Latyn әlipbiyine kóshu әlemdik órkeniyet jetistikterine baghyttalghan strategiyalyq manyzy zor ýrdis ekendigin jaqsy týsinemiz. Elbasy qazaq әlipbiyin 2025 jylgha qaray latyn qarpine kóshiru mindetin qoyghan bolatyn.

Elbasy Núrsúltan Nazarbaev «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasynda qazaq tilin birtindep latyn әlipbiyine kóshiru kerektigine qayta toqtalyp, «Qoghamdyq sana janghyrudyn» negizgi qaghiy­da­laryn qalyptastyrudy ghana emes, sonymen birge, bizding zaman synaghyna layyqty tótep beruimizge qajetti naqty jobalardy jýzege asyruymyzdy da talap etetindigin mindettep otyr. Sodan beri búl taqyryp qogham talqysynda ong ózgeris tauyp, búqaranyng nazaryn audartyp otyr. Óitkeni memlekettik tilding mәrtebesin biyiktetetin, qoldanys ayasyn barynsha arttyratyn latyn әlipbiyine kóshudi belgilengen merzim aralyghynda jýieli týrde jýzege asyru – ortaq mindetimiz.

Jalpy, jazu, әlipby auystyrudyng ýlken sayasy mәni bar mәsele. Ony ashyq aitu kerek. Ekinshi jaghynan búl tek qana sayasat emes, búl - tilding taza lingvistikalyq mәselelerdi sheshu ýshin qajetti jaghday. Eng aldymen, otarsyzdanu baghytyn dúrys jýrgizu ýshin búl jazu auystyrudyn, әlipby auystyrudyng manyzy óte zor. Latyn әlipbiyine kóshu ýlken strategiyalyq manyzgha iye. Álemdegi eng damyghan ghylymy jәne әdeby tuyndylar osy әriptermen jazylatyndyqtan, jahandyq órkeniyetke jaqyndaugha zor mýmkindik tuatyny da, ana tilimizding mәrtebesin asqatatyny da anyq.

Qazaq elining Tәuelsizdigining bir túghyry- ana tili. El tәuelsizdigining arqasynda Qazaqstan memleketining Atazanynda qazaq tili memlekettik til atandy. Býgingi tandaghy basty maqsat pen mýdde de memlekettik tilding mәrtebesin kóteruge, onyng qoldanylu ayasynyng kenenine baghyshtalghan.

Qazaqstanda jazu reformasynyng mәseleleri tәuelsizdik alghan sәtten bastap kóterildi. Qoghamda búl mәselening memlekettik dengeyde birneshe ret Elbasynyn, ziyaly qauym ókilderinin, ghalymdardyng týrli jiyndarda ózekti mәsele retinde sóz qozghauy onyng manyzdylyghyn arttyra týsti. Elbasy 2006 jylghy qazan aiynda Qazaqstan halky Assambleyasynyng otyrysynda sóz sóiley otyryp, alghashqy ret kommunikasiyalyq kenistikte latyn әlipbiyining airyqsha ýstem rólin erekshelep ótti.

2012 jylghy jeltoqsan aiynda Preziydent N.Á.Nazarbaev Qazaqstan-2050» Strategiyasy» Joldauynda qazaq әlipbiyin latyndandyru taqyrybyn jandandyryp, 2025 jyldan bastap ony latyn grafikasyna kóshiruge tapsyrma berdi. «Bizding balalarymyzdyng bolashaghy ýshin biz osy sheshimdi qabyldaugha tiyispiz, - dedi ol, - jәne búl bizding әlemmen birlesuimizge, balalarymyzdyng aghylshyn jәne internet tilderin tereng mengerulerine jaghday jasaydy, jәne eng bastysy - búl qazaq tilin janghyrtugha serpin beredi [1].

Elbasy 2017 jylghy 12 sәuirdegi «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty baghdarlamalyq maqalasynda búl mәseleni taghy bir mәrte naqtylap, qazaq jazuyn  latyn  әlipbiyine   kóshirudin  kezendik  bólikterin  naqty anyqtady [2]. Osylaysha qoghamdyq sanany tolyq masshtabty janghyrtu bastaldy.

Ádette reformagha tilding eki dengeyi úshyraydy eken: jazu jәne leksika. Eng talqygha salynatyn til reformalary jazu reformalary bolyp tabylady. Qazaq halqynyng paydalanghan dybystyq jazu týrine kóne týrki jazuy, úighyr, arab jazuy jәne A.Baytúrsynúlynyng tóte jazu ýlgisi, latyn grafikasyna negizdelgen qazaq jazuy, orys grafikasyna negizdelgen qazaq jazuy jatady. Alghashqy әrip jazuynyng bir tarmaghy - runikalyq kóne týrki alfaviyti bolyp tabylady. Búl alfavitpen jazylghan eskertkishter - kóne týrki taypalarynyng joghary til mәdeniyeti men bilim óresining kórsetkishi.  Til janghyruy búl reformany bilim jiyntyghyn aludyng eng tiyimdi qúraly etu ýshin tanylghan.demek, jana әlipbiy,  eng aldymen, pragmatizm qaghidalaryna jauap berui qajet.

Memleket basshysynyng aituynsha, «biz 2025 jyldan bastap әlipbiyimizdi latyn qarpine, latyn әlipbiyine kóshiruge kirisuimiz kerek. Búl –últ bolyp sheshuge tiyis prinsipti mәsele» [2].  Jazudy janghyrtu qazaq tilin әlemdik qoghamdastyqtaghy barlyq tilderge jaqyndastyru qajettiliginen tuyndaghan. Ózimizding biregey   últtyq   kodymyzdy   joghaltpay,    ózge   últtardyng jetistikterin boyymyzgha sinire otyryp, jinalghan tәjiriybeni ghalamdyq auqymdaghy auditoriyagha taratuymyz qajet. Latyn jazuyn engizu - búl tek әlipby men jazudy auystyru mәselesi ghana emes, búl  ýlken iydeologiyalyq    jәne ekonomikalyq mәsele. Basqasha   aitqanda,   jazu reformasynyng ózi qoghamdyq sanany janghyrtudyng irgetasy bolyp tabylady.

Jaqynda elimiz ýshin manyzy zor tarihy sheshim jýzege asty. 2017 jyldyng 27 qazanynda Núrsúltan Nazarbaev qazaq tili qaripterin  kirillisadan latyngha auystyru turaly  tarihi  jarlyqqa  qol qoydy. Sóitip, Qazaqstan latyn grafikasyna negizdelgen qazaq әlippiyine resmy týrde kóshti. Endi 2025 jylgha deyin kezen-kezenimen latyn grafikasyna tolyq  kóship bolu kerek. 2025 jylgha qaray is-qaghazdary, merzimdi baspasóz, oqulyqtar – bәri de latyn grafikasyna negizdelgen әlipbiymen basylatyn boldy. Osyghan baylanysty Qazaq tili әlipbiyin kirillisadan latyn grafikasyna kóshiru jónindegi últtyq komissiya  qúrylghanynan, qoyylghan mindetterdi jýzege asyru ýshin tórt arnayy júmys tobyn qúru turaly sheshim qabyldanghanynan habardarmyz [3].

Birinshisi - orfografiyalyq  (qazaq әlipbiyin latyn grafikasyna kóshirude orfografiya men orfoepiya erejelerin dayyndau ýshin). Ekinshisi - әdistemelik (latyn әlipbiyin ýiretu jәne oqytu әdistemesin jasap, ony bilim beru jýiesine birtindep engizu ýshin). Ýshinshisi - terminjasam (latyn grafikasynyng negizinde qazaq tilining terminologiyalyq bazasyn jýieleu ýshin). Tórtinshisi - saraptamalyq-tehnikalyq (latyn grafikasyn IT-tehnologiya talaptaryna sәikes keltiru ýshin) ekenin de bilemiz.

Osymen ýlken júmys ayaqtaldy dep esep­temeu kerek. Kerisinshe, qat-qabat, qyruar, manyzdy júmystyng basy dep qabyldauy­myz kerek. Alda tolyp jatqan mindetter túr, júmys endi bastaldy. Taraz memlekettik pedagogikalyq uniyversiytetinde «Qazaq filologiyasy jәne latyn grafikasyn oqytu әdistemesi» kafedrasy ashyldy. Múnda ghalymdar jana әlipbiyding orfografiyasy men orfoepiyasyn qalyptastyru baghytynda enbektenip jatyr. Osy maqsatta týrikting «Qarabuk» uniyversiytetimen tyghyz baylanys ornatylyp, latyn әlipbiyine kóshuding tәjiriybesimen bólisude.

Qazaq әlipbiyin latyn grafikasyna kóshiru jóninde seminarlar, konferensiyalar, dóngelek ýstelder úiymdastyryp, oblystyq әkimshilik arnayy jasaghan jelilik kestege sәikes ónirlerde týsindirme júmystarymen, merzimdi baspasóz betterinde maqalalar jariyalaumen jәne dәrister oqumen belsendi týrde ainalysuda.

Qazaq tili әlip­biyin latyn grafikasyna kóshiru jónindegi Últtyq komissiya tarapynan jana әlipbiy­di engizuding kezenderi naqty­lanyp, әr kezenning maqsat­tary men mindetteri belgi­lenetini anyq. Biraq kezek kýttirmes mәseleler de barshylyq.

Endi Bilim jәne ghylym ministrligi  jana әlipbiydi balalargha  týsindirip, ýiretetin ústazdardy  dayyndauy tiyis. Demek, búl manyzdy mindet bizge, pedagogikalyq oqu oryndaryna jýktelmek. Osyny jete týsingen uniyversiytet ghalymdary Elbasy qaulysymen bekitilgen әlipbiydi jana oqu jylynan bastap jeke pәn retinde oqytu maqsatynda mamandyqtardyng júmysshy oqu josparyna birneshe tandau pәnin úsynyp otyr. Múnda qayta dayarlau mәselesi de eskerilgen. Uniyversiytetimizde shygharylatyn gazet-jurnal men internet saytynyng jartysyn jana әlipbiymen shygharyp, oqyrmannyng kózin ýirete bergen dúrystyghyn da eskerip otyrmyz.

Elbasy N.Á.Nazarbaev: «...latyn әlipbii mәselesin ghalymdardyng jan-jaqty zerttep kórui jóninde tapsyrma bergenmin. Nege deseniz, búl – óte kýrdeli mәsele» degen bolatyn. Zertteuler men saraptamalar latyn әlipbiyinde sauat ashu arqyly til bilimindegi eki ýlken manyzdy mәsele sheshiletindigin kórsettip otyr, aitalyq:

1. Latyn әlipbii tildegi artyq dybystardan arylyp, qazaq әlipbiyining tabighy erekshelikterin saqtaugha mýmkindik beredi.
2. Latyn әlipbii bolashaq úrpaqtyng aqparattyq tehnologiyalardy erkin qoldanyp, әlemdik bilim kenistigine shyghuyna, bәsekege qabiletti bola aluyna jol ashady.

Qoryta kelgende, halyqaralyq baylanys әlipbiyine kóshu- búl jahandyq tilaralyq standarttargha jaqyndau, últtyq sana-sezimdi nyghaytugha yqpal etetin әlemdik til kenistigine birigu jolyndaghy qadam.

Búl qazirgi zamanghy tehnologiyalyq ortagha enu ýshin jana jaghdaylar jasap, elding bilim beru salasyn damytudyng jana ainalymyn tughyzady. Búdan shyghatyn qorytyndy - kazaq әlipbiyining latyn grafikasyna kóshirilui úzaq merzimdi bolashaqta strategiyalyq túrghydan dәleldengen mәsele.

Túrsynay Ábdiqadyrova

 Abai.kz