TJ-LYQTYNG - (TUFLY JALAUShYLYQTYN) JANA QYRY,

MEMLEKETTIK TIL MÚNY,

MÁNGÝRTTENDIRILGEN JOLBARYS,

jәne

KOSMOPOLITTENDIRILE BASTAGhAN TELEARNALAR

«...Eto je nanosit usherb vsem planam,  realizuemym gosprogrammam! Kazahstanu v etoy bayge uchastvovati ne nado. U nas esti proverennyi  demokraticheskiy sposob izbejati dvuhgodichnoy gonkiy:  nujno provesty referendum...

...Rechi lishi o tom, skoliko prosentov naberet glava gosudarstva: 85 ily 95. Nursultan Nazarbaev v otlichnoy delovoy y sportivnoy forme. Poetomu schitai, chto tratiti milliony tenge y milliardy  nervnyh kletok y samogo kandidata, y drugih konkurentov ne nujno...»

Oljas Sýleymenov,

«Kazahstanu m v etoy bayge uchastvovati ne nado»

«Vremya»», 25 dekabrya,  2010 g.

«Preziydentting ókilettiligin 2020 jylgha deyin emes, 2030 jylgha deyin úzartu kerek.»

Zaghipa Baliyeva,

QR Mәjilis deputaty

«Jas Alash», 28 jeltoqsan, 2010 j

TJ-LYQTYNG - (TUFLY JALAUShYLYQTYN) JANA QYRY,

MEMLEKETTIK TIL MÚNY,

MÁNGÝRTTENDIRILGEN JOLBARYS,

jәne

KOSMOPOLITTENDIRILE BASTAGhAN TELEARNALAR

«...Eto je nanosit usherb vsem planam,  realizuemym gosprogrammam! Kazahstanu v etoy bayge uchastvovati ne nado. U nas esti proverennyi  demokraticheskiy sposob izbejati dvuhgodichnoy gonkiy:  nujno provesty referendum...

...Rechi lishi o tom, skoliko prosentov naberet glava gosudarstva: 85 ily 95. Nursultan Nazarbaev v otlichnoy delovoy y sportivnoy forme. Poetomu schitai, chto tratiti milliony tenge y milliardy  nervnyh kletok y samogo kandidata, y drugih konkurentov ne nujno...»

Oljas Sýleymenov,

«Kazahstanu m v etoy bayge uchastvovati ne nado»

«Vremya»», 25 dekabrya,  2010 g.

«Preziydentting ókilettiligin 2020 jylgha deyin emes, 2030 jylgha deyin úzartu kerek.»

Zaghipa Baliyeva,

QR Mәjilis deputaty

«Jas Alash», 28 jeltoqsan, 2010 j

«Elizaveta Patshayym Úlybritaniyany 50 jyl basqardy... Elbasygha da osynday mýmkindik beru kerek.»

Tólegen Múhamedjanov,

QR Senatynyng deputaty

«Jas Alash», 28 jeltoqsan, 2010 j.

«Men әrdayym Elbasynyng atasynan arystan bop tughan batyrlyghyna, anasynan danyshpan bolyp tughan aqyldylyghyna qayran qalamyn...

Álemdik tarihta Qazaqstan ýshin Núrsúltan Nazarbaev orny Reseydi órkeniyetke jetelegen I Petr, Úlybritaniyany ayaghynan túrghyzghan Uinston Cherchilli, Amerikanyng negizin qalaghan... Djordj Vashington, Týrkiyany irgeli el etken Atatýrik sekildi túlghalarmen qatar túrady dep júrt jaza bastady. Býginde Nazarbaev zamanyna say olardyng da istey almaghanyn istep otyr dese de bolady...

Býginde jer betindegi adamzatty tolghandyrghan mәselelerdi Nazarbaevsyz talqylau, Nazarbaevsyz sheshu mýmkin emes jaghdaygha jetti.

Myrzatay Joldasbekov,

«Egemen Qazaqstan»

«Baqyt baghalaghannyng ghana basynda túrady»,

18 qarasha, 2010 j.

«...Elbasy Núrsúltan Nazarbaevty men júldyzdardyng súltanyna - jaryq júldyzgha tenedim...

Sәbit Dosanov,

«Elimizde búryn-sondy bolmaghan

tarihy oqigha»,

«Egemen Qazaqstan», 31 jeltoqsan 2010 j.

«Bir kisining shoghyrlanghan biylikting merzimin taghy on jylgha sozugha tyrashtanghan jaghympazdardyng әreketterin qúptamaghan bir top jastar bas kóterdi... Demokratiyany «jerleu rәsimine» búqaralyq aqparat qúraldarynyng ókilderi, qogham qayratkerleri men jinalghan kópshilik qatysty...

«Búl songhy jyldary oryn alghan týrli jantyq әri jaghympaz oilardyng ishindegi eng masqara, eng soraqy iydeya ekenin moyyndau qajet» - deydi belsendi jurnalist Inga Imanbay jastar oiyn bildirip...

Osy aralyqta qorapqa, yaghny «tabytqa» salynghan demokratiyagha alghashqy topyraq ta tastaldy. Qashan tirileri belgisiz demokratiyanyng janazasy shygharyluyn kýtpegen poliyseyler japa-tarmaghay jastardy sýirey jóneldi.

Meruert Qúsayynova,

«NúrOtan» ghimaratynyng aldynda

Qazaqstan demokratiyasy «jerlendi»,

«Jas Alash», 13 qantar, 2011j.

 

«Myna jiynnan tolqyp shyqtym. Preziydentimizding osy sheshimi onyng alystan oilay biletin, terennen tolghay biletin túlghasyn pash etti, ol býgin tipti bolashaq úrpaqqa qalay el basqaru kerektigining jón-jobasyn kórsetti. Múny «sayasy erlik» dep sanaymyn! Áriyne, bes milionnan astam adam qol qoyyp, qolqa salghan kezde kóne salu onay... Biraq soghan qaramastan ol ertenin, keleshektegi sayasatkerlerding jaghdayyn oilap, merziminen búryn saylau ótkizuge bel budy.

Ákim Tarazi,

jazushy

«Ayqyn», 1 aqpan, 2011j.

 

«Elbasynyng býgingi sheshimin qoldaymyn. Osynyng arqasynda demokratiyanyng qaghidattary ayaqasty etildi dep, oppozisiyadan eshkim aita almaydy...

Sol referendumdy qoldaghan barlyq adamdar endi ózgeler qatarly saylau uchaskelerine kelip, óz dauystaryn bere alady.

Zaghipa Baliyeva,

QR Mәjilis deputaty

«Ayqyn», 1 aqpan, 2011j.

Birden bir últtyq arna sanalatyn «Qazaqstan»-daghy «Eki júldyz», «Sen súlu», eng ataqty arna «Habar»-daghy «Spoy» habarlary reseylik kóshirme desek te, keybiri bastan-ayaq orys tilinde jýrgiziledi, al barynyng ózinde memlekettik til qosymsha qyzmette ghana. Mysaly, «Eki júldyzdy» alynyz, qatysushylardyng negizi qazaq últynan bola túra, birinshisi qazaqsha sayrasa, ekinshisi mindetti týrde ana tilin bilmeui tiyis. Tym bolmasa, jýrgizushilerining bәri qazaqsha jeldey esip túrsa ghoy. Olar da jogharydaghy ynghayda súryptalghan. Dosmatova sekildi ana tilin qúbyjyq kóretinder orys tilining mereyin ýstem etip otyr. Búl ne sonda? Memlekettik tildi kýlkige, mazaqqa ainaldyrudyng jana týri me? Sol siyaqty halyqty últtyq mәselelerge boylatpay, kiyindirip, shashyn týzep, betin maylap, әdemilep aldarqatatyn, bir aptada qazaqshasy, kelesi aptada oryssha núsqasy beriletin «Sen súlu» habary da jalang danghazalyqqa qúrylghan reseylik kóshirme.

Ónkey qazaqtar otyryp alyp oryssha әn salatyn joba әbden qanymyzdy qaynatyp bitti. Óz ana tilin shetke úryp, shalaqazaq bauyrlaryn jinap, olardyng orys tilinde oilau belsendilikterin arttyryp, jana shygharmashylyq әreketke jetelep jatqan, Sadyqbek Hangeldin degen aqynnyng qyzy Qymbat Hangeldinanyng «Spoy» habary jogharydaghylardyng bәrinen moyny ozyq túr.  Elimizding basty eki arnasyndaghy habarlardyng siqy osy bolsa basqalarynan ne ýmit, ne qayyr? Qazaqtyng ruhany beynesin jasamaytyn, qazaqtyng namysyn oilamaytyn, salt-dәstýrimizben sanaspaytyn, memlekettik tilge qarsy júmys isteytin habarlardyng kóbengi bizdi qayran qaldyruda...

Preziydent biylghy jylghy Joldauynda: «On jylda qazaq tildi mengergenderding ýles salmaghy 90 payyzgha jetse jaman ba?», - deydi. Búl da jyldaghyday shygharyp salma sóz ghana. Eger biylik qazaq tilin damytugha qúlyqty bolsa, sizder qansha jyldan beri talmay qaqsap kele jatqan Memlekettik til turaly zang shygharugha rúhsat berer edi. Sondyqtan biyl da til mýddesi turaly birdene ózgere qoyady dep oilau qiyn. Siz búghan ne deysiz?

Kóbeysin Altynbekov,

medisina ghylymynyng doktory, professor,

Qazaq Últtyq Medisinalyq Uniyversiytetindegi

stomatologiya fakuliteti boyynsha memlekettik til

salasynyng qoghamdyq jetekshisi

(Avtorgha joldanghan hattan ýzindi)

«Últtyq» degen aty bolmasa, zatynan júrday bola bastaghan «Qazaqstan» Teleradiosynyn  Basqarmasy Tәuelsizdgimizding 20 jyldyghyna ózderinshe «tartu» әzirledi. Olar Preziydentting qysqartu turaly qaulysyn kileng qazaq dep jýrgen kәsibi, tandauly jurnalisterden «tazartu»  nauqanyna úlastyrdy!.. «Kókpar», «Mәdeny múra» siyaqty Últtyq iydeologiyalyq manyzy zor tól jobalardy jauyp, Qazaq radiosynyng 90 jyldyq tarihy múrasyn  saqtap otyrghan «Altyn qordyn» atyn óshirdi. Óz jurnalisterinen ayaghan memleketting milliardtaryn «Pay-Pay Shou»,  «Eki júldyz», «Aynalayyn», «Sen súlu» siyaqty ózgeden qalghan qansyq, kóshirme jobalar men sonday dýbara jobalardy dayyndaushy shalaqazaqtargha ayamay shashuda...

Aqsúnqar Aqynbabaqyzy,

Qazaq radiosy Diyreksiyasynyng búrynghy jetekshi-sarapshysy, «Altyn adam-2010» syilyghynyng iyegeri

Songhy kezderi Núrlan Orazalin basqaratyn «Qazaq әdebiyeti» gazeti betinde sizge retsiz, sebepsiz tiyisu oryn ala bastady. Mysaly, osy gazetting 2010 jylghy 31 jeltoqsandaghy merekeli sanynda Júldyz Ábilda degen jurnalist qyzdyng sizdi kinәlaghan pikirine nazar audaralyq:

«Memelekettik tilding jayyn aita bersek, memlekettik tilding de sýikimi ketedi. Mysaly, men qazir Múhtar Shahanovty tipti kórgim de, estigim de kelmey ketetin kezder bolady. Nege desen, ol kisi kótergen mәseleden eshqanday nәtiyje joq. Kezinde «Memlekettik til» degen qozghalysty qúrghanda «Osydan memlekettik tilding mәrtebesi kóterilmeydi, kerisinshe, sýikimi ketedi» dep edim. Rasynda da solay bolyp otyr.»

Sonda ol qyzdyng oiynsha eshtenege aralaspay ýnsiz otyra beruiniz kerek eken. Eger siz 1989 jyly Gorbachev biyligi kezinde Qazaq KSR Jogharghy Kenesining deputattary orys jәne qazaq tilin birdey memlekettik til etip qabyldap jibergen sәtte, tipti shalaqazaq deputattar jýrekteri jaryla bir-birin qúttyqtasyp jatqanda, olargha batyl qarsy dauys kótermey, «bolar is boldy» dep, kózinizben jer shúqyp, ýndemey otyra bergeninizde dәl qazirgi tústa qazaq halqynyng 80 payyzgha juyghy ana tilinen maqúrym qap,  orysqa ainalyp ketetini aidan-anyq edi. Al osydan eki jylday uaqyt búryn biylik «qazaqstandyq últty» endiruge kýsh salghan sәtte siz ashtyq jariyalamaq bolghanda, qatarynyzgha әdebiyet, óner, ghylym, qogham qayratkerleri shoghyrlanyp, 4 mynnan astam adam sizdermen birge osy qaterli iske bet búrmaghanda qayter edik? Elimizge «qazaqstandyq últ» enip, týgeldey mәngýrttik sayasattyng qúshaghynda últtyq, tildik mýddeden júrday bop otyruymyz kýmәnsiz bolatyn. Búdan ózge isteriniz az ba? Kórmes týieni de kórmes degen. Al biylik sizdi tyndamasa, «Memlekettik til» qoghamdyq qozghalysynyng pikirimen sanaspasa onda sizding kinәniz neshik?

Serik Túrghynbekúly,

Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty

(Avtorgha joldanghan hattan)

Shyndyq barlyq uaqytta óz túsyndaghy biylikpen oppozisiyada bolady. Búl - ómirding zany. Olayy, biylik óz kezindegi barlyq shyndyqty biluge jәne qorghaugha dәrmensiz. Biletinder de, qorghaytyndar da adal pighyldaghy jeke adamdar. Kóbine-kóp múnday daryndardyng ómirde baghy jana bermeydi. Ókinishtisi - sol.

Núrqasym Qazybekúly,

«Jalyn», qantar 2011 j.

I

 

Aziyadaghy últsyzdanghan,

Tilge, ruhqa qúntsyzdanghan

Baghynympaz, eng jaghympaz elge ainaldy qazaq.

Kýshi zorgha tabynudan,

Ýsh jýz jyldyq baghynudan,

Últtyghy óshken búl halyqty oyatu bir azap.

Úyat sónip namysynda,

Jaghympazdar jarysynda

Ánshileri toy qualap әnnen madaq órgen.

Aqyn, jyrshy, ghalymdary,

Keybir jazghysh «qaryndary»,

Taytalasa, qaumalasa oryn alyp tórden,

Últ mýddesi bylay qalyp,

Ataq ýshin ylaylanyp,

Basshysynyng qolyn sýiip, ruhany «ólgen».

 

Telearna men baspasóz betterinde,

Adamy bolmysyn satatyn tep-teginge,

Jastar kóp jaghympazdyqty aldyna maqsat qyp qoyghan.

Namysyn toygha,

Arnaghan qoyday,

Beti býlk etpesten qasqayta bauyzdap soyghan.

Bolar ma endi últymyzgha olardan qayran?

«Tiysin» -dep - «qyzmettegi úlyma, qyzyma paydam»

Ár sózin jaghympazdyq jibimen sabaqtaytyn,

Basshysyn qúdaygha jetkize madaqtaytyn

Qarttar tym kóbeydi ruhany dingegin joyghan.

Jaghympazdaq bәigesi búl kýnde eng basty maydan.

 

Bar pәleket telearnada, baspasózde jatyr ma?!

Últsyz, ruhsyz alayaqty balap naghyz batyrgha

Jiyi-jii maqtatsanyz, júrt sol maqtau sózge erip,

Alayaqqa oi-pikiri shygha keler ózgerip.

Nasihatqa baylanysty qazirgi ortaq talgham.

Ákkilengen biylik múny әbden zerttep alghan.

Radiony ashyp qalsan,

Telearnany basyp qalsan,

Kýni-týni kileng «TJ», - kileng «tufly jalau».

Dәstýr boldy TJ-lyqty zor dәreje sanau.

Óter jazdar, óter kýzder,

Qashan keter eken bizden

Últyn satqan jaghympazdy has batyrgha balau,

Al shynshylgha halyq jauy retinde qarau.

Mine, naghyz әlәulәky әlau,

Halaulәky hәlau!

II

 

Andy mәngýrt etu joly ailaly isten bas aldy.

Zúlymdyqqa bolghan núsqa,

Torda otyrghan jolbarysqa

Mynaday bir tanghajayyp tәjiriybe jasaldy.

Shoshqa sýti - ang bitkenning qarsylyghyn joyatyn,

En  ashushang  arystandy beybitshil ghyp qoyatyn,

«Siyn.toksiyn» dep atalatyn uly zatqa bay eken.

Kóp ishkizseng jolbarys ta mop-momaqan qoy eken.

Jol ashyp zor tandanysqa,

Al ghalymdar analyq jolbarysqa

Sýt iyesi shoshqalardyng toraylaryn emizgen.

Sonda oghan da kóne bergen,

Qaysarlyghy óle bergen

Sóitip onay ajyraghan ór tabighy negizden.

Torda tuyp, tirshiligin tor ishinen bastaghan

Jolbarysty synau ýshin ormangha әkep tastaghan.

Ylghy qoldan tamaq iship, ylghy dayyn et jegen,

Bir ret  te ang qualap manday terin tókpegen

Nәn jolbarys ózge andargha mýlde moyyn sozbapty,

Nuly ormanda ýsh kýn jýrip ashtan óle jazdapty.

 

Birde qoyan shygha kelse qalyng búta ishinen,

Álgi sorly adasqanday  jigerinen, kýshinen,

Qorqyp qasha jónelipti minez biylep әngýrtpe...

Mine osylay, ór jolbarys ainalypty mәngýrtke.

 

Adam týgil ang minezin mýmkin bop túr toytaru.

Tilin, ruhyn syilamaytyn,

Oghan uaqytyn qinamaytyn

Mәngýrtterdi mýmkin be endi arnasyna qaytaru?

IYә, olardy qaytarugha del-sal kýiden әngódek

Til bilmese memlekettik qyzmetke almaytyn,

Eldik, últtyq payym-mýdde biyiginde samghaytyn,

Reseyding zanyna úqsas qatal, qaysar zang kerek!

Qanshama ret aittyq, jazdyq, jaghalastyq talmastan,

Qarsylas kim?

Biyliktegi ózimizding qandastar.

 

Últsyzdanu - ýsh ghasyrlyq joldan ótti iyerelen

Sondyqtan da elimizdi orys tili biylegen.

Egemendik aldyq dedik,

Armangha qol saldyq dedik,

Últ tizginin bayaghysha orys tili sýiregen...

Júrt kóbeydi ana tilin mensinbegen, sýimegen,

Jәne onyng mún-zaryna mýlde jany kýimegen.

Basshylardy maqtan túttyq tilge basyn iymegen.

Olar barda tildi qorghau,

Ortaq últtyq múndy qoldau

Qúdyq qazu sekildi bir abyroysyz is iynemen.

Elimizdi әli kýnge orys ruhy sýiregen.

 

Qansha qazaq ýlken biylik aidynynda órledi

Ózi qazaq bola  túra,

Últtan qyzmet ala túra

Álgilerding bir perzenti qazaq mektep kórmedi.

Tilin, ruhyn shama-sharqy kelgeninshe jerledi.

Keldi bәrin anyqtar kýn,

Biyliktegi alyptardyn,

Tilge qarsy minezinen últymyz túr ólgeli.

 

 

 

III

 

«Habar» jәne «Qazaqstan» - qos qanatty telearna

Olardyng da kósemine syn aitpasqa bolar ma?

Telearnada «Eki júldyz» jәne «Spoy» siyaqty,

Memlekettik tildi qorlap, belden basqan úyatty,

Dosmatova, Hangeldina degen shala qazaqtar,

Qútqarudyng orynyna ana tilin mazaqtan,

Tastaghanday otqa masaq,

Eki tilden botqa jasap

Memlekettik tilge telip mensinbestik baghytty,

Jýz telearna úly tilde ýn qatsa da toqtalmay,

Orys tili, orys әni zorlyq kórip jatqanday

Búl qos aru elden-erek últsyzdyq tanytty.

Óz ynghayy jeteginde ana tilin shetke úryp,

Erkinsidi kosmopolit «әnshilerden» top qúryp.

Búl әriyne Memlekettik tildi ayaqqa basqandyq.

Kimge qajet últtan qashqan múnday mәngýrt bostandyq?