Qazaq tilining damymay otyrghanynyng basty sebebi – ekeu. Onyng biri – tól jazuymyzdyng sóileu tiline beyimdelmeui. Ekinshisi – halyqaralyq, aimaqaralyq terminderdi sol shyqqan tilden tikeley sóz qabyldaushylyq erejening joqtyghy.

Eng birinshi jasalatyn qadam – kiril jazuyn 29 ne 32 әripke kóshiru kerek bolatyn. Ýkimet pen filologtar tarapynan búl qadam mýldem jasalmady. Áli de jasalmay otyr. Sonymen birge 30 jyl uaqyt aralyghynda kirilisadaghy últtyq tól jazugha qol jetkize almadyq.

Ekinshi qadam – salalyq terminder jasaytyn filolog emes audarmashy mamandar legin qalyptastyra almadyq. KSRO shekpeninen shyqqan tól jazularyna ie Gýrjiler men Armyandardyng «Bir kýn bir audarma kitap» ústanymyna qol jetkize almadyq. Ári bәrin filolog audarsyn degen jaman ghadetke boy alghyzdyq.

Osylaysha, qazaq últtyq jazuy әli óz tәuelsizdigin alghan joq. Óz tәuelsizdigin almaghan jazba tilde qanday qauqar bolady. Osyny eshkim oilaghan joq desem, onym aghattyq bolar. Biraq kense tili orystyng kalikasyna ainaldy. Alysqa barmay, myna bir atalym ózining «Dihanshylyq» degen atauy túrghanda «Rasteniyevodstvo» negizinde tughan «Ósimdik sharuashylyghy» degen ataugha tikeley tәrjimalanyp iyelik etti. Búnday mysaldar óte kóp.

Orys tilindegi parazit sózderdi ne bauyrlas týrik tilindegi balamasymen, ne osy sózdik qoldanys shyqqan grek pen latyndyq týpnegizinen sóileu әuezemizge beyimdeuimiz kerek. Ol sózdi sol kezde qazir tilimizdi ýirenbey múryn shýiirip jýrgen orys tildi qazaq qauymdastyghynyng ókilderi de úghatyn bolady. Sol kezde orysshasy «stuardessa» - qazaqshasy – «aspan qyz» dep kýle qaramay, bizben birge «ústúudósó//styuardessa» dep qosyla shýldirleytin bolady.

Bir sózben aitqanda barsha salada qoldanylatyn shet eldik sózderding reestrin jasap, onyng qazaqylanuyna belgili bir salanyng mamandaryn qatystyryp týzuge qol jetkizu kerek. Ol ýshin bir ghana júrt moyyndaghan ereje kerek. Termin qay tilden ense, sol tildegi aityluy negizinde qazaqy әuezdenui shart degen. Ári «Qazaq tilindegi shet tildik sózder» sózdigi jyl sayyn tolyqtyrylyp shygharylyp otyruy kerek.

Termin aluda kórshiles ózbek pen qyrghyz aghayyndardyng da ortaq pikirin eskergen jón. Áytpese, til alshaqtyghyna úrynamyz. Búdan bólek sheteldik kóp oqylatyn avtorlardyng qazaqsha kitabynyng audaryluy men tarylymyn  retke keltirip, orys kitaby intervensiyasyna shet eldik oryssha audarylghan kitaptardyng qazaqshasy bar ma joq pa degen saualdy kitap satushy úiymdar men jeke zandy túlghalargha tótesine qon qajet. Ári kóp shyghyndy qajet etpeytin qazaqsha elektrondy kitaptar saytyn ashatyn uaqyt jetti. Frilanserler osy júmysqa tartylsa, kóp nәrseden útamyz.

Áueli FB patriottyq negizdegi «Alash Frilanser» qauymdastyghyn qúryp, oghan kiretin tәrjimagha beyimi bar týrli kózqarastaghy qily ústanymdaghy jandardyng basyn biriktirse, mәselen termiyni qay tilden ense, sol tildegi aityluy negizinde qazaqy әuezdengen 300-400 bettik kitapty bir kýnde audaryp, kәsiby redaktorlar ýstinen qarasa, bir aptada bir kitap shyghady.

Búnyng barlyghy keybireulerge qiyal bolyp kórinui mýmkin. Tildi tek ana tilimizge beyimdelgen ózge tilden engen sózder arqyly damyta alamyz. Sonda massaj turaly, shyghys júldyz jormaly men shashtarazdyq turaly terminder júrtqa úghynyqty qúlaqqa jaghymdy bola týsedi.  Ári latyngha kóshpey túryp, qazirgi kirildi 32 әriptik ózgeriske týsiruimiz qajet. Áytpese, eki jazu eki týrli dýniyege ainalady. Al, búl pikirlerge siz qalay qaraysyz!?

Ábil-Serik Áliakpar

Abai.kz