Тұңғыш рет УЕФА Чемпиондар лигасының негізгі кезеңіне жолдама алып, бүкіл елді қуанышқа бөлеген Алматының «Қайраты» енді Еуропаның сегіз ұжымымен күш сынасады: «Реал» (Мадрид, Испания), «Брюгге» (Бельгия), «Олимпиакос» (Грекия) және «Пафос» (Кипр) командаларын өз алаңында қабылдаса, «Интер» (Италия), «Арсенал» (Англия), «Спортинг» (Португалия) және «Копенгаген» (Дания) командаларымен сырт алаңда белдеседі.

Бірер айдың ішінде өз табысымен күллі жанкүйер қауымның назарын өзіне аударған алматылық клубтың өз атауын қалай алғаны туралы әңгіме жұртшылық арасында қайта өрби бастады. Осыған орай төмендегі мақаланы оқырман назарына ұсынамыз.

Алаш футболының алғашқы қадамдары

«Футбол – қазақтың оң жамбасына келмейтін спорт түрі» деген  пікірлер жиі қылаң бергенімен, екі жыл бұрын Қазақстан өз футболының... 110 (!) жылдығын атап өтті. Өйткені отандық спорт жылнамашыларының орасан еңбегінің нәтижесінде қазақ топырағындағы алғашқы футбол командасының 1913 жылы құрылғаны дәлелденді. Семейде ту тіккен «Жарыс» («Ярыш») клубының құрамында тіпті әдебиетіміздің алыбы Мұхтар Омарханұлы Әуезов те ойнаған. Аяқдоп өнерінің алғаш еліміздің дәл осы өңірінде пайда болғанына да таң қалудың реті жоқ, өйткені ХХ ғасырдың басында Семей – Орталық Азиядағы ең ірі сауда-экономика орталығының бірі еді. Тарихшылар «футболды мұнда жиі ат басын бұратын ағылшын көпестері алып келді» деген ұйғарымға түгел ұйыған. Көп ұзамай бұл ойын біртіндеп еліміздің өзге аймақтарына да кеңінен тарала бастады.

Сурет: Сәкен Сыбанбайдың мұрағатынан алынды.

Алайда футбол қазақ жеріне орыстар арқылы келді деген дерек те кездеседі. 1912 жылы Мәскеуден Семейге Куприянов деген көпес келеді. Ол футболға қызыққан жастарды жинап, жаттықтыруға әуес болған екен. Өзімен бірге доп, қақпа торын әкеліп, кәдімгідей футбол командасын жасақтайды. Сөйтіп, осы жылы Семейдегі ерлер гимназиясы мен семинариясында алғашқы футбол командасы құрылады. «Жарыс» деп жүргеніміз – сол команда болса керек. Қалай болғанда да, қазақ футболының отаны – Семей қаласы екені анық.

Ал бозбала Мұхтардың сол командада жартылай қорғаушы болып ойнағанын дәлелдейтін тарихи құжаттар бар. Мәселен, Ахмет Әуезовтің (Мұхтар Әуезовтың ағасы) 1967 жылы жарық көрген «Бала Мұхтар» кітабында Әбдінасыр Миршанов пен Салық Хисматуллиннің мақаласы жарияланған (бұлар да – «Жарыс» клубының футболшылары). Олар мақалада бозбала Мұхтардың тұңғыш қазақ футболшысы екенін дәлелдеген. «Жарыс» командасы құрамында Әуезовпен бірге Ахметсәлім Кәрімов (капитан), Қасымхан Мұхаммедов, Салық Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мұхаммед Сайдашев, Юнус Нығматуллин, Әміржан Сыздықов, Ғабдулхан Ғаббасов, Мұхамедулла Құрманов, Гусман Ямбушев, Сабыржан Ахметшин сынды жігіттер ойнаған екен.

Қазақтар арасында футбол осылайша дами бастады. «Жарыстан» басқа «ССК» (Семей спорт үйірмесі), «Олимп», «Ласточка» және «Орлята» деген командалар құрылды. Енді басқа жұрттармен ойын өткізу қажет болды. Қазақ жеріндегі ең алғашқы «халықаралық» жолдастық матч та осы Семейде өтті. Қазақтар 1918 жылы чехтармен футбол ойнапты! Бұлар қайдан келген чехтар? Сөйтсек, Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұтқынға түскен бірталай чех азаматы осы қалада болған екен. Тұтқындар арасында тіпті 1912 жылғы Олимпиада ойындарына қатысқан екі адам болған деседі. Нәтижесінде, біздің команда 2:1 есебімен жеңіске жетіпті.

Жоғарыдан түскен нұсқау

Кеңес Одағының тұңғыш футбол чемпионаты 1936 жылдан бастап өткізіле бастады. Бұл алғашқы додаға қазақстандық бірде-бір клуб қатысқан жоқ.

КСРО-ның 1937 жылғы біріншілігінде өнер көрсеткен бірінші қазақ командасы «Динамо» еді. Ол кеңес футболының 5-лигасында ойнап, бар-жоғы 6 матч өткізді (3 ұтыс, 2 тең нәтиже, 1 ұтылыс). Команданың аты жиі өзгерумен болды. 1954 жылғы чемпионаттың жартысын «Команда г.Алма-Аты» деген «есіммен» өткізген ұжымға 15 маусым күні «Локомотив» атауы берілді. Бірақ бұл ат та көп тұрақтаған жоқ, келесі додаға команда «Урожай» деген атпен қатысты.

Сурет: Сәкен Сыбанбайдың мұрағатынан алынды.

1956 жыл да келіп жетті. Алматылық команда КСРО чемпионаты «Б» класының (ол кезде бірінші лига осылай аталатын) 2-аймағында сол «Урожай» атауымен ойнап жатты. Осы жылғы жаздың алғашқы күнінде ҚазКСР Министрлер Кеңесінің «Урожай» ерікті спорт қоғамын республикадағы колхозшылардың ерікті спорт қоғамымен біріктіру туралы қаулысы шықты:

«Постановление Совета министров КазССР от 01 июня 1956 г. за №299 – об объединении добровольного спортивного общества «Урожай» с республиканскими спортивными обществами колхозников.

Председатель СовМина КазССР – Д.Кунаев».

Арада бірер апта өткенде республикадағы ерікті спорт қоғамдары кеңесінің кезектен тыс пленумы ұйымдастырылып, онда Министрлер Кеңесінің жоғарыдағы қаулысын тез арада жүзеге асыру және біріктірілген ерікті спорт қоғамына жаңа ат беру мәселелері талқыланды.

Әуелде түрлі ұсыныстар болыпты. «Урожайдан» ұзап шыға алмаған біреулер «Өнім», «Егінші», «Алтын дән» деген атаулар ұсынса, кейбіреулер спорт ұжымына «Тұлпар», «Жастар», «Күресші» сияқты есімдердің жарасатынын алға тартыпты. Тіпті «Дала бүркіті» десек қайтеді?» тәрізді қызық ұсыныстар да кездесіпті. Таң қаларлығы, ұсыныстар көп болғанымен, олардың бірде-бірі дауысқа салынбаған. Пленум президиумында отырғандардың бірі «жоғарғы жақтан «Қайрат» деген атау түсіп отыр, соны дауысқа салып, қабылдасақ...» деген бұйрыққа бергісіз өтініш айтқан соң-ақ, жиынға қатысушылар оны бірауыздан қолдайды.

Сонда әлгі «жоғарғы жақтан «Қайрат» деген атау түсіп отыр, соны дауысқа салып, қабылдасақ...» деген ұсыныстан не ұғуға болады? Шамасы, ерікті спорт қоғамдарының ешбір өкілі «Қайрат» деген атауды ұсынбаған. Сосын, байқасаңыз, бұрын «Динамо», «Локомотив», «Урожай» деп, тек «ұлы да құдіретті» тілде аталып келген командаға пленумға қатысушылар кілең қазақша атаулар таңдауға тырысқан. Ал бұл – ол уақытта арнаулы тапсырмасыз тынатын тірлік емес. Демек, қазақ басшылардың бірінің нақты нұсқауы болғаны анық.

Бұған пленум хаттамасы туралы шолуға көз жүгірткенде тіпті илана түсеміз. Онда: «Ни один из предложенных обществами вариантов не был даже рассмотрен на повестке дня. Кто предложил название «Кайрат» –  осталось так и неизвестно. Судя по всему, это имя было «спущено» сверху и не исключено, что инициатива исходила от самого Димаша Ахмедовича», – деп жазылған.

Расында да, «Қайрат» атауын нақты кімнің ұсынғаны сол белгісіз күйінде қалғанына қарағанда, оны Д.А.Қонаев жасырын түрде әлдекімге тапсырған болуы да мүмкін. Ашық айтатындай, сол кездегі КСРО-дағы, республикадағы, Алматыдағы ұлтаралық ахуалдың, ұлттық саясаттың бағыты белгілі ғой. Қалай болғанда да, «Қайраттың» ардагерлері де, жанкүйер қауым да команда атын Димекеңнің қойғанына күмән келтірмейді.

Сәкен Сыбанбай

Abai.kz