Біз хабарласқанда ақын Әлібек Шегебайдың ауылынан келіп отырған беті екен. Амандық сұрасқан соң ауылдың тыныс-тіршілігінен басталған әңгімеміз өлең мен өмір жайына ұласып, заманның тынысы мен Абайдың мұрасы жайлы біраз ой бөлістік. Әлібек Шегебай Абайдың қара сөздерін қара өлеңге айналдырып, орасан зор еңбекті аяқтауға жақын қалыпты. Ұлы бабаның 175 жылдығына орай ақын қара сөзге қара өлеңнің шекпенін жауып, ұлттың рухани қазынасын толықтырып отыр.

- Әлібек аға, сіздің буын, сізбен тұстас ақындар қазақ поэзиясына қандай үлес қосты, қара өлеңге қандай жаңашылдық енгізді деп ойлайсыз? Әлде олай қорытынды жасауға әлі ерте ме?

- «Әдебиетке осындай бір жаңалық әкелдік» не болмаса «осындай өзгеріс енгіздік» деп менің замандас, қатарластарымның ешқайсы айта алмайтын шығар. Меніңше, оның бәрі уақыттың еншісінде. Бірақ бір нәрсе анық, бір нәрсе ақиқат: біздің буын өліара уақытқа, бір дәуірдің екінші дәуірге өту кезеңіне, жаңа заманның жадаулау уақытына тұспа-тұс келді.

Тоқсаныншы жылдардың басы қандай заман болғанын білесіз. Қаламгерлеріміздің ішінде қап арқалап, базар жағалап кеткендер де болды. Ол туралы айтылды да, жазылды да.

Өлең дейтін Алланың өзі беретін сый. Тіршілік күйбеңімен сол өлеңнен айырылып қалған ағаларымыз болды. Кезінде Темірхан Медетбек ағамыз «Алтын көпірліктер» деп баға берген буынның ғұмыры осы кезеңге тап келді.

Ол кісі өз мақаласында біздің замандастардың бірталай өкіліне, бүгінде елуді еңсеріп, алпыстыңа ауылына ат басын бұрған Жарас, Маралтай, Әмірхан, Бауыржан сынды азаматтар бастаған біраз ақынға тоқталған болатын.

Кеңес одағы ыдырап тәуелсіз Қазақстанның әлі табанынан нық тұра алмай жатқан кезеңінде біздің буын ақындары әртүрлі тағдырмен бетпе-бет келді. Ал поэзияға не жаңалық әкелді деп сұрасаңыз, оны алдағы уақыт, болашақ айқындайды.

- Әнге сөз жазасыз ба?

- Ара-тұра жазатыным бар. Бірақ кейінгі кездері одан қашқақтай бастадым. Өйткені қазіргі ән жазып жүрген адамдардың бәрін композитор деп айтуға келмейді. Композитор деп кешегі Әбілахат, Әсет, Шәмшілерді айтуға болады. Бүгінде ондай композиторлар жоқ қой.

Қазіргі сазгерлер уатсаппен әуенін жолдап, «мынаған сөз керек еді» деп жазып жіберіп жатады. «Қандай сөз? Бұл әуен не сұрап тұр?» десең, «Көресіз ғой енді. Махаббат, ғашықтық туралы болса...» дейтіндер бар.

Әнді жазған адам өз туындысына өзі немқұрайлы қараса, оған өзінің жүрегі ауырмаса, сен қалай бас ауыртпақсың. Сол себепті соңғы кездері әнге сөз жазудан қашқақтайтын болып жүрмін.

Ержан Смағұлов деген дәстүрлі керемет әнші жігіт бар. Сол бауырым таяуда хабарласып, кешегі тәлім мен тәрбиеге, өсиет пен өнегеге толы терме, толғаулардың жоғалып бара жатқаны жайлы жақсы бір ойын айтты.

Үлкен ақсақалдардың ақсақалдықтан қалуы, немере тәрбиелейтін әжелердің жоғалып бара жатқаны – сол мәселелерге байланысты ойланып көрсеңіз деп бір ұсыныс тастады.

Расында да, бала күнімізден бәріміз Майлықожа, Нартай, Жәнібек пен Аяздардың жыр, термелерін тыңдап өстік қой. Қазір шынында да терме жоқ. Жаппай эстрада, айқай-шу болып кетті.

- Бұл сұрақты қойып отырған себебім: бірде сізден жастау ақындардың бірімен әңгімелесіп отырып, одан өзгеше бір ой естідім. Мен одан «әнге сөз жазасыз ба?» деп сұрағанымда, оның «жоқ, мен поэзияға адалмын» деп жымия жауап бергені есімде қап қойыпты. Жазба ақындардың өз ішіндегі жазылмаған ереже десек бола ма, әйтеуір, кейбір ақындар өлеңге адалдықты сақтау үшін әнге сөз жазудан бас тартатын секілді ме қалай? Бұл ұстаным қаншалықты дұрыс деп ойлайсыз?

- Орыстарда «поэт» және «поэт-песенник» деген ұғым бар. Меніңше, әнге сөз жазудан соншалықты сақтанудың қажеті жоқ. Кезінде Мұқағалидың қаншама өлеңі әнге айналды. Ақиық ақын арнайы осы әнге деп сөз жазған жоқ.

Дегенмен өлеңдері әнге сұранып тұрды. Кешегі Қадыр, Тұманбай ағаларымыз қаншама керемет әндерге сөз жазып, елдің жүрегінде қалды. Сол сияқты егер ән шын мәнінде адам жүрегінен орын алатын, ұлттың нәрі бойына сіңген, рухты қозғай алатын болса, оған лайықты сөз жазып, неге оны халыққа ұсынбасқа?!

Қазір енді жасыратыны жоқ, әннің де, әннің сөзінің де мәні кетіп тұрған заман ғой. Әннің сөзін кім болса сол жаза салатын болды. Содан барып ақындарға халық сол өлшеммен қарай бастаған сияқты.

Яғни, әннің сөзін жазып жүрген әлгіндей адамға да, саған да сондай көзқараспен қарайды кейде. Оның бәрі де уақыт өте келе реттелетін шығар. Реттелудің басы әншілерге фонограммамен ән айтуға тыйым салудан басталып жатқан секілді ғой.

Ал бірақ ақынның әнге сөз жазғанында тұрған еш оғаштық жоқ. Халықтың көкейіндегіні дөп басып айта білсе, әнге сөз жазу - ақынның атақ-абыройына, дәреже-деңгейіне ешқандай нұқсан келтірмейді.

- Өлеңдеріңізді оқып отырып, бір байқағанымыз - өткенге көп қарайлайтын секілдісіз бе қалай? Жалпы сіз ғана емес, көп ақынның өлеңінде осы бір ностальгия сарыны бар секілді...

- Жалпы адам баласы өткен өміріндегі дүниелерге сағынышпен жиі қарайды, іздейді. Мен көп өлеңім арқылы ауылыма, балалық шағыма деген аңсар, сағынышымды көрсетемін.

Бәлкім, бұл сол кездегі тазалықты іздеу, аңсау шығар, не болмаса өзіңнің уақытыңның өтіп бара жатқанын сезіну болар. Балалық көзбен қараған кезде, я болмаса жастықтың желөкпе шағында байқалмай қалған дүниелерді қазіргі уақыттың өрнегіне салып отырып іздеу шығар.

Ауылы, туған жері жайлы өлең жазбайтын ақын жоқ. Ертеректе марқұм Аманхан Әлім ағамның «Мен бүгінгі ақындарды түсінбеймін. Ауылын сағынып, содан мұң жасайды да отырады. Ауылын сағынса көлік деген ағылып жатыр ғой. Барсын да аунап-қунап қайтсын. Оны несіне өлеңіне әкеп тықпалайды?» дегені бар еді.

Сол кезде Аманхан ағама айтқаным бар: «Аға сіз де ауыл, туған жер, оның өзен-көлдері мен қыр-қыраттары жайлы әлі күнге дейін өлең жазасыз. Сол ауылда өткен балалық, жастық шағыңызды сағынасыз. Бұл жерде адам ауылын ғана емес, сонда қалып кеткен балалығын сағынады, сол кездегі суреттер, көріністер қазір жоқ. Сіз қалай өзгерсеңіз ол да солай өзгеріп кеткен. Баяғы ақсақалдар мен әжелер жоқ. Алдыңыздан шығып қолыңыздан сүйіп, кімнің баласы екеніңді сұрастырып отыратын, батасын беретін олардың көзі кетті. Сондай шақты іздейтін шығар адам. Адамның қиялында өз әлемі бар» деп біраз әңгімелескенбіз.

Сол кезде ағам «сағындым, сарғайдым деп жеңіл-желпі жазылған өлеңдерге қатысты айтамын да» деп әңгімесін аяқтаған еді.

Менің осы жасқа келіп байқағаным, біз өткен шаққа қарауымыз керек екен. Бәлкім экономикалық немесе саяси тұрғыдан артқа қарайлаған дұрыс емес шығар. Артымызды жаман-жақсысы аралас заман қалып бара жатыр.

Бірақ ұлт ретінде, қазақ ретінде біз көп нәрседен айырылып қалғанбыз. Қаншама ғажап ұлттық құндылықтарымыз бар еді. Ары бармай-ақ қояйық, осы 30 жылдың өзінде біраз нәрсені жоғалтып алдық.

Мен еліміз тәуелсіздік алған жылдары мектеп бітірдім. Сол кездің өзінде көрген құндылықтарымыздың көбісі қазір жоқ болып кетті. Ауылға тән мейірбан мінез, кемелді кеңдік қазір жоқ.

Бір ғана мысал: тәуелсіз елміз десек те, көшеге шыққаннан бастап көңілге кірбің ұялататын қаншама жағдаймен бетпе-бет келесің.

Мен бұрын Мұхтар Шаханов ағамыз тіл мәселесін көтеріп, жиналыс, жиындарда сөз сөйлегенде «Әкетіп бара жатқан соншама не бар? Құдайға шүкір, өсіп келе жатырмыз. Тәуелсіздік алған елдің тілі жоғалушы ма еді. Тілді осыншалық проблема қылатындай не көрінді?» деп ойлаушы едім.

Бірақ мен дәл қазір шошып отырмын. Есік алдына шықсам ауладағы қазақтың балалары бір-бірімен орысша сөйлеседі. Мектебі қазақша, балабақшасы қазақша, бірақ тілі орысша. Өйткені оның әке-шешесі олармен орысша тілдеседі.

Бұрын ондай азаматтар «заман сондай болды, қазақша мектеп болмады, сосын орысша оқыдық» деп ақталушы еді ғой. Қазір бәрі басқаша бола тұра тіл мәселесі үлкен проблемаға айналып бара жатыр.

Бүгінгі таңда орыс және аралас мектептерді былай қойып, Қазақстанның бүкіл мектебінен орыс тілі пәнін алып тастаса да, ештеңе өзгермейтіндей жағдайға жеттік. Өйткені орыстану үрдісі Кеңес одағы тұсындағы қарқыннан да қатты күшейіп барады.

- Өлең жазғанда оқырманмен санасасыз ба? Сұранысын ескересіз бе?

- Жоқ. Өлеңді кім, қалай қабылдап қалар екен, түсінбей қалады-ау деп бас қатырмаймын, шыны керек. Ел не дейді екен, қалай қабылдар екен деп алаңдайтын болсам, өлең жазылмайды.

Кейде өлеңге бір жаңашылдық керек, өлеңде әркім өз мәнерін табу керек деп жатады. Мен соған бас қатырмадым көп. Өлең деген есеппен жазылатын дүние емес. Бәлкім, солай жазуға ізденетіндер бар да шығар. Өлең қалай келеді – параққа солай түседі.

- Бүгінге дейін төрт кітабыңыз жарыққа шыққан екен. Алғашқы кітабыңызды, әлбетте, уақ-уақ қайтадан парақтайтын боларсыз. Сол алғашқы кітабыңызда қазіргі ойыңызға кереғар өлең кездесе ме?

- Бұрынғы кітаптарымды парақтап отырып, кей өлеңдерімді өзгертіп отыратыным бар. Өйткені ол кезде сәл шалалық, жастық жалын болды. Кейбір дүниеге қазіргідей қарамаймыз ғой, әрине.

Бірақ, бірде жігіттермен бас қосып отырып, осыған қатысты ойымды айтып едім – біреулер қарсы болды. «Ол кездегі сенің көңілің, жаның, жүрегің солай қабылдады, солай түсірді. Енді оны сен қазір келіп, осы уақыттың қалыбына қалай саласың? Ол өлеңнің өз оқырманы бар. Ол өлеңдер уақытында өз бағасын алған. Бүгінгі ойыңмен сол шақтағы өлеңді сындыруға болмайды. Егер сол өлеңге жетіспей тұрған бір қате не болмаса кемшін тұс болса, сол кездегі жасыңа, жалынды мінезіңе лайықты болды. Қазір сен 25-те емессің ғой» деген сыңайлы ойын атқан еді. Сол ойға келісіп, бұрынғы өлеңдерімді өңдемейтін болдым.

Мұқағали немесе Қадыр ағаларымыздың алғашқы жинақтарын қарап отырсаң, сол кездегі өлеңдерінен олардың балаң жүрегі, мінезі көрініп тұрады. Бұл – әр уақыттың өз жарасымы.

Қазірдің өзінде мысалы мен бүгін түнде өлең жазсам, керемет туынды жазған болам. Одан өткен керемет өлең жоқтай көрініп тұрады. Бірақ үш-төрт күннен кейін қайта оқысам, қателіктері, ойдың дұрыс жеткізілмей қалғаны көрініп қалады. Оны енді реттейсің.

Кейде ақындардың өлеңді жаза салып, жариялап кеп жібергені байқалып қалып жатады. Өлең жазылған парақ – егістік алқап іспеттес. Арасынан қылтиып арам шөптері шығып тұрады. Оны уақытында байқап, түзеуге болады.

- «Ақыннан әкім шықпайтынына көзім жетті» депсіз бір сұхбатыңызда. Абай да болыстықтан түңілгенін жазады ғой. Өткенде әлеуметтік желіде бұған «Черчиль де өлең жазған, ақын болған» деп қарсы пікір жазып отырған бір оқырманды байқап қалған едім. Сіз әлі де ақыннан саясаткер шынымен шықпайды деп ойлайсыз ба, әлде саясатты қолай көрген ақын – ақын болудан қала ма?

- Мемлекеттік қызметте жарты жылдың көлемінде жұмыс істеген адаммын. Ол жерге барғаным бір жағынан дұрыс та болды. Біз кейде мемлекеттік қызметте істеп жүргендердің бәрі бір керемет өмір кешіп жүр, қашанда жағдайы жақсы деп ойлаймыз ғой.

Бірақ біздің көретініміз – тек сыртқы көрініс. Мысалы, қаламгерлер болып өңірлерге сапарға шығамыз, аймақтарда мерейтойлар болып жатады. Ол кісілердің (мемлекеттік қызметшілердің) күтіп алып, құрмет көрсетіп, сыйлап шығарып салып жататынын көреміз. Ал ішіне барып кірсең – ол да бір үлкен машина.

Көп жағдайда мен өзіммен екіге бөлініп сөйлесем. Оңаша қалғанда солай. Алдымда екі жол тұрды: ақындық па, әлде, әкімдік пе? Бірақ екеуіне бірдей қызмет ете алмайтынымды түсіндім. Ақындық – Алланың берген сыйы. Әкімдікті таңдасам, ақындықтың орта жолдан белінен қиып тастайтынымды сезіп тұрдым. Сол жолмен кетсем өлең менен кететінін білдім. Ол ешқандай дәлелді, дәйекті қажет етпейтін нәрсе.

Сол себепті саналы түрде бас тарттым. Одан бөлек ана жақтың да соншалықты баялдылығын көрмедім. Сондықтан артқа шегінуге тура келді. Осылайша өз бағытыма, өз Алматыма қайтайын деп шештім.

Мен осы уақытқа дейін ақындардың үлкен бір мансапты қызметке барғанын көрмедім. Сол қызметке барғанымда екі кісі «бекер келдің-ау» деген ойды айтты. Оның бірі – Мырзагелді Кемел ағам еді.

«Айналайын, қызметке барғаныңды естіп, көріп жатырмын. Бірақ осының бекер болды-ау. Сенің шығармашылығыңа үлкен қиянат жасайтын жер ғой бұл. Оқымайтын бала кітабын жауып сөмкесіне қалай салып тастаса, саған да шығармашылық тұрғысынан солай етуге тура келеді» деген еді.

Солай айтқан екінші адам – Құлбек Ергөбек ағамыз. «Он шақты жылым мемлекеттік қызметке кетті. Он жылда істейтін қыруар дүниелерімді қалдырып, уақытымды жоғалтып алдым» деді.

Бір жағынан ол жолды көрген, сол сатыдан өткен кісілер ғой. Мырзагелді ағамыз Парламентте үш рет депутат болды. Сол өмірлік тәжірибелерін ойдан өткізе отырып, ескертті ғой деймін маған. Одан кейін де бір-екі рет мемлекеттік қызметке ұсыныс жасалды.

Бір жақсысы, өткеннен алған сабағымды сараптай келе ол ұсыныстардан бас тарттым. Алдыңғысы болмағанда басқасына ұрынып, одан да көп уақытты жоғалтар ма едім!? Билікке жасалған қадам маған бұзылмайтын, бұлтармайтын жолымды көрсетіп берді.

- «Қара сөз қара өлеңге айналғанда...» деп тың жоба бастап, Абайдың қара сөздерін қара өлеңге айналдырған екенсіз. Оқып шықтық. Қара сөздер қара өлеңге теп-тегіс, жұп-жұмыр болып түскен екен. Бұл ауқымды әрі жауапты жұмысқа қалай келдіңіз?

- Бұл ой бір жылға жуық санамда жүрді. Бірақ жүрексіндім. Алып шыға алам ба, жоқ па деген сыңайда. Адамбыз ғой. Әртүрлі нәрсені жоримыз, жорамалдаймыз, ырымдаймыз дегендей.

Қазіргі уақытта Жазушылар одағы басқармасының Түркістан облыстық филиалында қызметтемін ғой. Алғаш барған кезден бастап Түркістанның қаншама қасиетті жерін араладым.

Аты белгілі Арыстан бабтан бастап Қожа Ахмет Яссауи, одан арғы жағындағы Укаша ата, Жылаған ата, Ер Қоян баба, Құсшы ата секілді тарихы мол керемет жерлер көп қой. Мына жағынан Хан тағының басына бардым. Ол енді өзіңнің қызығушылығың. Атын көп естиміз, бірақ басына бара бермейміз.

Мұның бәрін алдағы бір жобаға кіргізіп отырмын. Біразы жазылды, жазылып та жатыр. Ол жерлерде халық ішінде есімі танымал болған әулие-әмбиелер жатыр. Бәлкім, солардың желеп-жебегені ме, маған күтпеген жерден Абайдың қара сөзін қара өлеңге айналдыру туралы осындай ой келді.

Бірақ бір жылға жуық ойланып жүрдім. Бұл қалай болар екен? Содан кейін бұрын бұл істі қолға алғандар бар ма еді деп сұрастыра бастадым. Бәлкім, мен естімеген алдыңғы буын ағалардың ішінде де бұл бастаманы қолға алғандар болған шығар деп арі-бері сұрастырдым.

Бұған дейін ешкімнің ол қадамға бармағанын білдім. Қаламгер ағаларымыздың бір-екеуімен ақылдасып көріп едім – олар «Бұл - өте керемет жоба. Абайды ұрпаққа танытудың мың жолы бар. Мынау соның біреуі болғалы тұр екен. Бірақ мұны алып шығу бар» деп ескертті.

Қара сөзді күніге ақтарып, парақтап, оқып жүрдім. Осы жылдың наурызында індет елге енді ауыз сала бастаған кезде алғашқы қара сөзін қара өлеңге айналдырып бастадым.

- Бүгінге дейін 45 қара сөздің түгелін өлеңге айналдырдыңыз ба?

- 44-ін аяқтадым. Бірақ 38-ші қара сөзді әлі де өлеңге көшіріп жатырмын. Себебі оның формасы да көтеретін жүгі мен ауқымы да басқа, діни бағыттағы үлкен дүние. Қара сөздердің ішінде көне парсы, араб тіліндегі сөздер көптеп кездеседі. Ғалым, шығыстанушы жігіттерге хабарласып, ақылдасып отырдым. Қазір сол 38-ші сөзді жазу үстіндемін. Алла қаласа аяқталып қалар.

Шындап келгенде бір қара сөз бір поэмаға да арқау болады. Бір қара сөзді жан-жақты талдап, сыншылар мен философтардың пікірімен танымдық бір кітап жазып шығуға да болады. Ал мен мағына-мазмұнынан ауытқып кетпей, өз қалпында өлеңге айналдыруды мақсат қылдым.

Әзірге оқығандар жақсы қабылдап жатыр. Бүгінге дейін 5-6 өңірлердің кітапхана қызметкерлері хабарласып, осы өлеңдерді пайдалана отырып оқырмандар арасында түрлі байқаулар өткізсек деп менен рұқсат алды. Әрине қуана-қуана келісіп жатырмын. Өйткені еңбектің өзі де сол үшін жазылды ғой.

- Осы еңбегіңізді жеке кітап ретінде шығару жоспарыңызда бар ма?

- Бар. Қара сөз бен осы өлеңдерді қатар бере отырып бір кітапты оқырманға ұсынсам деген де жопарым бар. Бұл енді алдағы күндердің еншісіндегі шаруа.

Кейінгі кезде бір байқағаным: Абай шығармалары белгілі ғалымдарымыз арқылы ғылыми тұрғыдан көп зерттеліп келеді. Бұл өте керек, әрине. Бірақ ғылыми жағынан бөлек, танымдық жағын да дамытып, қарапайым ел үшін де екінші бағытта жұмыс жүргізілуі керек.

Мен осы қара сөздерін қара өлеңге көшірген еңбегімді екінші бағытқа жатқызамын. Бұл Абайды дәріптеудің, танытудың тың жолы деген ойдамын. Мен терең қазынаның бетін ғана қалқып алып, өлеңге айналдырып, оқырманға ұсынып отырмын.

Бұл қазынаны менен кейін де талай адам келіп қазады. Менен кейін де қаншама ақын осы формада өлеңге айналдыруы мүмкін. Абайдың мұрасы – ешкімге тарлық қылмайтын үлкен қазына. Бұл қазынадан кез келген қазақ өз үлесін қазып алып, керегіне жарата алады. Өйткені, Абайы бар ел ешқашан адаспайды.

- Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан Аян Бекенұлы

Дереккөзі: inform.kz

Abai.kz