Búqaralyq aqparat qúraldary Abaydyng tughan kýni 10 tamyz ornyna 23 tamyz bolyp resmy týrde bekitildi dep taratqan habar eriksiz qolgha qalam alghyzyp otyr. Búl dúrysty búrys qylushylyq degen oidamyz.

1940 jyly Múhtar Áuezov pen Árham Kәkitayúly alghash ret Abaydyng tughan kýni jayly kenesken edi. Derek-dәiekter jan-jaqty qarastyrylyp, aqyrynda «10 tamyz» dep sheshilgen edi. Endi ne boldy? Amerikany janadan ashudyng jóni qaysy?Alty qaraghaydyng arasynda adasyp jýrgenimiz qalay? Mәselening anyq-qanyghy ýshin әngimeni jyl sanau tarihynan bastamaqpyz.

Jyl sanaudyng eskishe jәne janasha degen qos stiyli әu basta Europada oryn aldy. Biraq 19-ghasyrda-aq qoldanystan shyqty. Óitkeni, milliondaghan adamdardyng tughan jylyn ya bolmasa myndaghan tarihy derekterdi, aitalyq, Angliya men Fransiyanyng jýz jyldyq soghysy turaly jýz tomdyq arhivti qayta sapyru, yaky janasha stilge auystyru mýmkin emes edi. Europa elderi múnyng eshqanday payda bermeytinine, eng jamany,qalyng júrtshylyqty shatastyratynyna kóz jetkizdi.

Patshalyq Resey kesheuildetken jana kýntizbeni bolishevikter búrq etkizip engize saldy. Eki bólek stildi qatar qoldanudan Europa siyaqty bas tartpay ózinshelep engizdi. Nege? Óitkeni, olargha eng keregi –«biz bәrin de ózgertemiz, jana әlem jasaymyz!» degenge halyqty nandyru boldy. Ár dekret osynyng qúraly edi. Biylik qoldaryna tiyer-tiymesten jana kýntizbege kóshkeni, datalardy jantalasa auystyrghan jayy osymen óz týsinigin tabady.Qansha óktem bolsa da, bolishevikter orys klassikteri (Pushkiyn, Lermontov, Gogoli, Tolstoy, Chehov, Turgenev jәne t.b.), tarihy túlghalar (Lomonosov, Suvorov, Nahimov jәne t.b.) tughan datagha reforma jasay almady, shirkeu kitabynda qay kýni tuylghan delinse, sol kýiinde qaldy.

Biraq Qazan tónkerisi ótken kýndi 13 kýnge jyljytu barshagha berilgen belgi, búiryq esepti edi. Kәne, eki stildi qosarlamay kór endi. Eshkim de sau basyna pәle tilemeydi. Mysalgha Qazaq Kenes ensiklopediyasynda «Abaydyng tughan kýni eskishe – 29 shilde, janasha – 10 tamyz» delingen. Sózding qysqasy, eskishe jәne janasha dep qosarlap jazu qyzyl iydeologiya tanbasy. Ony qayta janghyrtu kýlkili nonsens. Bolishevikterding oilap tapqan «janalyghyna» bola úly Abaydyng tughan kýnin ózgertpek niyetimizge (onda barsha túlghalardiki birge ózgertiluge tiyisti) býkil adamzattyng an-tang qalary anyq.

Endi naqtyly mysalgha keleyin.Tayauda, 8 tamyz kýni Astana qalasy Dostyq ýiinde Abaydyng tughan kýnin anyqtaugha dóngelek ýstel úiymdastyrylghan eken. Jiynda aitylghan uәjder «Egemen Qazaqstan» gazeti (2019 jyl, 13 tamyz) jariyalaghan «Abay talqysy» atty materialda keltirilgen eken.

Jazushy, qogham qayratkeri Súltan Orazalin dau-damay Árham aqsaqal esteliginde «10 tamyz» degen datanyng janyna «eskishe» degen bir ghana sózdi qosyp jibergeninen tuyndady dey kele, ózining ústanymyn: «Qazirge deyin, 100, 125, 140, 150 jyldyqtary 10 tamyzda toylandy. Ony 23 tamyzgha jyljytqannan eshqanday payda tappaymyz» dep jetkizipti. Dúrys-aq. 10 tamyz iysi qazaqqa ayauly da dәstýrli data, onday bolu endi joq.

Endi qarsy uәjderge keleyik. Olardyng әuelgisi – Árhamnyng әkesi Kәkitay aitqan: «Abay jylan jyly, mal kýzeuge týsetin kezde tughan» degen derek. Dostyq ýiine jinalghandar «Mal kýzeuge týsetin kez, búl – tamyzdyng sony» dep payymdapty. Osydan Abaydyng tughan kýni  – 23 tamyz degen oidyng úshy qyltiyatyny óz ózinen týsinikti. Biraq búl ýlken qatelik.

Gәp sonda, 19-ghasyrdyng orta túsynda Yrghyzbay ruy tek «Bauyr» dep atalghan kenistikti meken etti, dәldisinde, qazirgi Eraly jazyghynda ghana kóship-qonyp jýrdi (Syrt Shynghys delinetin keng qonys – Baqanas  jaylauyn iygeru keyindegi sharua). Demek, Kәkitay «mal kýzeuge týsetin kez» dep Eraly jazyghynan Aqshoqy jәne onan tómengi Qasqabúlaq aumaghyna týsetin kezdi aitqan. Búl tamyz aiynyng sony emes, basy bolyp tabylady. Nege? Óitkeni, Syrt Qasqabúlaq Tobyqty men Uaqqa ortaq mal jayylymy bolghan (oghan jer atauynda «syrt» sózining túruy da aighaq). Sondyqtan Qúnanbay bastatqan yrghyzbay auyldary kýzeuge erterek týsetin edi әri qystaugha oralugha asyqpaytyn. Abaysha aitsaq: «Erte barsam jerimdi jep qoyam dep, Yqtyrmamen kýzeude otyrar bay».

Jiyngha qatysushylar myna túrghan Qasqabúlaq aumaghyna kóship-qonu men sonau Baqanas jaylauynan Bauyrgha týsudi shatastyryp alghan siyaqty.  Baqanastan Bauyrgha týsetin kez – tamyz aiynyng sony, әriyne. Biraq, Eraly jazyghynan Syrt  Qasqabúlaqqa kóshu kezi erterek. Oghan dayarlyq tamyzdyng basynan bastalyp, auyldardyng naqtyly qozghaluy tamyzdyng ortasyna jetip jyghylatyn. Mine osy aitylghan 1845 jylghy tarihy hәldi jiti eskermeu, aqiqatty búrmalaugha әkep soghady.

Sóitip, Kәkitay men Árhamnyng bergen derekteri qarama-qarsy emes, qayta birin biri tolyqtyryp túr. Ekeui de aqynnyng shyn tughan kýni YuNESKO kóleminde tanymal 10 tamyz ekenine ilandyra týsedi.

Dóngelek ýstelde aitylghan qarsy uәjding taghy biri – «Mәselen, Múhtar Áuezov ózi jayly mәlimetinde «men 15 sentyabri kýni tudym» dep jazady. Keyinnen óz qolymen 28 qyrkýiekke auystyryp jiberedi» degen. Eki stildi qosarlau – bolisheviktik janalyq dep jogharyda aittyq. Qaharly zamannyng talabyn oryndaugha, әsirese,tanymal túlghalar mindetker edi (milliondaghan qarapayym adamdar eshqashanda tughan kýnin jyljytqan emes). Múhannyng óz tughan kýnin auystyryp jibergeni ghylymy dәlel bola almaytyny sol.

Qoryta aitqanda, Abaydyng tughan kýni 23 tamyz dep dabyl qaghugha negiz bolarlyq senimdi sebepti kórmedik, eshbir dәlel-dәiekti taba almadyq.

Alayda dóngelek ýstelde aitylghan oi-pikirlerdi «Abay talqysy» degen materialdyng avtory: «23 tamyz – hakim Abaydyng tughan kýni bolyp resmy týrde bekitilip, oqulyqtargha engizilse qúba-qúp» dep týiindepti. Osydan bes jyl búryn «Abaydyng tughan kýnine arasha!» atty maqalada  «23 tamyz degen ótirik data» dep jar salghanbyz. Búl joly da sóz shygharghan boldyq. Múhang bekitken dәstýrli datagha adal bolayyq, Abaydyng 175 jyldyq mereytoyy bóten kýnde atalyp, masqaramyz shyqpasyn degendik bizdiki.

Asan Omarov

Abai.kz