qarasa, sol habarlandyrulardan-aq biraz dýniyeni angharugha bolady. Jelilik bizneske qatysty habarlandyrularda talaptar men jýkteler mindetter qarapayymdylyghymen erekshelenedi. Jenil júmysqa joghary jalaqy úsynylyp, júmys talaby degen jerge qújattardy retteu, telefon qonyraularyna jauap beru, kliyenttermen sóilesu degendey jalpylama mindetter jazylady. Ári júmys berushilerding mekenjayyna da nazar audarudy úmytpaghaysyzdar. Óitkeni jýzdegen habarlandyruda birneshe mekenjay ghana kórsetilui mýmkin. Demek santýrli júmys ornyn úsynyp otyrghandar bir ghana úiym, dәlirek aitqanda jelilik marketing boluy әbden yqtimal. Jelilikterge aldanushylardyng azaymay túrghandyghyna qaraghanda júmys izdeushilerding basym kópshiligi búghan kónil audarmaytyn kórinedi.

Habarlandyru boyynsha qulyghyn asyrghan jelilikter súqbatqa shaqyrylghan júmys izdeushilerge jana aila-sharghylaryn dayyndaydy. Júmys izdeushilerdi ózderi jalgha alyp otyrghan kensege jinap, anketa toltyrtqyzyp, dәris oqidy. Onyng barysynda ózin asa sypayy әri senimdi ústaghan kompaniya qyzmetkeri qanday da bir tauardy satu turaly sózdi mýlde qozghamastan, kompaniyamen birge tabysqa jetuge, baigha bolatyndyghy turaly motivasiyalyq әngime aitady. Kelesi kýnnen bastap 4-5 kýndik synaq merziminen ótuine bolatynyn habarlaydy. Qaltagha qol salu mine osy sәtten bastalady. Seminar, trening arqyly ótetin synaq merzimine dep 2-3 myng tengeden jinap alady. Treningke tolyq qatysyp, júmysqa qabyldanghandargha aqsha qaytarylady, al týrli sebepterge baylanysty orta joldan toqtatqandar aqshasyn ala almaydy degen shart qoyylady. Eshteneden kýmәndanbaghan júmys izdeushiler jelilikterding birneshe myng dollarlyq tabys, shetelge sayahat, jaqsy ómir, jayly kýy turaly ótirikterine sene bastaydy. Alayda synaq merzimining 3,4 kýninde tauar satyp alu, ony basqalargha satu, artynan eki adamdy kompaniyagha әkelu turaly әngime qozghalghanda júmys izdeushiler jelilik marketingke úrynghandaryn bir-aq biledi. Qolyn bir siltep, treningke tólegen 2-3 myng tengesine sadaqa aityp, kete barady. Búndayda polisiyagha shaghymdanudyng ong nәtiyje bereri shamaly. Osylaysha jelilik kompaniyalar elding aqshasy men jýikesin, bastysy uaqytyn shyghyndap, aldau әreketterin jalghastyra beredi.

Ol, ol ma? Jelilik bizneske kiru ýshin birneshe jýz myndy sanap berip, jer sipap qalghandar, qanyltyrday qúny joq ótirik altyn alqa, altyn saghattardy qymbatqa satyp alyp, opyq jep otyrghandar, jighan-tergenine belsendi bioqospalar satyp alyp, onysyn tegin ótkize almay jýrgender qanshama...

Búl biznesting qorghaushylary jelilik marketingti qarjylyq piramidalarmen shatastyrmau kerektigin aitady. Olardyng pikirinshe ekeuining basty aiyrmashylyghy  alghashqysynda tauardyng boluy. Biraq jelilik marketingting kez kelgen týri adamy piramida qaghidaty boyynsha әreket etetindikten ekeuining pәlendey aiyrmashylyghy az. Bir anyghy jelilik marketingte kól-kósir paydagha piramidanyng jogharghy jaghyndaghylar ghana keneledi. Al tómendegiler solardyng qaltasyn qalyndatugha júmys jasaydy. Almatyday ýlken qalada osy kәsipting «qyzyghyn» tek birneshe adam ghana kóredi. Al qalghan jýzdegen mýmkin myndaghan adam tiyn-teben ghana tabady.

Naryq zany boyynsha kompaniya tabystylyghyn onyng úsynghan tauary men qyzmetine degen súranys anyqtaydy. Al jelilik kompaniyalar úsynatyn aty da, zaty da beymәlim tauarlar, birneshe jýz dollar túratyn altyn alqa-saghattar, belsendi bioqospalardyng ómirlik manyzy men qajettiligi shamaly. Sәikesinshe, ony satyp, kýrep aqsha tabam deu de bos әureshilik. Sondyqtan jelilikterding ótirigine senip qalmas ýshin jay ghana onyng tauarynyng tanymaldyghyna nazar audarsa bolghany. Tipti osy biznes oilap tabylghan Amerikanyng ózinde jelilik sauda mәz emes. Songhy jyldardaghy zertteulerding qorytyndysyna qaraghanda әlem boyynsha jelilik marketingpen ainalysushylardyng әrqaysysynyng jyldyq ortasha ainalymy 2 myng dollar shamasynda ghana eken. Búl taza tabys emes, jyldyq ainalym. Endi tabystyng qansha ekenin jobalay beriniz.

Psihologtardyng aituynsha jelilik kompaniya distribiutorlarynyng negizin túrghyndardyng әleumettik osal toby qúraydy. Shynymen de túraqty júmysy joq jastar men zeynetkerlerding osy kәsipti tónirektep jýrgenderin kózimiz jii shalady. Naryqtyng qatal zany jol jiyegine tysqyryp tastaghandyqtan, búl jandar tabysqa jetudi maqsat tútatyn – orta jelilik marketingten jangha medeu tabatyn kórinedi. Búl biznesten opa tappay, tastap ketkenderding ózi ómirding týrli búralandarynda moralidyq qoldaugha múqtaj bolyp, nan tabu mýmkindigining nólge teng ekendigin bile túra әiteuir ózin jalghyz sezinbes ýshin jelilik kәsipke qayta kelip jatatyn jaghdaylar kezigip túrady deydi mamandar.

Byltyr Qazaqstanda jelilik marketingke tyiym salu úsynylyp, Ýkimet basshysyna deputattyq saual da joldandy. Ýkimet  «Qazaqstanda jelilik marketing kyzmeti zandyq túrghyda rettelgen» dep jauap qatyp, bastama qoldau tappady. Býginde jeke kәsipker retinde tirkelip, salyghyn tólep, júmys istep jatqan jelilik biznes ókilderi jeterlik. Tipti olardyng qyzmetine zanmen tyiym salynghan kýnning ózinde de zandy ainalyp ketetin joldardyng tabylary haq.

Júmys izdegende nemese tanysynyz júmys úsynghanda «tez bayisyz», «tabysty bolasyz» degen uәdeler aitylsa «eki shúqyp, bir qarap», aqyl tarazysyna salyp baryp sheshim qabyldaghan abzal. Qarjylyq sauattylyghymyzdy kótersek kese kóldeneng shyqqan osynday kelensizdikter ózinen-aq kýn tәrtibinen týser edi. Sondyqtan jelilikterge aldanbaudyng amaly әueli ózimizden ekenin úmytpayyq.

Melis Seydahmetov

Abai.kz