Auqattysy aqshanqan ýiining týndiginen, jaqybayy qarasha ýiining jyrtyghynan júldyz sanap úiqygha ketetin qazaqtyng tabighatpen ýilesimdiligi turaly әste әngime kóp. Sol barqyt aspanda bualdyr saghym sozylyp jatatyny túnyghy laylanbaghan auyl balasynyng bәrine mәlim. Qazaq múny «Qús joly» deydi. Ózining dýniyetanymyn gharyshtyq mejemen keng qúlashtap órgen halyqtyng búl ataudy qongy beker bolmasa kerek.

Qús - qazaqtyng jany. Sondyqtan da Kók Tәnirine balanghan gharysh kókjiyegindegi ghajap jaratylys «Qús joly» atauyna layyq dep týisinedi búl júrt.

Álbette, jaratylystyng jauhar syiy - tabighatqa degen kónili alabóten qazaqtyn.

Alabóten bolatyn. Erte-erte, ertede...

Búl inkәrlik, jaratylystyng eng erkin maqúlyghy qústargha, әsirese, airyqsha edi. Qyran baptap, túighyn ósirip, qarshygha salatyn qúsbegilik sonyng bir kórinisi. Baytaq dalany «qyran («úshqan qústyn» dep te qoldanylady) qústyng qanaty talatyn» degen ólshemdi de osy ayada qarastyrugha bolady. Shau tartyp, kәrilik mendegendi «Býrkit qartaysa - tyshqanshyl» degen bir auyz mәtelmen bederley salatyn últtyng bolmysynan qanatty jaratylys arqyly qanatty sóz aitugha qúshtarlyqty andaysyz.

Auqattysy aqshanqan ýiining týndiginen, jaqybayy qarasha ýiining jyrtyghynan júldyz sanap úiqygha ketetin qazaqtyng tabighatpen ýilesimdiligi turaly әste әngime kóp. Sol barqyt aspanda bualdyr saghym sozylyp jatatyny túnyghy laylanbaghan auyl balasynyng bәrine mәlim. Qazaq múny «Qús joly» deydi. Ózining dýniyetanymyn gharyshtyq mejemen keng qúlashtap órgen halyqtyng búl ataudy qongy beker bolmasa kerek.

Qús - qazaqtyng jany. Sondyqtan da Kók Tәnirine balanghan gharysh kókjiyegindegi ghajap jaratylys «Qús joly» atauyna layyq dep týisinedi búl júrt.

Álbette, jaratylystyng jauhar syiy - tabighatqa degen kónili alabóten qazaqtyn.

Alabóten bolatyn. Erte-erte, ertede...

Búl inkәrlik, jaratylystyng eng erkin maqúlyghy qústargha, әsirese, airyqsha edi. Qyran baptap, túighyn ósirip, qarshygha salatyn qúsbegilik sonyng bir kórinisi. Baytaq dalany «qyran («úshqan qústyn» dep te qoldanylady) qústyng qanaty talatyn» degen ólshemdi de osy ayada qarastyrugha bolady. Shau tartyp, kәrilik mendegendi «Býrkit qartaysa - tyshqanshyl» degen bir auyz mәtelmen bederley salatyn últtyng bolmysynan qanatty jaratylys arqyly qanatty sóz aitugha qúshtarlyqty andaysyz.

«Keruenning týngi jýrisin torghay biler», - deydi Qorqyt baba bir sózinde. Nemese «Toty qús boyyna qarap zorlanady, ayaghyna qarap qorlanady», - deydi halyqtyq mәtel. Damylsyz, tynymsyz, mazasyz sәtti «Úlarday shulap..», - dep suretteydi. Úlar qúsynyz óte saqsaq keletin jergilikti qús. Tobymen jýretin búl qústar tau bókterinde jayylyp jatqanda, bireui biyik qúzgha shyghyp, jan-jaghyn baghdarlap túrady eken. Eger qauipti sezse airyqsha ýn shygharyp, habar beretin kórinedi. Mine, osydan tughan teneu. Jәne qanday kórkemdikke ie teneu desenizshi.

Osydan keyin «qús - qazaqtyng jany» demey kóriniz!

Al, qarlyghashqa degen qazaqtyng kónili tipti alabóten. Áygili Tóle biyding «Qarlyghash bi» atanuy, halqymyzdyng qarlyghashtyng úyasyna asa qamqorlyqpen qarap, tentekke búzdyrmay, jylangha balapanyn jem qylmay jiti nazarda ústap, mәpeleui bir basqa. Ghylymy dәiektemede qarlyghash óte úshqyr, kýnine myndaghan masa siyaqty úsaq ziyankes jәndikpen qorektenetin paydaly qús. Búl da izgilik ilimindegi últtyng úly tanymy bolsa kerek.

Al, kýlli әlem biletin kóne grek anyzyndaghy qola qauyrsyndy, jez tyrnaqty alyp Stimfaliya qústarymen shayqasqan Geraklding erligi turaly әngimeler qazaqtyng qústanu jolyndaghy jighan әpsanalary men qanatty sózderining janynda jip ese almaydy dep sanar edim. Mýmkin, mentaliytettik bagham der shygharsyz. Biraq, men ýshin «otqa salsa janbaytyn, sugha salsa batpaytyn» Geraklding qústary janynda qazaqtyng qústar turaly týsinigi shynayy әri әdil. Kónil sarayynyzdy jadyratatyn, kýiinizding hoshyn keltiretin adamzattyng әuezdi ýnin, yaghni, asqaq әnin de búl qazaq búlbúl dauysymen salghastyrady ghoy. Jәne onysy únamdy, jaghymdy.

Barlyq an-qústyng tilin bilipti deytin Sýleymen patsha turaly Avstriyanyn  әigili zoolog-ghalymy Konrad Lorens bylay dep jazdy: «Sýleymen patsha siqyrly saqinasyz-aq, an-qústarmen tildesipti dese, men sener edim. Eger januarlardyng «dabyl kodyn» til dep eseptesek, sonyng «sózdigin» zertteu arqyly adam ol tildi tolyq týsine alady».

Shynynda, әr qús bir-birine úqsamaytyn, minez-qúlqy, qabilet-qarymy, daryny jaghynan alshaq adamdargha úqsaydy.

Qústardyng ishinde adamnyng dausyn salyp, sózin qaytalaytyny - totyqús. Sauysqan da sóileuge qabiletti qús eken. Al, kelemejdeuge qúmar qústardyng biri - jarghaqqús desedi. Ol keybir qústardyng dausyn salumen qatar, it bolyp ýrip, әtesh bolyp shaqyrady.

Ghalymdardyng aituyna sýiener bolsaq, qamys torghayy tәuligine 9 saghat әn salsa, shúbar shymshyq shamamen 2 saghat sayraydy.

Qústy әnge, jyrgha qospaghan qazaqtyng marghasqalary kemde-kem. Aldynghy jyldary jyl qúsy - qaratorghay bolyp jariyalanghanda «Qaratorghay - qazaqtyng tuysy» dep jazghan edik. Shynymen, qazaq pen qús, sonyng ishinde qaratorghay úqsas. Áytpese, halyq bolyp, Aqan seri bolyp qaratorghaydy әnge qosar ma?!..

Múqaghalidyng da múndy jany jabyqqan janyna jalau bolar jaratylysty qústan izdegen.

...Qús mindik temir qanat, attar qalyp,

Áytse de, maqtanbalyq, maqtanbalyq!..

Ýlpildegen, ýrpiygen ýkim menin,

Jyl qústaryn saghynyp, kýtudemin.

Kóz almay shúbatylghan qús jolynan,

Býkil elim kýtude, býkil jerim.

Qyrlarym da kýtude, dónderim de,

Saghynady bizbenen kól de birge.

Ýkim menin, qarashy, jyl qústary

Keledi eken qaysy endik beldeuinde.

Qaratorghay, qarlyghash, tyrnalarym,

Qashan bizge әkeler jyl habaryn?

Qashan qonar zergerler - aqqu, qazdar

Áshekeylep kólderin, jylghalaryn.

Qashan bolar toghayda әn sabaghy,

Án salady, qashan kep jan salady?

Qashan mynau jayqalyp emen, terek,

Japyraqtar jabyla qol soghady?, - deydi Múqang bir óleninde.

Shynynda deymiz, Maqataevtyng jýregi neni sezdi eken?.. Qazir, qús kelgende japyraqtary qol soghyp, shattanyp túratyn búrynghy Almaty qaldy ma?!

Qalada qús kórinbeydi ghoy.

Bazary tarqaghan shahar demey-aq qoyayyq. Ekologiya shyghar... Biraq, túrghyndardyng da kóniline jylulyq shaqyratyn shahardyng óz qústary bolady emes pe? Búl rette ilkide «Almaty Aqshamy» kótergen «Qústar kýnin» ótkizu turaly taghy aitamyz. Búl - qajetti, dәstýrge ainaluy tiyis iygi shara boluy kerek.

Álemdik Qústar kýnining orayynda jazylghan maqala emes, qalamyzgha qajet izgi úsynys dep qabyldanyz.

Áygili kompozitor Shtraus shúbar shymshyqtyng dauys yrghaghyn múqiyat tyndap alyp, ony ózining ataqty valisine engizgen ghoy. Qústardy ayalasaq, qalamyzgha qayta oraltsaq, mýmkin qazaqtyng da bir balasy balkonda tyndaghan qústyng әninen tamasha valis jazar, simfoniya jazar...

«Almaty Aqshamy», №41, 2-sәuir, 2011 jyl