Қытайда өтіп жатқан Шанхай ынтымақтастық ұйымының (ШЫҰ) саммиті қазіргі жаһандық саяси дағдарыс жағдайында айрықша мәнге ие оқиғалардың бірі болып отыр. Бұл жиынға Қытай, Ресей, Үндістан, Пәкістан, Иран сияқты державалардың басшылары қатысып, аймақтық қауіпсіздік пен сауда-экономикалық әріптестік мәселелерін талқылауда. Саммиттің салмағы оның тек жаһандық саясатқа ғана емес, өңірлік қауіпсіздікке де ықпал етуімен өлшенеді.

ШЫҰ-ның тарихы 1996 жылдан басталады. Алғашқыда Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан арасында әскери сенімді нығайту, шекара маңындағы қарулы күштерді қысқарту мақсатында келісім жасалып, бұл құрылым «Шанхай бестігі» деп аталған еді. 2001 жылы Өзбекстан қосылған соң ұйым ресми түрде ШЫҰ атауын алды. Бүгінде оған Қазақстан, Қытай, Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Үндістан, Пәкістан, Иран және Беларусь мүше. Бұдан бөлек, Ауғанстан мен Моңғолия бақылаушы мемлекет мәртебесіне ие, ал 14 ел диалог серіктесі ретінде тіркелген.

Ұйымның ықпалы жылдан-жылға артып келеді. Бүгінде ШЫҰ әлем халқының жартысына жуығын және жаһандық ЖІӨ-нің төрттен бірін қамтиды. Қытай саммитті Жаһандық Оңтүстіктегі көшбасшылық позициясын бекіту үшін пайдаланса, Ресей бұл алаңды Батыстың санкциялық қысымына қарсы серіктестік құру тетігі ретінде қарастырады. Ал Орталық Азия елдері үшін ШЫҰ – аймақтық қауіпсіздік пен экономикалық даму тепе-теңдігін сақтайтын маңызды құрал.

Қазақстан да ұйымдағы рөлін айқын көрсетіп келеді. Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың айтуынша, Қазақстан Қытаймен жан-жақты стратегиялық серіктестікке басымдық беріп, сауда-саттық көлемін жаңа деңгейге көтеруде. 2024 жылы екі ел арасындағы тауар айналымы 44 миллиард долларға жеткен. Визасыз режимнің енгізілуі, қытай технологияларының келуі және шағын бизнеске ашылған жаңа мүмкіндіктер еліміз үшін ШЫҰ-ның нақты пайдасын көрсетіп отыр. Сонымен қатар Қазақстан көпвекторлы саясат аясында ұйымды Еуропа мен Азия арасындағы транзиттік дәліздер арқылы байланыстыратын негізгі дәнекер рөлін атқаруда.

ШЫҰ-ның басты бағыттары – аймақтық қауіпсіздік пен лаңкестікке қарсы күрес, сауда-экономикалық ынтымақтастықты тереңдету, энергетика мен инфрақұрылымды дамыту, мәдени-гуманитарлық байланыстарды кеңейту. Осы тұрғыда ұйымға Түркия, Әзірбайжан, Сауд Арабиясы сияқты елдердің қызығушылығы артып отыр. Бұл – ШЫҰ-ның Шығыс пен Батыс арасындағы тепе-теңдікке ұмтылған мемлекеттер үшін де тартымды платформаға айналғанын көрсетеді.

Дегенмен ұйым ішінде шешілмеген қайшылықтар да бар. Үндістан мен Пәкістан арасындағы ұзақ жылғы текетірес, Қытай мен Үндістан арасындағы шекара мәселелері, сондай-ақ әр елдің ұлттық мүдделерінің тоғыспай жатуы ұйымның ортақ шешім қабылдауына кедергі келтіреді. Мәселен, жақында өткен қорғаныс министрлері кездесуінде Үндістан Иранға қатысты ортақ мәлімдемеге қол қоюдан бас тартқан болатын. Бұл ШЫҰ-ның толыққанды біртұтас ұйым ретінде қалыптасуы әлі де қиын екенін аңғартады.

Соған қарамастан, ШЫҰ қазіргі геосаяси ахуалда балама күш орталығын қалыптастыруда. Қытай мен Ресейдің стратегиялық серіктестігі, Үндістанның жаңа қадамдары, Иранның Шығысқа бет бұруы және Орталық Азияның транзиттік әлеуеті ұйымның болашағын айқындайтын негізгі факторлар болып отыр. Қазақстан үшін бұл – көпвекторлы саясатты жалғастырып, өз мүдделерін қорғаудың маңызды платформасы.

Қорытындылай айтқанда, ШЫҰ – Еуразиядағы қауіпсіздік пен ынтымақтастықтың жаңа архитектурасын қалыптастырып жатқан ұйым. Оның әлеуеті зор, алайда ішкі қайшылықтар толық шешілмейінше, ұйым бірыңғай саяси блокқа айнала қоймайды. Дегенмен, қазіргі геосаяси турбуленттілік жағдайында ШЫҰ-ның рөлі артып, Қазақстан секілді елдерге жаңа мүмкіндіктер ұсына беретіні анық.

Abai.kz