“Últtyq bilim” degende kóz aldynyzgha ne elesteydi?

Al, “Últtyq ghylym” degende ne turaly oilanasyz?

Eger sheksiz qiyalynyz irkilip, auzynyzgha ondy sóz týspese, mening qiyalymnyng jetken túsyn qaranyz. Ári qaray kýlu, ne jylau óz sharuanyz.

“Qaytalau – bilimning anasy”. Tek kóshiru emes. Tayaqtyng eki úshy bolatyny sekildi mәselening dúrys hәm búrys tústary bar. Tayaq tek qoy qayyru ýshin kerek pe? Mәsele onyng qay jerinen ústauda. Jerge qadalghan bólikti qolgha ústap, taza bóligin jerge tyghyp lastauda biz aqiqatyn shatastyryp aldyq. Múny úqqan kisige ghibratli hәm maghrifatta ýlken jol ashyp, dýniyelik bilimde Temirqazyq bolmaq.

Qytaylyq hәm japondyq bilim dәstýri degende bizding oiymyzgha birkelki ýlgide kiyingen, sypayylyq pen tәrtipke sheksiz moyynsúnghan, ústaz ben shәkirtting arasyndaghy belgili bir garmoniyagha negizdelgen oqu ýlgisi elesteydi. Múndaghy jýiening basty ereksheligi barlyq prosess dzenge (ýilesimdilik) negizdelgen.

Aghylshyndyq jәne amerikandyq bilim jýiesi ózine tәn erkindik pen shygharmashylyqqa negizdelgen, ózindik oiyn ashyq bildiretin oqytu dәstýri elesteydi. Al shyghystyq nemese músylmandyq dәstýrde bilim aludyng qaynar kózi retinde týbi dinge baryp tireletin, belgili bir shekaralarmen shektelgen, odan әri attap ótuge tyiym salynghan oqu jýiesin kóruge bolady.

Men ataghan osy elder qazir әlemdik damu boyynsha neshinshi orynda túr? Ekonomika bolsyn, sayasat, әleumettik jaghday, demokratiya, azamattyq qogham, ghylym men jana tehnologiya, qanday salany alyp qaranyz, búl elder ýnemi birinshi orynda. Bizge únasyn meyli únamasyn aqiqat shyndyq osy. Tolstoydy eluinde aqylynan aljastyrghan ólim men ómir bolsa, meni úiyqydan aiyrghan “Últtyq bilim” hәm “Últtyq ghylym” mәselesi.

“Qazaq ghylymy” men “Qazaq bilimi” degende kóz aldymyzgha ne elesteydi? Janadan salynghan, biraq stiyli ne aghylshyndyq nemese amerikandyq sәulet óneri pishinde túrghyzylghan Ghylym Akademiyasy ma? Bylay elestetinizshi: sol Akademiyanyng qaq mandayynda jazylghan “qazaq” sózin jәne oy – órnekti óshirip tastanyzshy. Sosyn kez kelgen adamdy әkelip búl qay últtyng  oqu ordasy ekenin súranyz. Shet eldik týgili, ózimiz tanymay qalatynymyzgha men bәs tiguge barmyn.

Eger mening búl sózderimmen kelispey, jalghandyqty búzyp ótuge batylynyz barmasa búl maqalany әri qaray oqymaugha kenes beremin. Osynyng ózinde siz ómirinizding 3 minutyn bekerge ótkizdiniz. Sebebi shyndyq biz oilaghannan da kýshtirek.

Jaraydy, búl ghylym men bilim ghoy delik. Endi kez kelgen qaladaghy oy men qazaqsha jazylghan kóshe atauyn óshirip tastasanyz qazaqqa tәn belgini taba alasyz ba? Qytaygha barsanyz myng kóshening atyn ózgertip olargha qazaq batyrlarynyng atyn ilip tastasanyzda siz ózinizdi Qytayda jýrgendey sezinesiz. Mine, bizding ghylym men bilimning ayanyshty jaghdayy osynday. Bizding elde keremet matematikter tolyp jatyr, biraq kompiuterge programma jasaytyn mamandar joq. Bizding sol matematikterimizdi әlemdik dengeyde ataqty Google, Apple kompaniyalary júmysqa shaqyrady. Bizde myqty fizikter men himikter de jetedi, biraq olardyng basyn qosyp bir iydeyagha júmys jasatatyn, elding jana tehnologiyasyn jasap shygharuda iske qosatyn adam joq, adam bolghanymen oghan mýmkindik beretin jýie joq.

Bizding ghasyr bilimdiler men aqylmandar ghasyry. Al biz óz bilim kenistigimizdi әli kýnge qúra almay kelemiz. Bizde damu bolmady  dep aitsaq qate bolar. KSRO kezinde jaqsy bolsyn, jaman bolsyn ghalymdar bir iydeyagha  tónireginde júmystandy. Áttegen, aiy sol qarqyn artynsha toqtap qaldy. Sol ghalymdar 10 jylda ashqan jetistigin postkenistik elderi 30 jyl ótse de  jasay almay keledi. TMD elderine tәn kertartpalyq bolyp otyrghan ghylym men bilimning jayy týgel ortaq.

Resey degende qanday bilim jýiesin elester ediniz? Ne batystyq emes, ne shyghystyq emes әlemdik standartty qaytalaushy jýie ghana.

Ghasyr alyptary tehnologiyalar soghysyn bastap ketkende bizding bar ermegimiz solardyng jasaghan dýniyesin kóshiru (eshqanday janalyq qospastan qazaqshagha audaru), assa sheteldik beldi jurnalgha aghylshyn tilinde maqala jariyalau. Biz olardan qalghan nәrseni paydalanyp kelemiz, qalaysha olardan artyq nәrseni oilap taba almaqpyz? Olargha bizding bir – eki maqalamyzdyng keregi qansha? Olarda aqparat aghyny súmdyq. Bir jyldyng kitaby kelesi jylgha jaramay qalady. Bizdegidey múqabasyn ózgertip tastap, búrynghy botqany qayta úsynbaydy. Biz tamaghymyz qarlyghyp jýrip jazghan bir – eki maqalany kim, qay sheteldik andyp oqidy? Biz ózimizde qoldana almay jatqan, ózimizde iygere almay jatqan dýniyemizdi shetelge tyqpalaghanda qanday abyroy almaqpyz? Ghylymy dәreje men ataq pa? Eger rasymen sizding ashqan janalyghynyz keremet bolsa onda olar ózderi kelip satyp alady nemese bir amalyn tapsa da úrlap alady. Jer betine shyqqan bir týp jusan qozynyng kózine kórinbey qaluy mýmkin be? Siz “iyә” deseniz ghalamdyq zandylyqty búzghanynyzdy habarlaugha rúqsat etiniz.  Mәsele, sheteldi damytu emes, óz bilimimizdi, Últtyq bilimdi damytuda.

Bizdegi erekshe dep ataytyn, eng myqty dep ataytyn bilim bolsyn, ghylym nemese әleumettik kez kelgen baghdarlama osydan birneshe jyl búryn shetelde jasalyp qoyghan. Shyndyq qashanda ashy keledi, sondyqtan ol sizding jaranyzdyng betine tiygende maujyratyp úiyqygha salmaydy. Ashuynyzdy keltirip, azaptaydy. Qalay deseniz de, qanday renish bildirseniz de aqiqattan attap kete almaymyz. Sebebi bir iydeyagha berilmegen jýrekter tolyq jalghyzdyqta qartaymaq.

Uniyversiytet territoriyasyndaghy tas joldy ghana alynyz. Onyng jarylghan syzyghy sizding bilim ordanyzdyng jaghdayynyng qanshalyqty dengeyde ekenin siz sóilemeseniz de, prezentasiya jasamasanyz da syrttan kelgen adamgha bәri aiqyn kórinip túr. Bilim – kitapta, janalyq – ómirde.

“Qazaqty ne qútqarady? Jahandyq jútyludan qalay aman qalamyz?” – degen súraqtyng bir ghana jauaby bar. Ol –  Últtyq bilim hәm Últtyq ghylym. Ózgelerden kósh boyy ozyq túramyz dep jarmasqanymyzben, kólge jetpey tarau – tarau bop qúmgha sinip joghalghan ózenning kebin kiyemiz.

Eger biz osy qarqynymyzben әlemdik standarttardan aspay, ózgeler jasaghan dýniyege mәz bolyp, kóshire bersek biz eshqashan birinshi bola almaymyz. Baqylauda esepti kóshirip bestik alghan oqushynyng úrlyghy týbi ashylady. Sonda biz, Qazaqstan qanday oqushy bolghanymyz?

“Kóshirgen adam eshteneni janadan jasap shygha almaydy. Al jana nәrse jasaugha qabiletsiz adam eshqashan birinshi bola almaydy”.

Osy sózdi qaytalap oqyp shyghynyzshy...

Óz betinshe qimylday almaghan júrtty “Qazaqstan - 2050”, “Álemning eng damyghan 50 eli”, “Mәngilik El” sekildi myng baghdarlama bolsa da qútqara almaydy. Kóshiru arqyly biz tek ózimizge ghana qiyanat jasap jatyrmyz ba? Joq!

Biz kóshiru arqyly әlem ghylymyna bir ziyanymyz, óz elimizge bir ziyanymyz tiyip otyr. Ózgening jýrip ótken jolymen jýrip, sonynan erip onyng tar taban jolyn danghylgha ainaldyrghansha, әppaq qardy ombylap, óz izimizdi salyp, óz jolymyzda azap shekken myng ese artyq. Sonda bizding sonymyzdan ergen halyqtar biz jýrip ótken tar taban joldy ýlken danghylgha ainaldyratyn bolady.

Sizge, Amerikanyng qashan qúlaytynyn aitayyn ba? Biz qashan kóshirudi qoyamyz, sol kýni Amerika qúridy.

Rysbek Ramazanúly, ghalym, jazushy

Abai.kz