Qazaq nege baspanasyz?

Qazaqtyng basyna azattyq alumen birge jana әleumettik mәsele tuyndady. Ol halqymyzdyng auyldyq ómirden qalalyq tirlikke oiysuynan. Sebep: sovet ókimeti qazaq halqyn qalagha jibermedi, qalalyq tirkeuge 17-30% shamasynda shekteu qoydy. Osynyng saldary búl halyqtyng órkeniyet pen tehnologiyagha jaqyndauyn meylinshe tejedi jәne әleumettik-psihologiyalyq mesheu ahual ornatty. Búghan qosa halyq etnojiktelisti bastan keshti: tarihta ol «mәmbet» jәne «mәngýrt» sózderinen kórinis tapty.

Egemen alghan el ókinishke oray búl ahualdy әli kýnge týzetuge dәrmensiz. Oghan birneshe sebep bar, olardy qarastyrmaymyz. Bizding maqsatymyz - qazaq nege baspanasyz degen saualgha jauap bere otyryp, sol mesheulikti joyu joldaryn núsqau.

Memleket búghan deyin qanshama ret túrghynjay sayasatyn jaqsartudyng joldary men baghdarlamalaryn jasasa da, ol qazaq halqynyng qauqary men mýmkindigine, resursyna sәikestendirilmegen búralqy joldar bolyp keledi.

Bar mәsele eldegi ózge etnostyq júrttarmen salystyrghanda qazaq nege baspanasyz? - degen saual auqymdy týrde qarastyrylmady. Mәsele jogharyda aitqanymyzday sovet ókimetining últty tejeu faktorynyng bolghandyghy, ol sayasat eldegi basqa etnostargha taralmady. Búghan qosa qazaqtyng búrynghy kóshpeli tarihy taghy eskerilmedi. Osynyng bәri qazaqtyng qala halqy boluyna barynsha tejegishter bolatyn.

Qazaq qala halqy boludy songhy 15-20 jylda ghana jappay bastan keship otyr, búghan deyingi tamtúmdap bolghan ýderis qalagha singen qazaqtyng jana ortany iygeruge degen mýmkindigining meylinshe auyr da ayanyshty tarihy jaghdayda ótkendigin belgili qazaq aqyny Qasym Amanjol

«Bermesen, bermey - aq qoy baspanandy,
Sonda da tastamaymyn astanamdy.
Ólenning otyn jaghyp jylytarmyn,
Ózimdi, әielimdi, jas balamdy.» degen shumaqta qazaq ruhany elitasynyng jaghdayyn surettep ketkenin ózi de bayqamady.

Býgingi baspanalyq tetikter turasynda 

Býginde túrghynjayly boludyng Qazaqstanda ýsh joly bar: kommersiyalyq jol – ipotekagha pәter alu, memlekettik jol – 3 jyl boyy jinaqtaumen Túrghyn ýy qúrylys bankinen kredit ýstep alu, halyqtyq jol – Túrghyn ýy kooperatiyvin qúru arqyly.

Birinshi jolgha tabysy joghary janúya ghana bara alady jәne qaytarym retinde 1,5-2 pәter qúny qosyp qaytarylady. Ekinshi jol uaqytty kóp qamtidy jәne negizinen orta tabysty adamdargha mýmkin, onda da bәrin birdey jappay qamtu mýmkin bolmay otyr jәne qaytarym retinde alghan nesiyege bir pәter qúnyn qosyp tóleu shenberinde jýzege asyp jatyr. Al halyqtyq jol sonshalyqty damymay otyr jәne onyng bar-joghyn júrtshylyq bilmeydi, bilgender kýdikpen qaraydy, memleket tarapynan búl jolgha Reseydegidey qamqorlyq pen kózqaras joq. Mәselen, Reseyde BEST WAY kooperatiyvine kiretin jas janúyalargha analyq kapitaldy bastapqy tólem retinde qosugha jol ashylghan, tipti qyrghyzdar da osyghan qatysty óz joldaryn qarastyruda.

Bizde barynsha tiyimdi әri memleketke ynghayly halyqtyq jolmen baspanaly bolu baghyty mýldem qarausyz qalghan. Alghashqy eki joldyng ekeui de kommersiyalyq ekenin eskeru kerek. Óitkeni, aty memlekettik bolghanmen Túrghynýy qúrylys banki kóringenge kredit ýlestirmeydi, onyng birneshe talaby bar, sonyng ishinde tabys mólsheri qatang qaralady. Al, túrghynjay kooperatiyvi eshkimning jasy men tabysyna qaramastan baspanaly bolugha mýmkindik beretin barynsha әleumettik sipattaghy halyqqa da, memleketke de tiyimdi jol ekeni bizding qoghamda әli kýnge nazardan tys qalyp otyr. Eldegi 20 shaqty túrghyn ýy kooperativteri baspanamen qamtu salasyna zor ýles qosa almay otyr.

Múnday jaghdayda eldegi tabys tabudyng basty mýmkindigi retinde jyljymas mýlikting ekonomikalyq-kommersiyalyq sipaty eshqashan daladan keshe ghana qalagha kirgen qazaqtyng basyna pana berip jarytpaydy. Búl týrimen eshqashan jyljymasqa degen naryqtyq bagha arzandamaydy. Qaltaly júrt elde salynghan sharshy metrding jartysynan astamyn pana retinde emes, mýlik retinde qaraytyn jaghdayda  pәter qúny týsedi deu - qiyal ghana!

 Ne isteu kerek?

Elde túrghynjay ghana emes, barlyq orynjaygha degen ýlken halyqtyq әleumettik qozghalys tuyndatu qajet. Onyng birden bir tetigi túrghynjay kooperativterine degen memlekettik kózqarasty ózgertu, halyqty baspanamen qamtugha degen әleumettik sipat beru. Túrghyn ýy sayasatyn damytu degen syltaumen qoldy bolyp jatqan qarjyny kommersiyalyq tetikterden alyp, halyqtyq-әleumettik tetikterge búru. Sonda Astananyng soljaghalauyndaghy jaldau kózine ainalghan spekulyasiyalyq 30-40 payyz pәterge adam kirip, jym-jyrt mangha jan bitedi.

Aytalyq, әleumettik әljuaz toptargha bastapqy tólem retinde bólinetin qarjy qoryn qúru jәne túrghynjay kooperativterin damytugha qajet zandama men basqa da sayasatty júmsartu, jol ashu, kommersiyalyq sipatqa balama retinde bәsekeles bolatyn әleumettik baghytqa bet búru qajet.

Jekedaralyqtan góri kóshpeli-újymdyq oilau salty dendegen qazaqqa tәn asarlyq saltty resmy týrde jana dengeyge kótergende ghana últtyng qajetin óz resursymen qamtimyz.

Erserik Ábdireshúly,

Best Way kooperatiyvining mýshesi

Abai.kz