2017 jyly mausym aiynyng 22-25-kýnderi Astanada ótken  Dýniyejýzi qazaqtarynyng V qúryltayynda Elbasy  «Otandastar» qoryn qúryp, osy qor arqyly Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghyna sheteldegi aghayynmen baylanys jasaudy mindettegen  edi.  Dәl bir jyldan keyin, yaghny 2018 jyly mausym aiynda  «Otandastar qory» KEAQ (Kommersiyalyq emes aksionerlik qoghamy)  júmysyn bastady.

Qazaqstan Respublikasynyng Ýkimetining Qaulysynda atalmysh «Otandastar qory» KEAQ  «Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng qyzmetin qamtamasyz etu negizgi nysanasy bolyp aiqyndalsyn», - dep arnayy  atap kórsetti.

«Otandastar qory» KEAQ-nyng qúryluyna baylanysty Qauymdastyqtyng júmysyn qazirgiden kýsheytip, jana dengeyge kóteruge ýlken mýmkindik tuady dep sendik. Óitkeni Dýniyejýzi Qazaqtary Qauymdastyghynyng qarjy mәselesining dúrys sheshilmeuinen bolyp kezinde kóp qiyndyqqa dushar boldy.

Býginde  «Otandastar qory» ózining arnayy jasalghan jol kartasy arqyly әrbir qala, oblys әkimshilikterimen  Mәmilege (memorandum) otyruda. Mәmilening maqsaty sheteldegi  jәne elimizge  qonys audarghan etnikalyq qazaqtargha qoldau kórsetu  eken. Juyrda  sonday mәmilelerding biri - «Otandastar qory» KEAQ-nyng ókilderi men Pavlodar oblysy әkimshiligi arasynda  jasaldy. Osy resmy is-sharagha kuә retinde kónilge kelgen azdaghan oilardy ortagha saludy jón kórdim.

Atalmysh resmy saltanatty sharada oblys әkimining orynbasary  Begentaev Meyram Múhametrahymúly myrzanyng jinalghan auditoriyacynda tek qazaqtar otyrghanyn, sonyng ishinde oryssha bilmeytin alys shetelderden kelgen oralmandar,  jastar men studentter ókili, jurnalister otyrghanyn eskermesten  tek orys tilinde sóilegenin, al «Otandastar qory»-nyng basqarushy diyrektory Ábildinova Áliya Sapabekqyzy hanymnyng da  sózin aldymen kóp kórim qazaqsha bastap alyp, sonyn siyrqúimyshaqtatyp orysshagha búrmalap ketkeni de kónilge daq qaldyrady. Qazaqtyng mәselesin búl adamdar orys tilinde   joqtamaq pa dep oilap qaldyq.

Memleketimizdi damyghan elderding qataryna jetkizuding eng basty tetikterining biri demografiya ekendigi bәrimizge ayan. Babalarymyz ol turaly:

«Toqsan ingen botalap,

Toghyz kelin qomdasyn.

Úlyng onshaqty bolsyn,

Qyzyng monshaqty bolsyn,

Dәuleting kóp bolsyn,

Perzenting kóp bolsyn,

Basyng kóp bolsyn,

Asyng kóp bolsyn,

Jasyng kóp bolsyn,

Dosyng kóp bolsyn!

...Bedeling tasyp órlesin,

Oshaghyng mәngi sónbesin!», - dep keler úrpaghyna bata-tilegin qaldyryp ketken edi.  Óitkeni, «bedelimiz tasyp órleytin, oshaghymyz mәngi sónbeytin»  «Mәngi el!» bolu ýshin «bas kóbeymey - as kóbeymeytinin», nemese «mal egiz tusa-shóp aiyr ósetinin» babalarymyz jaqsy bilgen.

«Qazir elimizde túrghyndar sany 18 millionnan asyp, 19 milliongha bet aldy. Ken-baytaq jerdi jiyrma milliongha jetpeytin halyqpen erkin iygere alamyz ba? Onyng ýstine demografiyalyq ósimimiz de kórshiles eldermen salystyrghanda óte tómen. Mysaly, 1967 jyly Qazaqstanda 12,4 million, Ózbekstanda 10,8 million halyq bolghan eken. Yaghny biz kórshilerimizden 2 millionday artyq bolyppyz. Arada elu jyl ótkende, yaghny 2017 jylghy esep boyynsha Ózbekstan halqy 34 milliongha jaqyndap, ýsh esege kóbeyipti. Týrikmenstan, Tәjikstan, Qyrghyzstan halqy da ýsh ese ósken. Ókinishke qaray, biz bar bolghany jarty ese ghana ósip, 18 millionnan әreng asyp otyrmyz. Túrghyndar sany óspeuine bir sebep – eldi tastap shetke kóshushiler kóp. Aytalyq, keyingi 10 jylda elimizden 324 myng adam syrtqa kóshken. Al kelushiler bar bolghany 283 myng adam. Onyng syrtynda bala tuu jónindegi jaghdayymyz da mәz emes. 1980 jyldary respublika kóleminde bir jylda 800 myng sәby dýniyege kelse, qazir búl kórsetkish eki ese azayyp, 400 mynnyng ainalasynda bolyp túr. Demografiyalyq jaghdayymyz osy qalpynan ózgermese, búl faktor ekonomikamyzgha keri әser eteri anyq. Mysaly, bir ghana Soltýstik Qazaqstan oblysynda býgingi tanda túrghyndary 50 adamgha jetpeytin 100 eldi meken bar eken. Olardyng 38-i jaqyn arada mýldem jabylady. Qalghandarynyng bolashaghy búldyr» (Egemen Qazaqstan.2018j 16-qarasha) Búl eskirip ketpegen statistikalyq kórsetkish.

Mәsele dәl osynday erekshe aktualidy mәsele tuyndap túrghan býgingi tanda «Otandastar qory» KEAQ arqyly Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghynyng atqaratyn sharuasy úshan-teniz bolugha tiyis edi. Ókinishke oray, «Otandastar qory» KEAQ Dýniyejýzi qazaqtary  qauymdastyghynyng qyzmetin qamtamasyz etetin negizgi nysanasyn ysyryp tastap, qauymdastyqtyng  barlyq funsiyasyn atqaratyn jeke jol kartasyn jasap alghan.

Biraq ol jol kartasy tek qarajat shashugha baghyttalghan әrtýrli shoular, forumdar, kishi qúryltay, muzykalyq festivali, ekskursiya-sayahat qatarly mәdeny sharalardan qúralghan. Esesine biz kýtken asa manyzdy sóz tirkesteri búl kartada joq. Naqtylap  aytsaq, etnikalyq qazaqtardy elge kóshirip alu, qabyldau, qonystandyru degen sóz  búl  jol kartasynda kezdespeydi. Kóshi-qon mәselesine kónil bólinip, qandastarymyzdyng elge qosylu qarqynyn kóbeytuding mýmkindikteri qarastyrylmaghan. Demografiyamyzdy damytudyng negizgi tetikterining biri bolushy sheteldegi qandastardyng elge kóship kelip qonystanuy, oralmandardyng kóshining manyzdylyghy men qajettiligi turaly  aitylmaghan. Turasyn aitsaq, shetelderdegi qazaqtardy Atamekenine tartu, qonystandyru turaly búl baghdarlamada eshbir sóz joq.  Yaghni, býginde  aityp jýrgen  oralmandar kóshining toqyrauyn azaytatyn, sebep-saldaryn ashatyn naqty tújyrym jasalmaghan dep týsinuge bolady.

Sondyqtan da  atalmysh qújattyng deni últtyqmerekelerde oblys, qala, audan әkimshilik tarapynan búrynnan beri kórshiles elderdegi qandastardy eldegi bolyp jatqan auqymdy mәdeny is sharalargha qatystyru siyaqty júmystary memleket esebinen atqarylatyn «akademiyalyq turizmdi»  ghana eske salady. Jalpy elimizde bolyp jatqan mәdeny is-sharalargha kórshi memleketterde túratyn qandastardy qatystyru búrynnan istelip kele jatqan dәstýrlerdin  biri bolatyn.

«Otandastar qory»-nyng Astananyng tórindegi zәulem kensege otyz-otyz bes menedjerler shoghyrlanghan, auyr  qozghalatyn sylbyr mehnizmmen shetelderge etnikalyq qazaqtarymen túraqty baylanys jasauy ekitalay. Estuimizshe búl jerdegilerding bәri de jyly-júmsaqtyng jolyn jaqsy biletin bay-baghlannyng balalary men tuystarynan qúralghan kórinedi. Sebebi, kóbi qazaqsha eki sózding basyn qosyp sóiley almaytyn kórinedi. Qazaqsha sóiley almaytyn adamdar etnikalyq qazaqtarmen elge kóship kelip jatqan oralmandar turaly, olardyng tolyp jatqan problemasy jóninde týsinigi mýlde joq, oryssha bilmeytin qandastarmen sóilesui mýmkin emes, taghy bir burokratiyalyq apparat bolyp shygha keluine bir-aq qadam qalyp túr degen sóz.  Múnday apparattar bizde jetkilikti. Osydan-aq qordyng aqshasy maqsatsyz júmsalyp kete me degen oigha qalasyn.

Mysaly: sheteldegi qandastargha arnap radio, sayttar ashamyz dep «Otandastar qory» KEAQ-nyng jol kartasynda kórsetilgen. Búl eshbir syn kótermeytin jospar. Sebebi  býginde ghalamtor mýmkindigi men qosa  elimizde osy baghyttaghy veb-sayttar men  qazaq radiolary da jetip artylady. Kerisinshe barlyq qarjy qandastardy elge kóshirip әkelu, olardy otanymyzgha beyimdeu, qoldau kórsetuge júmsaluy kerek. Jol qartada bayaghydan QR-da atqarylyp  kele jatqan júmystardy qaytalap kórsete bergeni  qarjyny maqsatsyz talan-tarajgha saludyng tәsili tәrizdi.

Jalpy oralmangha qatysty júmystardyng auyry ónirlerge jýkteletindikten Astanadaghy «Otandastar qory» KEAQ-nyng  shtatyna 5-6 adam ghana qaldyryp,  qarajattyng denin ónirlerge bólu tiyimdi ekeni aitpasa da anyq. Sonda ghana jol kartasyn iske asyruda nәtiyjeli bolary kýmәnsiz. Jalpy jedel, isker  top ónirlerde jasaqtalyp, ortalyqta shaghyn menedjerler basqaryp otyrsa zaman talabyna say ónimdi de nәtiyjeli sharalar iske asuyna qolayly bolmaq.

Búl  jol kartasy kóshi qon məselesin zamanuy túrghyda sheshuge  baghyttalu qajet. Pavlodarda bolghan memarandumgha qol qoy rәsiminde  oblystyq ishki sayasat basqarmasynyng basshysy Dәuenov Ernúr Núrlanúly myrzanyng oqyp tanystyrghan az-múz esebinde «Otandastar qory»-nyng jol kartasynda Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghy tarapynan atqarylatyn júmystyng óte az kórsetilgeni qordan ónirlerge qarajat bólinbeytinining aighaghy bolmaq.

Qazaq sanyn kóbeytuding bir joly – órkeniyetti elderding etnostyq kóshti jýrgizudegi ozyq tәjiriybelerin, atap aitsaq Germaniya, Izraili qatarly etnostyq kóshti jaqsy jýrgizetin memleketterding tәjiriybesin zerttep, onyng ontayly tústaryn elimizde paydalanu  uaqyty әldeqashan bolghany turaly naqty dәiekpen kýn tәrtibinen týspey ýnemi aitylyp keledi. Búl tәjiriybe degenimiz, oralmandardy kóshirip aluda olardyng búrynnan ómir sýrip jatqan túrghylyqty jerinen bastap, Atajúrtqa vizanyng qay týrimen qonys audarady, barghan song túraqty túrugha, tirkeluge, azamattyq alugha qanday qújattar kerek bolady – onyng bәrin sol jaqta dayyndau degen sóz. Sonymen qatar beri kóship keluge qúshtar bolghanymen qarjylyq  mýmkindigi joq otbasylargha naqty qarjylay qoldau kórsetu, kelgesin әleumettik kómek beru joldary bizde әli kýnge birizdilikke týsken joq. Shekaradan ótkende kim qarsy alady, qay ónirge ornalasady, baspana mәselesi qalay sheshiledi, ne júmys isteydi - búl da sheshilmegen mәselening biri retinde qalys qalyp keledi. Jalpy bizding elde oralmandardy kýtip alyp ornalastyru mәselesimen de  eshkim ainalyspaydy. Biraz oblystarda oralmandargha arnalghan beyimdeu ortalyqtary  bolghanymen olardyng júmysy býgingi zaman talabyna say emes, kóship kelgen qandastargha qyzmet kórsetu memlekettik standarty әli kýnge qalyptaspaghan.

Oralmandardyng túraqty tirkelip, azamattyq aluyndaghy qújattargha qatysty dau da bir tóbe.  Songhy jyldary olargha әueli yqtiyar hat beru kerek, azamattyqqa qújatty sodan keyin ótkizedi degen ereje shyqty. Yqtiyar hat degenimiz tólqújatqa tenestirilmeytindikten azamattyq alatyn uaqyty jetkenshe  oralman bauyrymyzdyng yghyry shyghady. Al elge kelgesin kórsetetin kómegining de shanaghy belgili, memleket jergilikti biylikke, jergilikti biylik qaltaly azamattargha, kәsipkerlerge jýktey salady, al olardyng kómegi de jýieli emes, kómeskilenip baryp sony qúrdymgha ketip jatady.

Resey preziydenti Vladimir Putin dýniyening týkpir-týkpirindegi orystar men orystildi azamattardy eshqanday kedergisiz, әure-sarsangha salmay milliondap qabyldap, birden azamattyq beretin baghdarlamagha qol qoydy. Endi әlemning әr tarabynan Reseyge repatrianttar tolassyz aghylatyny anyq. Al biz oralmandardyng keluin jenildetpek týgili, neshe týrli syltaumen barghan sayyn qiyndatudan tanbay otyrmyz. Ánsheyinde Reseydi ýlgi tútqanda aldyna qara salmaytyn orysshyl basshylar etnikalyq qazaqty kóbeytu mәselesine kelgende әriyne osylay búltalangha salatyny belgili bolyp qaluda. Bizdegi  resmy emes derek boyynsha býgingi tanda elimizge alys-juyq shetelderden kelgen 30 mynday adam әli azamattyq ala almaghan.

Kezinde Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng tóraghasynyng orynbasary bolghan, kóshi-qon mәselesimen kóp jyldar boyy ainalysyp kelgen últ janashary belgili ghalym, jazushy-dramaturg Súltanәli Balghabaev aghamyzdyng  kóshi-qon mәselesin jýieli zertteytin ortalyq qúrudy talay mәrte úsyndy. Etnikalyq qazaghynyng ýshten biri әli shetelde jýrgen bizding elde shynynda onday ortalyq әli kýnge joq.  Elimizdegi qaptaghan ghylymiy-zertteu instituttary men sansyz analitikalyq-saraptau ortalyqtarynyng búl salagha nege nazar audarmaytyny bizge týsiniksiz. Al kóshi-qon jәne oralmandar turaly aitylyp jýrgen әngimelerding kópshiligi eshqanday naqty zertteuge negizdelmegen, ekpindetken qyzyl sózden, zannamalyq, qarjylyq jaghynan oryndaluy mýmkin emes, bos úsynystardan túrady. Osyghan oray, Ýkimet kensesining bir bólimi, eng qúryghanda bir sektory kóshi-qon júmystaryn ýilestirip, Premier-ministrding bir orynbasary osy júmystargha basshylyq jasap otyrsa júmys jýielenip, algha basady. Óitkeni búl  salany jetik biletin mamandar men basshy kadrlar jetkiliksiz.

Elimizde әli kýnge kóshi-qon jóninde arnayy mamandar da­yyndau qolgha alynghan emes. Búryn oralmandar turaly derekter kóshi-qon mekemeleri arqyly bir ortalyqqa jinalatyn. Qazir jeke kóshi-qon mekemeleri de joq, oralmandardyng derek qory da júmysyn toqtatqan ba, beymәlim!

Sonyng saldarynan Qazaqstanda oralmandar mәrtebesin alyp jatqan kimder, olar qayda jýr, Qazaqstanda qaldy ma, әlde qaytyp ketti me – ony anyqtau qiyn. Bolashaqta oralmandardyng derek qorynyng júmysyn qayta jýrgizip, oghan Qazaqstanda túraqty qalatyn oralmandardy ghana engizu mәselesi osy ortalyqtardyng saraptamasy arqyly sheshilip túrsa  ghana nәtiyjeli bolar edi.  Osyghan oray oblystardaghy kóshi-qon ýrdisi boyynsha barlyq mәlimet, aqparattardy, statistikalyq esepterdi bekitilgen formalargha sәikes oblystardaghy tiyisti mekemelerden jinaqtap alyp, Ýkimetke úsynatyn statistikalyq esepke jauapty mekeme, Tәuelsizdikting alghashqy jylydarynan beri oralman mәselesimen ainalysyp kele jatqan ónirlerdegi Qauymdastyq filialdarynyng tәjiriybeli mamandary  bolugha tiyis.

Mәselen, oblys әkimdikteri kezinde әr oblystaghy Kóshi-qon basqarmasynyng janynan Oralmandardyng beyimdeu jәne yqpaldastyru ortalyqtaryn qúryp ashyp bergen. Olardyng әr qaysysynda bekitilgen shtattyq kestege sәikes qyzmetkerleri bar bolatyn. Osy mekemeler 2013 jyly oblystyq Júmyspen qamtudy ýilestiru jәne әleumettik baghdarlamalar basqarmasyna qosylyp jergilikti budjetten jyl sayyn arnayy qarjy bólinip túrsa da sodan bergi uaqytta oralmandardyng mýddesi ýshin emes basqarmanyng mýddesi ýshin júmys jasap kele jatqanday әser qaldyrady. Mine osy mekemeni Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy jәne «Otandastar qory» » KEAQ -na berip shet elden kelgenderge birinshi kezekte qúqyqtyq aqparattyq aqyl-kenes beretin iskerlik ortalyq retinde qayta qúru býgingi zamannyng talaby. Sonymen qatar Enbek ministrligindegi etnikalyq qazaqtarmen júmys jasau basqarmalary da qysqartylyp jatyr. Oblystardaghy bólimderi de qysqartylyp basqarma qaramaghyndaghy  bólimderge qosylyp aty bar zaty joq boldy. Osy mәseleni oblys әkimderi oralmandardy beyimdeu ortalyqtaryn qauymdastyqtyng oblystyq filialdaryna  jauaptandyryp, naqty istermen ainalyssa ghana nәtiyjeli bolar edi degen oigha qalamyz.

Qoryta aitqanda, Elbasynyng arnayy tapsyrmasymen qúrylghan «Otandastar qory» KEAQ, Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghynyng kóp jyldan beri atqaryp kelgen, keybiri qarjylyq mýmkinshilikke oray kezek kýtip túrghan jýieli júmystaryn attap ótip,   basqa baghytta jasaghan jol kartasy arqyly  sheteldegi qazaq diasporasynyn  sheshimin kýtken sansyz  meselelerimen ainalysatyn qauqary barma, óitkeni dәl qazirgi tanda osy qorda etnikalyq qazaqtyng múng múqtajyn, mentaliytetin týsine biletin, kóshi-qon salasynda tәjiriybesi bar mamandar júmys istey me degen oy alandatady.

Qordyng basty maqsaty men mindeti Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghymen birlesip tarihy otanynan tys jerde ómir sýrip jatqan qandastardy elge kóshirip әkelu, olargha jón siltep, túrmys-tirshiligin ondap, kәsippen ainalysuyna, júmysqa ornalasuyna jәne ortagha beyimdelip, baspanaly boluyna jaghday jasau bolmaq.  Endeshe «Otandastar qory» KEAQ osy mindetinen auytqymasa eken dep tileymiz.

Amantay Toyshybayúly, jurnalist

Abai.kz