Ariy taypasy Ýndistan men Iran aimaghyna anyq qay zamanda barghany belgisiz, tek ghalymdar b.d.d. ýshinshi myng jyldyq dep shamalaydy. Atalghan aimaq halyqtarynyng tilderindegi úqsastyqtar Ariy taypasymen baylanysty dep zerdelegen mamandar, olardy «Ariy úrpaqtary» («narody indo-iranskoy ily ariyskoy gruppy») dep atap ketti.

Eng ejelgi «Ýndilik Rigveda» men «Irandyq Avesta» jazbalarynan «Ariy» atauy jergilikti últtar tilinde alghashqyda «basqynshy», «bóten» degen maghyna bergenin, keyin «qojayyn», «biyleushi» degen maghynagha ie bolghanyn angharamyz. Onyng ýstine «Ariy» taypasy kóshpeliler bolghanyn ghalymdar moyyndaydy, al jogharyda atalghan jazbalar olardyng Otany «qatty ayazdy qysy bar» soltýstik aimaqta ornalasqanyn dәleldeydi. Ári osy derekter «Ariylyqtardyn» ózge aimaqtan barghan «basqynshy el» ekenin aighaqtaydy. Al «qatty ayazdy qysy» bar ólkeni Altay aimaghy dep joramaldaghan oryndy.

Biyleushi bolghanymen, sany az ariylyqtar keyin ózderining otaryndaghy ýndi-iran últtarynyng tilinde sóilep, tipti, uaqyt óte sinisip ketti. Sondyqtan atalghan aimaq halyqtary tilin «Ariy tili» degen orynsyz, olardy «Ariy úrpaqtary» deu de qatelik. Ol halyqtar jergilikti etnostardan qalyptasty, al tilderindegi úqsastyqtar ejelgi týbinde tegi bir ekenin ghana dәleldeydi. Yaghni, olardy baylanystyryp otyrghan ortaq sózderining ariy taypasy tiline esh qatysy joq. Olarda ariy tilinen qalghan belgi bolsa, ol – barlyghynyng tilinde bar boluy mýmkin keybir «eski týrkilik» sózder ghana.

Qazirgi Irak, Týrkiya, Iran, Siriya ólkeleri týiisken aimaqta b.d.d. IV-III mynjyldyqta Shumer mәdeniyeti bolghanyn tarihy derekter rastaydy. Ataqty «Shumer jazuyndaghy» kóp sózderding qazaq sózderimen úqsas әri maghynalas ekenin әlemdik dengeydegi qazaq aqyny Oljas Sýleymenov әigili «AZiYa» kitabynda aiqyn dәleldermen kórsetti. Al b.d.d. II mynjyldyqta Troya aimaghy men ejelgi grekterde soghys qúdayy Ares dep atalghanyn, grek anyzdarynan Ares otany Finikiya, yaghny ejelgi Shumer aimaghy ekenin kóremiz. Osy derek Ares pen Shumer baylanysty ekenin bayqatady. Grek anyzdary Aresti «alyp deneli, quatty erkek» retinde suretteydi, al «Arys» degen qazaq sózining maghynasy da tap solay, «alyp deneli, quatty» degenge sayady (ang patshasynyng qazaqsha «arystan» dep ataluyda sol maghynasynan bolar). «Aristokrat» degen sóz әlemdik tilderge ejelgi grek tilinen endi, onyng maghynasy – «tekti, biyleushi әuletten shyqqan myrza». Osy sózding «Ariys» degen týbiri – «tekti biyleushi әulet» atauy Aris bolghanyn kórsetedi. Onyng maghynasynyng ýndi-irandyq etnostardaghy «Ariy» sózining «biyleushi myrza» degen maghynasymen birdey boluy, Aris pen Ariy bir taypa el ekenin dәleldeydi.

Demek b.d.d. IV mynjyldyqta ejelgi Grekiya aimaghyna deyingi jerdi jaulaghan týrkitildi «Shumerler» men Ýndistan-Iran aimaqtaryn baghyndyrghan kóshpendi Ariy taypasy tikeley baylanysty. Sondyqtan Ariy taypasynyng óz atauyn Arys dep tanyghanymyz jәne olardy Altay aimaghynan shyqqan týrkitildiler degenimiz jón. Ontýstik Qazaqstandaghy ózenning Arys dep atalatynyn da eske salayyq. Qazaq halqy shejireleri arghy tegimizdi Bekarys, Janarys, Aqarys degen ýsh Arystan taratatyny da belgili fakt.

Endi Arys-Ariy úrpaqtary kimder boluy mýmkin ekenine nazar audarayyq.

Arys taypasy b.d.d. IV mynjyldyqta Altay aimaghynan shyqqan dedik,  olardyng Ýndistangha jaulap barghan joly qazirgi Mongholiya dalasynan bastap, Ortalyq Qytay men Shynjan arasyndaghy aimaq arqyly ótken. Al endi Arys taypasy zamanynan myng jyldan keyin, yaghny b.d.d. III myng jyldyqta sol Mongholiya dalasynda «huni-iy» taypasy otyrghanyn, al Ortalyq Qytaydyng tauly ormandary men Shynjandy «jundi» halqy mekendegenin Qytay jazbalary bayandaydy. «Huni-yy» (qonyr-uy) taypasynyng keyingi úrpaghy – 24 taypaly huni halqy, ol halyqtyng әuelgi óz atauy qonyr ekenin jәne ol halyq pen saq halqynyng biriguimen qazaq halqy qalyptasqanyn «Qazaq atauy tarihy» degen maqalada egjey-tegjeyli týsindirip, dәleldep kórsettik. Sol maqalada, «jundi» deytinder «jýndi» halyq ekenin jәne olardyng keyingi úrpaghy «ýisýnder» bolatynyn aityp kettim. Belgili tarihshy Lev Gumiylevting kórsetuinshe, bizding dәuirding III ghasyrynda Kambodjda aimaghyna barghan qytay elshisi «ol elding ýndilik jazuy huni jazuyn eske týsiretinin» bayandaghan. Búl derek, qúndar (huni) aimaghynan barghan ejelgi ariy taypasy ýndilik jazba mәdeniyetin qalyptastyrghanyn, qúng (huni) halqy sol ariy taypasy úrpaghy ekenin aighaqtaydy. Ýndilik jazba men qúng jazbasynyng úqsastyghy, jogharyda aitylghan «shumer» jazbasynyng «qazaqy maghynaly» boluy Ariy-Arys taypasy ejelgi ýndi-iran-grek etnostary ýshin «naghyz Aristokrattar» bolghanyn jәne kóne týrki jazbasy ejelgi ariy-arystardan bastau alatynyn kórsetedi. Osy derekter «huni-yy» men «jundiy», yaghny týrkitildi qúng men jýndi halyqtary Arys taypasy úrpaqtary ekenin dәleldeydi.

Endi Arys taypasynyng parsy aimaghy men ejelgi grekterge deyingi aimaqty jaulaghan ekinshi joly qazirgi Qazaqstan jeri arqyly Orta Aziyany basyp ótkeni tarihtan ayan. B.d.d. I mynjyldyqta atalghan aimaq halqyn parsylar Saq dep ataytynyn, al grekter olardy Skif degenin ejelgi grek tarihshysy Gerodat bayandaydy. Gerodat saq-skif halqy Areske syiynatynyn, olar adamdy qúrbandyqqa shalatyn «erekshe qylyshyn» biyik jerge qoyyp tabynatyndaryn jazady. Qazaq halqy qylyshtyng eng myqtysyn «aldaspan» dep ataydy, onyng «aldy aspan» degen maghynasy ataudyng sol saq-skifterding «erekshe qylysh» zamanynan qalyptasqanyn bayqatady («Aspan Qúdayy qúrbandyghymyzdy qasiyetti qylysh arqyly alady» dep sengen saq-skifter, ol qylyshty «aldy aspan» dep ataghanyn kóremiz, búl derek qazaq tili men saq-skif tilining tikeley baylanysty ekenin aighaqtaydy). Lukian Samosatskiyding (120-190 jj. b.d.d.) «Toksaris jәne dostyq» enbegindegi skifting Toksaris degen esimi, Gerodat pen Strabon «jeti úly ghalymnyng biri» dep tanyghan skif Anakaris (620-555 jj. b.d.d.) esimi de saq-skif halqy men ejelgi ariy-arystar baylanysyn bayqatady: «Toksariys» – «Toghyz-arys», «Anakariys» – «Anyq-arys». Osy derekter men Areske syiynu, yaghny arghy babasyna syiynu dәstýri saq-skif halqy ejelgi Arys taypasy úrpaqtary ekenin anghartady.

Demek qúng – huni, saq – skiyf, jundy – uysun dep tanylatyn ýsh halyq – ejelgi Arys-ariy taypasy úrpaqtary. Osy ýsh halyqtyng jeke taypalarynan nemese birneshe taypalary odaghynan barsha týrkilik últtar qalyptasty (tatar taypasynan – tatar; qyrghy taypasynan – qyrghyz-hakas jәne bashqyr; alan taypasynan – qarashay-balqar jәne digor; qúman taypasynan – qúmyq; manghyt taypasynan – noghay men qaraqalpaq; ýz (aqýz-oqýz) taypasynan – týrkimen; otyryqshy ýisýnder men ýz taypasy aralasuymen – ýzbek, ýz-ýisýnder men qyrghy taypasy aralasuymen – ýiqyr (úighyr); urus pen saqalban taypalarynan – qyrymlar (qyrym tatarlary); abar taypasynan – avar; saqtardyng engr taypasy men abar jәne majar taypalary qosyluymen – vengr). Al qazaq halqy bolsa, qúng men saq halyqtarynyng negizgi bóligining bizding dalada qosylyp Qúnzaq degen halyqqa ainaluymen payda boldy. Keyin Qúnzaq atauy qysqaryp, әueli Qzaq, sosyn Qazaq bolyp ornyqty jәne ýisýnderding kóshpeli taypalary da qazaq halqy qúramyna endi. Qazaq halqynyng arghy tegin Aqarys, Janarys, Bekarys degen ataulardan taratuy da sol ejelgi Arys taypasy úrpaqtary ekeni halyq jadynda qalyp qoyghanyn bayqatady. Mýmkin әuelde saq-skifter – Janarys, huni-qúndar – Aqarys, al jun-jýndiler Bekarys dep atalghan bolar. Olargha «qún-huni», «saq-skiyf», «jýndi-jundi» ataularyn tanghan keyingi kórshileri ghoy, olardyng ózindik ataulary Janarys, Aqarys, Bekarys bolghan tәrizdi.

Arys-Ariy taypsynyng óz atauymen keyinge deyin saqtalghan bóligi jayyndaghy derekterge toqtalsaq.

Arys taypasynyng Tarbaghataydyng shyghysynda otyrghandary keyin qúng (huni) men jýndi (jundi) degen eki halyq bolyp qalyptassa, Tarbaghataydyng batysynda, qazirgi Qazaqstan men Orta Aziyada qalghandary saq (skiyf) degen halyqqa ainaldy. Al Zakavkazie men Qara teniz manyna ornyqqandary Arys atauymen keyinge deyin ómir sýrdi. Zakavkazie men Qara teniz manyndaghy Arys taypasy b.d.d. II- b.d. IV ghasyrlar aralyghyndaghy rimdik derekterde «Aors» atauymen kezdesedi. Olar «aorsty» Skif halqynan dep tanyghan, key tarihshylar Sarmattar qúramynda bolghan dep biledi. Sebebi, saq-skif halqynyng alban men syban taypalary b.d.d. ghasyrlarda Zakavkazege, yazyg (ýzik) pen siraq taypalary Qyrymgha kórshi dalalargha baryp qonystanuynda edi. Yaghni, Arys-Aors taypasyn da saq-skiftik nemese sarmattyq dep tanu ornyqqan (alban men syban taypalary qazaq halqynda saqtaldy, Zakavkazege ketkenderin parsylar «saqalban» jәne «saqsyban» dep atap ketken, shahsevan degen kóshpeli taypa azarbayjandar qúramynda bar. Svan degen kól Armeniyada, svan degen últ gruzinder qúramynda bar. Al «saqalban» degender keyin Qyrymda otyrdy, olardyng Qara tenizden ary ketkenderi qazirgi Albaniya elining halqyn qalyptastyrdy, Qyrymda qalghany keyin arys-urus taypasymen birge Qyrym tatarlaryn qalyptastyrdy (óz atauy Qyrymlar últy)).

Arys atauyn «Aors» etken rimdik til. Derekterde Aors taypasy «jogharghy Aors» jәne «tómengi Aors» bolyp ekige bólinetini bayandalady. Olardyng Zakavkaziedegileri qúng halqynyng Alan taypasy kelgen I ghasyrda kishi Kavkaz tauyna jaqyn yghysyp, III ghasyrdyng sonynda taugha kóship, ejelgi grek tilinde hristiandyqty qabyldap, armyan últyn qalyptastyrugha atsalysty. Armyandardyng hristiandyqqa deyin Areske tabynghany jayly derekter jәne armyandardyng «Ariysy úrpaghymyz» degen týsinikteri sózimizge ayan. Qazirgi Araks ózeni atauy әuelde «Arys» bolghan deude oryndy. Ghalymdardyng armyandardyng eng eski hristiandyq jazbalary «qypshaq tildi» ekenin moyyndauynyng ózi olardyng әuelde týrkitildi bolghanyna jetkilikti dәlel. Ol jazbalar armyandardy hristiandyqqa kirgizu ýshin eski armiyan tilinde nemese «qypshaq tilinde» jazylghany týsinikti. Áriyne, hristiandyq kýsh alghannan keyin ejelgi grek tili «Shirkeu tili» bolyp ornyqty, sondyqtan armyandardyng tól tili qatty ózgeriske úshyrap, negizi ejelgi grek sózderi bolghan qazirgi armyan tili qalyptasty, alayda armyan tilinde týrkilik sózderding әli de kóptigine kýmәn joq.

Al Qyrymgha tayau daladaghy Aors taypasy qúng halqynyng Qúman taypasy kelgen I ghasyrda yghysyp, Qyrym jarty aralyna qonystanghan. Sol jerden IV ghasyrda Rim imperiyasyna jii joryqtar jasap otyrghany, ol shabuyldardy Rim jazbalary «skif soghysy» dep kórsetkeni belgili. Sol derekterden skifter tenizde kememen jýzudi, artynsha kemeler jasaudy iygergenin kóremiz. Sondyqtan «skif soghysy» tariyhqa «skifterding teniz kemelerimen Rim imperiyasyna jasaghan joryqtary» degen maghynada endi.

Sodan 300 jyl ótkende, yaghny VII ghasyrda Qyrymgha jaqyn jerge kelip ornyqqan qazaqtar Aors taypasyn «Orys» dep atap ketti. Al oghyzdyq hazarlar olardy «Urus» dep atady, osy urus atauy arab jazbalaryna endi. H ghasyrdaghy arab geografy әri tarihshysy Ál-Masudy jazbasynda Qyrym jarty aralynda «kemeli urus jәne sakalba elderi» qatar otyrghanyn, urustar kóp rulardan qúralghan el ekenin kórsetedi (múndaghy sakalba dúrysynda – «saqalban»). Ghalym Qyrymgha tayau dalada «kóshpeli qazaqtar» kóship-qonyp jýretinin de aitady, reseylik audarmashylar olardy «kochevniky guzi» dep búrmalap kórsetedi (arabshada «i» men «q» әripterining jazyluy úqsastyghynan da qatelesui mýmkin), alayda arab jazbasymen tanys adamgha onyng dúrys jazyluy «kóshpeli ghazaq» ekenin týsinu qiyngha soqpaydy. Onyng ýstine, HI ghasyrda ol jerde kasogta degen kóshpeli júrt otyrghany «eski-slavyandyq» jazbalarda kezdesedi. Ondaghy «kasogta» dep búrmalaghandary – «kasagtar», yaghny «qazaqtar». Ol jerde H ghasyrda «guzi» degen kóshpeliler bolsa, olardy HI ghasyrda «kasogta» dep kórsetpes edi. Olar qazaqtar bolghandyqtan, slavyandalghan jazbalarda «kasogta» dep kórsetilgen ghoy. Qyrymdyq urus pen sakalba elderi HI ghasyrda katoliktik hristiadyqta boldy, osy shyndyqty reseylik qúmyq ghalymy Múrad Adjy naqty dәleldermen talay ret kórsetti. «Kodeks Kumanikus» dep atalyp jýrgen kóne jazba, anyghynda sol qyrymdyq urus pen sakalbandardyng katoliktik diny kitaby bolyp tabylady. Ol kitaptyng latyn әrpimen týrki tilinde Qyrymda HIII ghasyrdyng sonynda jazylghanyn jәne onyng tili qyrymlar (qyrym tatarlary) tiline óte jaqyn ekenin ghalymdar moyyndaydy. Qyrymdyq «urus-sakalba» elining pravoslaviyalyq slavyan emes, týrkitildi әri katolik dindi bolghanyna jәne olardyng ýzilmegen úrpaghy qyrym tatarlary ekenine «Kodeks Kumanikus» jazbasy jetkilikti dәlel.

HI ghasyrda daghystandyq avarlar biyligine qyrymdyq Rus toby otyrdy (Sarir memleketi ornyna Avar Nusalidigi payda boldy), osy sebepten vizantiyalyq hristian dinin ústanghan avarlar riym-katoliktik hristiandyqqa kóshti. Sol avar nusalidarinin, yaghny «rustik» avar biyleushilerining shejiresinde arghy atalary «Aryshan» dep kórsetilgen. Osy naqty derekting ózi qyrymdyq «aors-urus-rus» taypasynyng óz atauy biz kórsetkendey «Arys» ekenin dәleldeydi. Resey ghalymdary shovinistik әdetimen Urus atauyn «rus», Sakalba atauyn «slavyan» degizdi. Qazaq atauyn «Kasogta» etip búrmalap tariyhqa engizgen de solar. Osylaysha Urus eli men qazaqtar qaqtyghysyn «Orys әskeri men Kasogta әskerining HI ghasyrdaghy soghystary» etip búrmalap jazdy, al «kasogta» degender qazaqtar ekenin dәleldeuge ol zamanda qazaq tarihshy ghalymdarynyng mýmkindigi bolghan joq.

Resey halqynyng nege «russkiye» dep atalghany jәne olardyng Qyrymdyq Aors-Urus taypasymen qalay baylanysatynyn bólek maqalada aitarmyz. Eng bastysy, Qyrymda bolghan «arys-aors-orys-urus-rus» degen ataularmen belgili taypa-el men onyng jaqyn kórshisi sakalba-sakalban elining qazirgi úrpaqtary sol jerde әli otyr. Olardy «Qyrym tatarlary» dep búrmalaghan – Resey imperiyasy. Olardyng óz ataulary «Qyrymlar» jәne tilderi qarashay-balqar tilderine jaqyn, yaghny qazaq tiline de óte úqsas.

Qosymsha aqparat:

Ýndilik tilderdegi sózderding keybiri slavyan sózderine úqsastyghyn paydalanyp, «ariydy – soltýstikten barghan slavyandar» deytin Resey ghalymdary bar. Shyndyqqa jýginsek, eng alghashqy «slavyan» – bolgar últy, bolgarlar týrkitildi búlghar taypasynyng shoqynuynan payda boldy, yaghni, Bolgariya aimaghy 169 jyl Vizantiya qúldyghynda bolghan, HI-HII ghasyrlardaghy búlgharlar shirkeu tiline kóship «bolgar» degen últqa ainaldy. Týrkilik búlghar sózderi aralasqan, alayda negizgi sózderi vizantiyalyq bolghan «shirkeu tili» payda boldy. Ony barsha slavyan últtary «eski bolgar tili» nemese «slavyandyq-shirkeu tili» dep ataydy. Óitkeni, barsha slavyandyq últtar osy eski-bolgarlyq shirkeu tilimen hristiandyq qabyldaghan. Hristiandyq qabyldaghan búlgharlar óz tilderinen bas tartyp, osy shirkeu tiline kóshuge mәjbýr boldy, búlghar tilinen bas tartpaghandardy «yazychniki» dep aiyptap, qyrghyngha úshyratqan. «Vizantiyalyqtardyng 30 myng búlghardyng kózin aghyzyp jibergeni» jayly naqty derek búlgharlardyng óz tilinen qalay airylghanynan habar beredi. Vizantiyalyqtar olardy «slavon» dep ataghan, onyng maghynasy – «qúl», alayda búlgharlar óz últyn «bolgar» degen núsqada saqtap qaldy.

Bolgar patshalyghynyng shirkeu tili (eski bolgar tili) HII-HVI ghasyrlar aralyghynda Shyghys Europalyq kóptegen týrki taypalaryn shoqyndyrdy. Olardyng әrqaysysy «bolgar-shirkeu» tilining dialektisi bolyp tabylatyn jana tilderi bar hristian dindi jeke últtargha ainaldy, vizantiyalyq «slavon» sózi olardyng ortaq atauy bolyp qalyptasty. Yaghni, slavyan últtary «keshe ghana» osylay payda boldy. Vizantiya tili ejelgi-grek tili men iran tilderi aralasuymen payda bolghany – belgili jayt, sondyqtan Vizantiya tilin «orta grek tili» dep te ataydy. Al kәzirgi Gresiya tili – jana grek tili. Yaghni, Vizantiya tilinde irandyq sózder kóp bolghan, osy irandyq sózder bolgar-shirkeu tiline ótti, barlyq slavyandyq últtar – osy bolgar-shirkeu tili arqyly hristian bolghandar. Olardyng tilderindegi irandyq sózder osynday sebeppen payda boldy, al iran men ýndilik tilder – tuys. Demek, slavyan tilderindegi sózderding ýndi-irandyq sózderge úqsastyghy men «ejelgi Ariysy» taypasynyng esh baylanysy joq, ol úqsastyq slavyandyq shirkeu tilining Vizantiyanyng iran-grektik tilinen qalyptasqandyghyn kórsetedi.

Qazirgi barsha slavyandyq últtardyng arghy tekteri – týrkitildi taypalar, ol taypalar saq-skiyf, gunn-qún, jundi-ýisýn degen ýsh halyqqa jatady. Al atalghan ýsh halyqtyng arghy týbi ariy-arys taypasyna baryp tireletinin aittyq. Osy sebepten slavyan halyqtaryn da ejelgi ariy-arystar úrpaghy deuge bolar edi. Alayda, dini arqyly ózge tilge kóshkendikten, olardyng tildik jәne mәdeny baylanystary tolyq ýzilgen, sondyqtan slavyandardy «ariy-arystar úrpaghy» deu qisyngha kelinkiremeydi.

Batys Europa halyqtarynyng tilderin «germandyq tilder toby» dep tanidy. German taypalary I ghasyrda «saksy» atauymen kórsetiletin, yaghny olar saq-skif halqy bolyp tabylady. Qyrymda saqtalghan skif qorghandary men «Saks audany» atauy jәne Germaniyadaghy «Saksoniya» ózara baylanysty ekenine kýmәn joq. Europany V ghasyrda gunn-hunndar jaulap alghany jәne «saksy-german» taypalary olarmen odaqtas bolghany belgili. Osy derekti jәne «germandyq tilder toby» terminin eskersek, onda europalyq últtar saksy-skif pen gunn-qúndardyng jergilikti taypa-etnostarmen aralasuynan payda bolghan deuge tolyq negiz bar. Mysaly, nemister – saksy-german taypasy úrpaqtary, olardyng «ariysy úrpaghymyz» deui osydan bolar. Aghylshyndar bolsa saksy taypasy men jergilikti angl taypasy aralasuynan payda bolghan, sondyqtan olardy «anglo-saksondar» dep te atap keledi. Mine, «german tildiler» delingen Europa halyqtary da ejelgi ariy-arystarmen baylanysty bolyp shyqty. Alayda, ol baylanys pen slavyandardyng ejelgi ariy-arystargha baylanysy ózara úqsas, óitkeni «german tildi topta» sanalatyn últtar riym-italyandyq shirkeu tili kómegimen payda boldy. Demek, olardyng barlyghy – hristiandyq qabyldaghanda óz tilderinen bas tartyp, shirkeu tiline kóshkender.

Vizantiyalyq shirkeu tili HI-HVI ghasyrlar arasynda slavyandyq últtardyng payda boluyna alyp keldi. Al IH-HV ghasyrlar arasynda Rimdik shirkeu tili yqpalymen germandyq, yaghny batys europalyq últtar qalyptasty. Slavyandyq jәne germandyq tilderde kóptegen týrkilik sózder saqtalghan, olardy keyingi «Osman imperiyasy zamanynda engen sózder» dep sanaydy. Dese de, ol sózderdi sol halyqtardyng hristiandyqqa deyingi óz sózderi degen oryndy. Hristiandyq din olardyng tilderin ghana emes, dilderin, yaghny últtyq bolmystaryn da tolyq ózgertip, týrkilik tekterine jau etip jiberdi. Onyng sebebi, qalghan týrkitildi halyqtardyng negizinen jappay Islam dinin qabyldaularymen baylanysty. Álemdik eki dinning ózara baqtalastyghy olardy ústanatyn halyqtar arasynda alauyzdyq tudyrdy. Álemdik eki din arasyndaghy baqtalastyq yqpaly hristiandyq imperiyalardyng euraziyalyq barsha últtar tarihyn ózgertip búrmalauyna aparyp soqty. Osylaysha týrkitildi halyqtardy «keyin payda bolghan jas últtar», al hristiyan dindi halyqtardy «ejelde qalyptasqan últtar» degen jalghan tújyrym ornyqtyryldy.

Europalyq últtardyng barlyghy da (orystar da) keshegi ata-babalarynyng tilderin týsinbeytinin moyyndaydy. Al Batys Europa halyqtary ata-babalarynyng tilderin «óli latyn tili» dep tanidy. Alayda, shyndyq basqasha, olardyng ata-babalary týrki tildiler bolghan (saksy-saq jәne gunn-qúng tilderi), nemisting «ia» degeni men qazaqtyng «iyә» sózining maghynasy bir boluy, aghylshynnyng «biyg» sózi men qazaqtyng «biyik» sózi maghynalas boluy sonyng belgilerinen. Orystyng «tuystyghyn úmytqan Ivan» degen naqyl sózi de, orys halqynyng týrkilik skiyf-búlgharlyq arghy tegin úmytqanynan habar beredi.

Bekjan Ádenúly

Abai.kz