Atamyz Qazaq tarihty bir auyz sózben jazghan. Osy sózdi bala kezimde ýlkenderding auzynan san ret estip, san ret oqyghan bolarmyn. Árbir sózding maghynasyna ýniluge degen qúshtarlyghym da solardan qaldy dep batyl aita alamyn. Osy aitylghandargha aighaq retinde, «Qazir» degen bir auyz sózding mәni men maghynasyn nazarlarynyzgha úsynamyn: 

Qoldanu ayasy:

Qazirge deyin - ótken shaqqa silteydi.

Qazir (dәl qazir) – osy shaqty bildirip, ýstinde  mәngi túrady, yaghny eshqayda ketpeydi.

Qazirden keyin – aldaghy keler shaqty menzeydi.

Qazirding týbiri «Az» ben «Qaz». Búl jerde, yaghny sózding týbirinde «avtorlyq qúqyq» saqtalyp túr. Demek, Qazaq ýshin ótken uaqyt pen qazirgi uaqyt arasynyng eshqanday alshaqtyghy joq. Búl el (Qaz eli) әuel basta qalay boldy, qazir de sol kýiinde, keleshekte de sol kýiinde qalady, búl endi eshqashan tarih sahnasynan ketpeydi degen sóz.

Az - Az eli (qaghanat), Aziya (jer betindegi halqy kóp eng ýlken qúrylyq), Azau (Azauly eli, Azov tenizi)), Qaz (el men synary ýshin janyn qiyatyn eng adal, eng súlu qús), Qazbek (tau, Qazaqtyng begi, Kishi Jýz-Bekarys), Qazaq (qaghanat), Qazan (qaghanat), Qazar (qaghanat), Qazy (tóreshi, yaghny býkil әlem elderine tórelik etushi), Qazyq (ornynan qozghalmaytyn Qazyq júrt (toponomikalyq aighaqtamasy Qazyghúrt tauy), balamasy ornynan qozghalmay, mәngi jol kórsetip túratyn Temir qazaq júldyzy, yaghny aspangha temirden qaqqan qazyq júldyz), Qazir (eshqashan ýstimizden ketpey, mәngi túratyn uaqyt ólshemi) t.t. sóz týbirinde «Az», «Qaz» degen týbiri bar ataulardyng bәri osy qazirgi Qazaqtardyng tikeley Ata-Babalarynan qaldy degen sóz.

Temirqazyq demekshi, aqiqatynda da júldyz qúramynyng basym kópshiligi temir metalynan túrady.

Al, endi Azdyng aldynda túrghan «Qa» degen týbir qaydan shyqty deytin bolaq, Biz búl buynnyng bastauyn qazaqtyng Qas (Qas batyr, Qas mergen, Qas sheshen, Qas aru, Qas súlu, Qas túlpar, Qas by (Kaspiy tenizining shynayy atauy osy), Qas qyr (naghyz qyr, yaghny býkil әlemdegi Allany tanyghan eng úly elding ornalasqan jeri, qazirgi atauy Ýstirt (Ýstingi júrt), balamasy (qolgha ýirenip, ózgege bas iymeytin, dalanyng týz taghysy),  Qar (aqsha qar, yaghny Aq), Qara (aq pen qarany ajyratatyn AQIQAT) degen  úghymdardan kóre alamyz.

Qazir – Qaz jәne bir degen eki birikken sózden túrady. Qazymyz sirә Qazaq (Az, Qaz, Qazan, Qazar, Qazaq, Qazaqstan), al birding de maghynasy barshamyzgha belgili «birinshi» – eng alghashqy bastau, bәrine basshylyq etushi jәne bәrinen ozyp birinshi oryn alushy degen sóz. Tolyq maghynasy Qaz – Qazaq Aqiqatty tanyghan eng birinshi el, býkil әlem elderining aghasy jәne  býkil әlem elderin jaqsylyqqa jetelegen ýiretushi Ústaz (Pir).

Týsinikteme: Qazaqtyng barlyq sózi birikken sózderden túrady. Atam Qazaqtyng sóz jasau qaghidasy boyynsha eki sózden bir sóz qúralghanda dybys ýndestigine sәikes, aldynghy sózding songhy dybysy, nemese ekinshi sózding birinshi dybysy týsip qalyp otyrady. Mysaly:  Atamnyng júrty – Atajúrt,  Baryn auyl – Barnaul,  Qu Aday әke – Qúdayke,  Ýstingi júrt- Ýstirt,  Qazyq júrt – Qazyghúrt, Oq (oghlan, úlan) jәne qyz – Oghyz, Tory at (Taurat) – Torat, Balyqshy Saq Ghún – Balasaghún, Mandardyng kenti (qalasy) – Mankent, Mandardyng qystauy –  Manqystau, Jarylardyng kenti – Jarkent, Jarylardyng búlaghy – Jarbúlaq, Jarylardyng qúdyghy - Jarqúdyq  t.t. bolyp kete beredi.

Býtkil jer betindegi ejelgi elder (memleketter), jer, su, tau, eldi mekender siyaqty toponomikalyq ataulardyng bәri osylay, Qazaqtyng ana tilinde qoyylghan. Barlyq ataular Qazaqtyng Ana tilining sóz týbirinen (óz týbinen, óz atasynan) bastau alady.  Búghan kez-kelgen bilimdi, yaghny qazaqtyng Ana tilin mengergen jan әrqashanda kóz jetkize alady. Olar ýshin uaqyttyng shekarasy bolmaydy. Olar eshqashan tarih sahnasynan ketpeydi.  «Qazir (Qaz bir)» degen uaqyt ólshemining týbiri «Az (Aziya), Qaz (Qazaq)» bolatyny osydan.

Búl degeniniz Adam Ata men Aua Ana qazaqtyng Ana tilinde sóiledi degen sóz. Qazaqtardyng birin-biri: ýlkendi de, kishini de, erdi de, әieldi de Adam, Adamdar dep ataytyndary osydan. Adam Ata qazaqtyng Ana tilinde sóilemegen bolsa, bizderde aghylshyndar siyaqty «Men», nemese orystar siyaqty «chelovek, ludi» dep jýrgen bolar edik.

Biz múnyng aiday aighaghyn Qazaqtyng qarashanyraghy Alshyn – Adaydyng besinshi nemeresi, yaghny altynshy buyn úrpaghy, orta ghasyrdaghy Qarahandar qaghanaty dep atalghan, Qazaq qaghanatynyn  úly ghúlamasy, qaghannyng bas uәziri Jýsip Balasaghúnnyng (Balyqshy Saq Ghúnnyn) «Qútty Bilik» atty enbeginen tabamyz.

Jyrda Uәzir degen lauazym atauy óte kóp qoldanylady. Ua, Áz, Ir, Ázir degen birikken sózderden túrady. Sóz týbiri Áz әuliye, yaghny býgingi kýnge Qazaq degen atpen jetken úly elding týp atasynyng esimi. Qalghandary da kýni býginde de qoldanysta jýrgen sózder. Mysaly: Ua, Halayyq! Ua, Batyr! Ua, júrtym! Ua, Qas bi! (Uaqas bi) t.t. «Ua» sózi han men qaghandargha qaratyp aitylmaydy.  Ir - iri, bir, birinshi, yaghny alghy, aldynghy, alghashqy degen maghyna beredi. Ázir –  әzir boldy (dayyn boldy), әzirlik jasau – dayyndyq jasau,  әzirshe – dәl qazirshe.  Demek, Qazaq degenimiz eng týpkirdegi Áz atamyzdan bastap býgingi kýnge jetken «Mәngi ólmeytin el» degen sóz. Búl sózding basqasha týsiniktemesi joq.  Qazaqtyng ejelgi handarynyng artyq ta emes, kem de emes 40 uәzirleri bolghan. Olardyng bәri qyrdan tómen qaray bir arnamen sarqyray aqqan su siyaqty Kýn qaghanynyn, yaghny úly Atalarynan qalghan  izin jalghaghan. Ejelgi Qazaqtardyng birinshi Alla dep, ekinshi Ghayyp Eren Qyryq Shiltenderge syiynatyndarynyng syry osy.

Atam Qazaqtyng sózdik qorynda «Qazir» degen sózge balama retinde qoldanylatyn «Býgin» degen taghy bir sóz bar.

Mine osy «býgin», «dәl býgin» degen uaqyt ólshemi Núq payghambar atamyzdyng jәne onyng qauymdarynyng laqap aty.  Qazir degen uaqyt ólshemining Qazaqpen, býginning Núqpen týbirles bolatyny osydan.  Býgingi kýn (Núqtyng aldyndaghy qauymdar siyaqty, Núq qauymy da) ótedi, al qazirgi uaqyt (qazaq) eshqashan ótpeydi.  Sol ýshinde Qazaq qaghanattarynyng tanbasy «Til», yaghny «eng alghashqy tili shyghyp sóilegen el» bolyp, olardy býkil әlem Tau bi, Bas biy,  Kóp bi, Qas by (Kaspiy) dep, - ataghan. Aday - Adam Ata men Aua Ana jәne Qazaqtyng qarashanyraghy bolghandyqtan sol tanbany kýni býginde de enshilep, «Til tanbaly Adaylar» degen kiyeli ataudy iyemdenip otyr.

Sol siyaqty ótken kýndi «keshe, keshegi kýn» deymiz. Ózderiniz kórip otyrghanday, Keshening týbiri «esh», yaghny búl bizding kýndelikti qoldanysymyzda jýrgen әiel, anagha sinonim retinde qoldanylatyn «sheshe». Búl sózding bizge aityp túrghany ejelde de dәl qazirgidey «genderlik sayasat» jýrgizilip, onyng sony әielder biylegen, әkesiz qoghamnyng (matriarhat) ornap, ol qauymnyng tarih sahnasynan ketkenin jәne de sonday qogham taghy ornap jatyrsa onyng taghy da ketetinin bildiredi.

Keshegi kýn ótip, býgingi kýn keledi. Býgingi kýnde ótip - týn, týnning artynan tang atyp, ertengi kýn taghy keledi. Osylay mәngi jalghasyp kete beredi. Demek, býgin (býgingi kýn) men kesheni (keshegi kýndi) aitqasyn «erten, ertengi kýndi de» aita keteyik. Ózderiniz kórip otyrghanday, erteng – er jәne teng degen eki birikken sózden qúralyp, búl sóz bizge týnde ótedi «Biz erteng taghy tenesemiz» dep shegelep aityp túr. Er – er adam (erkek). Ghalamdyq balamasy Jer. Jerding týbiri «Er» bolyp, Allataghala Adam Atany jerding topyraghynan jaratty delinetini osydan.

Al, eshqashan sónbeytin Kýn jәne ýstimizden eshqashan ótpey auysyp túratyn Kýn men Týnge kelsek, Kýn – Qu jәne Ýn degen eki birikken sózden túrady.

Tolyq maghynasy, «Qu» degenimiz bir degen sandyq ataudy iyemdengen Aday Atanyng ýlken úly Qu Aday әke (Qúdayke) bolsa, «Ýn» degenimiz Adaydyng kenje nemeresi, yaghny onynshy buyn úrpaghy Múnal bolyp tabylady. Al, «T» tanbasy tolyp, tolysqan Ata úrpaqtary, yaghny rular degen sóz. Búlar qazirgi tandaghy «genderlik sayasattyn» salqynymen ru (ata) jayly jaghymsyz sóz aityp, keleke, kýlkige ainaldyryp, tarih sahnasynan ketiruge qansha tyrysqandarymen olarynan týk shyqpaydy. Kýn batyp, týn kelgenimen, týnde ótip qaytadan Kýn shyghady. Adam Atanyng qarashanyraghy Adaydyng eki úly men segiz nemeresi dәl qazir osy týnning mezgilinde túr. Biraq, erteng Kýn qayta shyghady. Kýn qaghanaty әlemge qayta núryn shashatyn bolady. Múny ózgertu Bir Alladan bolmasa, Adam balasynyng qolynan kelmeydi.

Kýn men týnning shejire-tarihyn tolyghyraq tarqatar bolsaq,  Kishi Jýz rulary aty aityp túrghanday, Qazaqtyng ýsh úlynyng eng kishisi, yaghny Qazaq atamyzdyng qarashanyraghynyng iyesi. Eki aghasynyng (Úly jýz ben Orta Jýzdin) kenje inisi. Olar Bekarys dep ataldy. Al, Kishi Jýz-Bekarystyn, sonymen qatar býkil qazaqtyn  qarashanyraghy On eki ata Bayúly, On eki ata Bayúlynyng qarashanyraghy Aday, Adaydyng qarashanyraghy Múnal bolyp tabylady (әlemge әigili Shynghys qaghannyng ruy osy).  Atasynyng bar bilgenin jәne onyng úrpaqtaryna arnaghan amanatyn tek qana kenje úl alyp qalady emes pe?! Atam Qazaqtyng Ata saltynyn, dәstýrinin, әdet-ghúryptarynyn, tili men dininin, býkil shejire deregining Manghystaulyq Adaylarda tolyqtay saqtaluynyng syry osy.

«Aday shejiresi» boyynsha Adaydyng eki balasy bar. Ýlkeni Qu Aday әke (Qúdayke, yaghny Adam), kishisi Kelimberdi (Man). Qúdaykeden eki bala, ýlkeni Tәzike (Áz әke), kishisi Qosay. Kelimberdiden alty bala, ýlkeni Qúnanorys, Aqpan, Balyqshy, Búzau, Tobysh, kenjesi Múnal. Barlyghy eki bala, segiz nemere, yaghny on buyn úrpaq. Áygili Núrym jyraudyn:

«Adam – Safy balasy,

Bir terekten san bútaq,

Dýniyege kelgen san bolyp

Buyn-buyn taqtaly» dep jyrlaytyny osydan («Bes ghasyr jyrlaydy» Almaty.1989.129 b). Atamyz sandardyng atauy Adam Atadan bastalatyn buyn-buyn úrpaqtargha baylanysty dýniyege kelgen dep otyr.

 Adam atanyng qarashanyraghy Adaydyng kenje nemeresi Múnaldyng sóz týbiri «ún, (ún (avtorlyq qúqyq saqtalyp túr), ýn (auyzdan shyqqan dybys, sóz)» bolyp túr. Ózderiniz kórip otyrghanday, «biday» men «nannyn» avtorlyq qúqyghy By Adaylar men Mandarda jatsa, «ún» men «múnaydyn» avtorlyq qúqyghy Múnaldarda jatyr. Aspandaghy kýnning týbiri «ýn» bolatyny da osydan. Demek, Kýn – Qu (Qúdayke) jәne Ýn (Múnal) degen eki birikken sózden túrady.

Kýn qaghanatynyng bastauy osylar. Kýn, Gýn, Ghún, Gýnuu, Ghúnnu bәri sinoniym.

Al, múnaldyng monghol atanyp jýrgenine kelsek, mongholdyng sóz týbiri «on». Múnaldar Adam atanyng onynshy buyn úrpaghy bolghandyqtan ghana monghol dep atalyp, búl úghym býkil әlem elderimen tolyqtay moyyndaldy. Álem tarihyndaghy segiz oghyz, toghyz oghyz, on oghyz, segiz oq, toghyz oq, on oq atty el ataularyn eske alynyz. Oghyz – Oq (oghlan), yaghny úl men qyz degen sóz.

Eng jogharghy sana (sanaudyn) iyesi Úly Jaratushy-Alla, Alladan keyingisi Adam. Allanyng qalauymen Adam ata úrpaqtary sandyq jýieni mengerdi. Biz qoldanyp jýrgen sandardyng bәri osy sandardy oilap tauyp, dýniyege әkelgen úly atalarymyzdyng esimi. Sandyq jýie olardyng dýniyege kelu ret sanyn beredi. Sol ýshinde keyde bizder, sannyng ornyna 1-a, 2-ә, 3-b, 4-g, 5-gh, 6-d, 7-e, 8-j, 9-z, 10-y t.t. degen dybystyq tanbalaryn qoldanamyz.

1 sany (birinshi buyn) Aday Atanyng eki balasy Qúdayke men Kelimberdining sandyq atauy.

2 sany (ekinshi buyn) – Aday Atanyng birinshi nemeresi Tәzike (Áz, Tәz, Tәj әke, býgingi atauy Qazaq), sóz týbiri Áz әulie atamyz ben Ájemizding esimi. Taz, Tәz, Qaz sinoniym. Sonda Qazaqtyng handary men qaghandary bas kiyimderin «Tәj» dep, atap әjemizding ózi týgili esiminde bastaryna kóterip bas kiyim etip kiyip jýrgen bolyp túr. Anagha degen qúrmetting eng biyik shyny osy bolsa kerek.

Adamzattyng 70 000 jylghy ghúmyrynda Anagha (Ájege) degen qúrmetting búdan asqan ozyq ýlgisin býtkil jer betinde olardan asyp eshkim kórsete alghan emes, kórsete de almaydy.

 3 sany (ýshinshi buyn) – Aday atanyng ýshinshi nemeresi Qosay, búl Núq payghambardyng atasynyng (ruynyn) esimi. Núq payghambar zamanyndaghy topan sugha ketetin «kósh» osy eki buyn, yaghny Qúdaykening eki úlynyng eli. El auzyndaghy «sugha ketetin Qúdayke eli kóshinin» negizgi syry osy. El auzy Ata shejirege qatysty eshqashan jalghan sóilegen emes.

4 sany (tórtinshi buyn) – Qúnanorys (Rysqúl), búl Núq payghambardan taraytyn qauym, Shejiredegi Adaydyng kishi úly Kelimberdining birinshi balasy, yaghny Adaydyng 4-shi buyn úrpaghy. Qazirgi ózderin Shynghys hannyng úrpaghymyz dep, Shynghys hangha talasyp jýrgen Tórelerding tegi osy. Tóre men tórtting bir týbirden (bir Atadan) bolatyny osydan. Olardyng «tór iyesi» dep atalatyny da osydan. Tórelerding arghy tegi Adaydyng tórtinshi buyn úrpaghynan tarap túr. Osy tórtting ishine aldynghy ýsh buyn úrpaq týgel kiredi.

5 sany (besinshi buyn) – Aqpan. Agha men aqiqatqa týbir, yaghny aqiqatqa Ata bolghan osy Aqpandar, yaghny Saqtar. Saqtyng týbiri Aq bolatyny osydan. Býgingi balalardyng bilimine bagha bergendegi bir óte jaman, eki jaman, ýsh qanaghattanarlyq, tórt jaqsy, bes óte jaqsy dep bagha beriletinining syry osy. Agha men Aqiqatqa bes degen bagha berilip otyr. «Su aqpaytyn ba edi saghadan, sóz bastalmaytyn ba edi aghadan» degen maqaldyng da syry osy.

6 sany (altynshy buyn) – Balyqshy (Shybyntay, Qypshaq). Bizding Al, Alghi, Alan, Alash, Alasha, alty Alash, Altay degen úghymdarymyzdyng bәri osynyng ishinde. Ejelgi qazaqtar úrangha shygharghan, qazaqqa úran bolghan Alash batyrdyng eli osy. Qazirgi keybir «bilgishter» aityp ta, jazyp ta jýrgendey, Qazaq Alashtyng balasy emes, Alash Qazaqtyng balasy bolyp tabylady.

7 sany (jetinshi buyn) – Búzau. Búzaudyng eki balasy bar, ýlkeni Aytumys, kishisi Jemeney. Qazaqtyng tuystyghy bólinbeytin, qyz alyspaytyn jeti atalyq jýie, qasiyetti jeti sanynyng avtory osylar. Jeti sanynyng Jemeneymen, Adaydyng tanbasy Jebemen týbirles (atalas) bolatyny osydan.

8 sany (segizinshi buyn) – Semiyt, yaghny qazirgi Evrey men Arabtardyng atalary, jeti sanyn iyemdengen Jemeneyden bólinip shyghady. Segizding týbiri egiz. Demek, «segiz kimmen egiz?» degen súraq óz-ózinen tuyndap túr. Áriyne segiz toghyzben egiz bola almaydy. Sebebi toghynshy úrpaq, segizden bir buyn keyin túr.

Myna kórshi orystar jetini semi, segizdi vosemi dep atap, ózderin biz jeti - Jemeneymen egiz emespiz, biz jetinshi buyn Jemeneyding ishinen shyqtyq, biz Jemeneyding balasymyz dep otyr.

Adamzattyng tuystyqtarynyng bólinui osy segizden bastalady. Mysaly, әlemdik kez-kelgen sayystarda, jarysqa jeti el qatyssa, ol sayys halyqaralyq sayys dep atalmaydy. Halyqaralyq sayys dep, qatysushylar sany segizden assa ghana sanalatynynyng syry osy. Adamzattyng jikke bólinui osy Semitterden bastalady. Jikke bólinu degendi shygharghandar da osylar. Býgingi auyzdaryn ashsa rudy (Qazaqtyng Atasyn)  jamandap kelemej, kýlki, mazaq etip, Qazaqtyng bir atadan (bir rudan) taraghan býgingi úrpaqtarynyng arasyna jik salyp, ózderi jasaghan barlyq ylas, bylapat  bәlelerining bәrin Qazaqtyng rulyq (atalyq) jýiesine jauyp, ózderi «sudan taza, sýtten aq» bolyp jýrgender, jenildetip aitqanda, qazaqqa dos emester. Demek, qazaq balasyna Aq pen Qarany, yaghny Aqiqat pen jalghandy ajyratyp, Allanyng Haq jolyna bet búratyn kez keldi. Búl mәseleni býgin sheshpesek, keyin kesh bolady.

 9 sany (toghyzynshy buyn) – Tobysh. Sóz týbiri «ob, (ov)». Býgingi Resey jerinde qalghan Batys Sibirdi boylay aghatyn  Ob  su basseyini men Ob ózeni úlan ghayyr aimaqty boylay aghady. Osy ózenge jan-jaghynan qosylatyn ózender kýni býginde de Tom, Tobyl, Taz, Qazym, Nazym, Qiya, Ertis, Kete, Shylym dep atalady. Osy ózenning jaghasynda Manghystaudaghy Sherqala tauymen attas, Sherqala atty qala bar. Demek, Bizding Atalarymyz osy ózen boyyn jaylap, osy úlan-ghayyr aimaqqa ózderining esimderin mәngi ólmestey etip jazyp qaldyrghan.

Sonda býgingi orystardyng óz tekterine qosyp jýrgen «ov, (ob), ova (oba)» degenderi olardyng óz tekterin osy Tobysh atamyzdyng atynan alatynyn bildirgeni. Búl tarihy derektermen de tolyqtay sәikes keledi. Sebebi, olardyng qazaq halqynan bólinip, bólek otau tigui әlemdik arenada Tobyshtardyng biyligi kezeninde boldy. Orystardyng óz tekterine qosyp jýrgen «ovy» osyny moyyndaghandyq. Olardyng óz tekterin Ivanov, Petrov, Sidorov dep jazyp jýrgenderining syry osy.

Qazaqtargha «ov, ova» - lardy Ata-tegimizge qosyp jazugha bolmaydy. Búl Atasyn nemere, shóbere, shópshegine bala etip qoyghanmen birdey, yaghny ózimizding toghyzynshy buyn úrpaghymyzgha bala bolyp shyghamyz. Bizding búl isimiz «Tegin bilmeytin teksizdin» әreketi bolmaq. Bizge Áke degen sózding ornyna «ich»-ti de (Robinovich, Isakovich) qoldanugha mýldem bolmaydy. Búlay jasau, Bizding óz tughan әkemizdi Áke dep óz atymen aitugha jigerimiz jetpey, evrey tilinde, evreyshe әke dep sóileu bolyp tabylady.

10 sany – Múnal (monghol). Ózderiniz kórip otyrghanday, 5 sany (5 degen bagha) Aqiqatqa berilgen, ary qaray alty men Balyqshy, jeti men Jemeney, segiz ben Semiyt, toghyz ben Tobysh, on men Monghol (Múnal) bir týbirden, yaghny bir atadan bolyp túr.

Adaydyng qarashanyraghy Múnalda, sondyqtan olar «Múnal oshaq» dep te atalady.

Kýndi aitqasyn, әr aida әrtýrli bolyp 28,29, 30, 31 kýnderding jiyntyghynan túratyn

Aydynda tegin aita keteyin:

Jerding serigi aspandaghy Aygha - Ay dep at bergen adaydyng jetinshi buyn úrpaghy Búzau

Atamyzdyng eki úlynyng ýlkeni AYTUMYS bolyp tabylady. Áytpese, Adaydyng «bes jýirigi» atanghan jyr dýldilderining biri Kenje Aqtan Kereyúly (1850-1912):

...«Men Adaydyng Aqtany

Sóilegen sózim taqtaly. (Taqtalap sóileu, yaghny әr úghymnyng dýniyege kelu retin aitu).

Sóile» deseng jyrshynyz

Aldarynda jortaqtar.

...Áriden beri sóilesem,

Olda ózimning mereyim. (arghy týptegi atalarynyng tarihymymen maqtanyp, mereylenip

otyr).

TUGhAN AYGhA AT BERGEN, (aspandaghy tughan aigha at bergen mening atam Aytumys dep otyr).

Aq qaghaz ben hat bergen, (qaghazdy da, qalamdy da, hat jazudy da ýiretken solar dep otyr).

Eki erin men til-tanday

Sóilesin dep jaq bergen. (eng alghash sóilep, «Til tanbany» iyemdengen solar dep otyr).

Aytqan sózge týsinbes

Adamnyng myisyz aqymaghy» (múny týsinip moyynday almasan, misyz – aqymaqsyn) dep

jyrlamaghan bolar edi. Aqtannyng Ata tegi: Aday – Kelimberdi – Búzau – Aytumys – Shylym – Órdek – Kenje bolyp taratylady. (Jyr-dariya «Manghystaudyng aqyn jyraulary» Aqtau-1995. 159 bet);

Búl jerde arnayy atap ótetin jaghday, Ay – Adaydyng ekinshi buynynda túryp, Ad (Ada) - Ata degen maghyna berse, Ay (Áy, Áyel (Áy, El bolayyq)) Ana degen maghyna beredi. Aspanda ay jerding serigi, jerde әiel erding serigi. Aspanda ay jerdi ainalady, jerde әiel (ana) erdi ainalady. Manghystauda erli zayyptylar birge jerlense, kesenege «Jebe» men «Ay» tanbalardyng qatar salynatyndarynyng syry osy.

Ózderiniz kórip otyrghanday, Kenje úlda Adamzattyng bastau kezenindegi ghalamdyq qúbylystargha at (esim) bergenderding kim ekendigi tolyqtay saqtalyp otyr.

Al, Bizding biylik qazaqqa orys, aghylshyn t.b. tilderdi zorlap ýiretuge barynsha tyrysyp jýr. Bizge onyng kók tiyngha da qajeti joq. Sebebi, Atasy nemeresi, shóberesi, shópshegi t.t. til men shejireni jәne mәdeniyetti ýirenbeydi. Búl býgingi orys tili men aghylshyn tiline, solardyng «balan» mәdeniyetine baylanghan qazaq ghylymynyng Qazaqtyng tól sózinen, tól mәdeniyetinen susynday almaghanyn kórsetedi.

Tarih taghlymy: Atam Qazaqtyng sóz jasau qaghidasyn, rulyq shejiresin jәne sózderding sóz týbirin, yaghny óz týbin, óz atasyn, qazirgishe aitqanda «avtorlyq qúqyghyn» tolyqtay mengerip basshylyqqa alghanymyz jón bolady. Sonda aqiqattan ajyrap, eshqashan janylyspaytyn bolamyz.

Qazaqqa qazirgi tanda «Ruhany janghyru» baghdarlamasyna say Qazaqtyng shejire-tarihyn óz sózinen zertteytin arnayy ghylymiy-zertteu ortalyghy ashu qajet.

 «A»-ny aitqasyn «B»-ny da, yaghny Atasyn aitqasyn balasynda aita keteyin. Ol «mezgil» degen sóz. Mezgil -  tanghy mezgil, sәske mezgil, týski mezgil, besin mezgil, keshki mezgil, týngi mezgilder degen siyaqty ótpeli kezeng degendi bildirip túr.  Búl jerde de ózderiniz kórip otyrghanday, mezgilding de, kezenning de týbiri «ez». IYә, IYә! Atam Qazaqtyng «Er emessing Ezsin» dep úrsatyndaryndaghy ezi osy, yaghny kezinde Atalyq tekten ajyrap, әkesi belgisiz matriarhat qoghamynyng ornauyna jol bergen osy ezder. Ol býgingi Amerika (sóz týbirinde әiel túr), bastauyn Eva-dan (Adam y Eva) alatyn Evreyler negizin qalaghan Evropa. Ol elderding biyleushilerining Preziydent dep atalatyny da osydan. Preziydentting de sóz týbiri «Ez». Jerge «jer» dep, erlerding atyn bergen úly Atalarymyz búlardyng bәri tarih sahnasynda dәl Qazaqtar siyaqty bolyp mәngi túra almaytynyn aityp ketken. Demek, keleshekte Qazaq bolyp qalghymyz kelse, el biyligindegi birinshi túlghanyng resmy atauyn «Elbasy», nemese «Han» dep ózgertken dúrys bolady.

Osy jerde ejelgi Atalarymyz biyleushilerin nege Han, Qaghan dep atady degen súraq tuyndaydy. Han degen lauazymdy qazaq óz boyyndaghy qyzyl qangha tenegen. Aqiqatynda da, tamyryndy boylay aghatyn qyzyl qanyng janyna qanday jaqyn bolsa, qazaqtyng handary da eline sonday jaqyn bolghan. Halyq qalasa, han astyndaghy jalghyz atyn soyghan. Búl jerde arnayy atap ótetin jaghday jýrek qan tamyrlary da Qazaqtyng ýsh Jýzi siyaqty ýsh tarmaq bolyp aghady. Qanday ýilesimdilik desenizshi, qan tamyrlarynyng qabyrghasy da ýsh qabattan qúralyp, «ishki qabaty qandy keri aghudan saqtaytyn qaqpaqshalardan túrady», al ómirde búl mindetti qarashanyraq iyeleri atqarady. Al, Qaghan – barlyq handardyng aghasy degen sóz. Búl jerde Q-agha-n degenimizde Qan syrtynda, Agha sózi ortasynda aishyqtalyp túr.

Myna әlem qalyptasqan zandy jýie negizinde basqarylady. Sopylyq ilim ol zandylyqty Allanyng әmiri, al dinsizder tabighat ýilesimdiligi dep týsinedi. Ras, tabighy ýilesimdilik bar, biraq olda Allanyng әmirine baghynghan jýie.

Alla Qúran Kәrimde: «Men senderge kýre tamyrlarynnan da jaqynmyn» deydi. Biz búdan Allamen ruhymyz arqyly ýndesetindigimizdi kóremiz. Negizinde ol  ýndestik pen biz kórip túrghan syrtqy әlem ýndestigi – bir úghym. Álem biyleushisi, Qazaqtyng әigili qaghany  Shynghys hannyng «Alla barlyq jerde» deytini sondyqtan.

Allataghala Adam Atamyzdy jaratqaly bergi 70 000 jylghy ghúmyrymyzda Qazaqtan basqa eshbir el әlem tarihyn dәl osynday etip bir auyz sózben jazghan emes. Jaza da almaydy.

OSY JOLDARDY OQYGhAN BARShANYZGhA ÚLY JARATUShY ALLA IMAN BERGEY!

 Múhambetkәrim Qojyrbayúly, Manghystau

Abai.kz