Тарих беттерін парақтасақ, XV–XVI ғасырлар Еуразия кеңістігі үшін ерекше дәуір болды. Осы кезеңде Алтын Орда ыдырап, оның орнында жаңа мемлекеттер пайда болды. Солардың бірі – Астрахан хандығы. Бұл хандықтың шығу тегі, халқы мен билеушілері жөнінде түрлі пікірлер айтылған. Кей тарихшылар оны Қырым мен Қазан хандықтардың қатарында жатқызады, енді біреулері қазақтармен тарихи, мәдени, тіпті этникалық байланыстағы халық деп атап көрсетеді. Сонда сұрақ туындайды: Астрахан хандығы – қазақтар ма еді?

Астрахан хандығының пайда болуы 

Астрахан хандығы 1460-жылдары Алтын Орданың әлсіреуінен кейін пайда болды. Оның негізін Жошының ұрпақтары қалағаны белгілі. Хандықтың орталығы қазіргі Астрахан қаласы орналасқан Еділдің төменгі ағысында еді. Географиялық тұрғыдан бұл жер Дешті Қыпшақ даласының батыс шетінде, яғни қазақ руларының ежелгі қоныстарына өте жақын болатын.

Астрахан халқының негізі – қыпшақтар, наймандар, алшындар, қоныраттар, жалайырлар, керейлер секілді түркі тектес рулар болған. Бұл рулардың көпшілігі кейін Қазақ хандығының құрамына кіргені тарихтан мәлім. Сондықтан этникалық тұрғыдан алғанда, астрахандықтар мен қазақтардың түбі ортақ екені даусыз.

Астрахан аймағындағы халық түркі тілдерінің қыпшақ тармағында сөйлеген. Сол тіл – қазақ тілімен тектес. Қазіргі қазақ тіліндегі көптеген сөз, дыбыстық жүйе мен грамматикалық құрылым астрахандық жазба ескерткіштермен ұқсас келеді. Бұл – олардың мәдени және тілдік байланысын айғақтайтын дәлелдердің бірі.

Сондай-ақ киім үлгілері, тұрмыс салты, мал шаруашылығына негізделген өмір салты да қазақ мәдениетімен үйлеседі. Астрахандықтар жазда жайлауға, қыста қыстауға көшіп отырған. Бұл – нағыз көшпелі дәстүр, яғни қазақтардың өмір тәсілімен бірдей.

Астрахан хандары да Жошы әулетінен шыққан. Мысалы, Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы күшейіп, батысқа қарай ықпалын арттырған кезде, Астрахан билеушілерімен дипломатиялық қатынас орнатылған. Қазақ және Астрахан хандары туыстас әулеттер болғандықтан, кейде өзара одақтастық орнатып, кейде билік үшін тайталас та өмір сүрген.

Айтар болсақ, Қырым мен Қазан хандары арасындағы саяси тепе-теңдікке қарсы тұру үшін қазақ және астрахандық билеушілер өзара көмек көрсеткен. Бұл олардың тек көрші емес, тарихи бауырлас хандықтар болғанын көрсетеді.

XVI ғасырдың басында Қазақ хандығы мен Астрахан хандығының арасы әсіресе жиі байланыс орнатқан. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегінде Еділ бойындағы хандықтар туралы айтылады. Онда қазақ билеушілерімен сауда, елшілік, туыстық байланыс орнатқаны баяндалады.

Сонымен қатар қазақтар мен астрахандықтардың арасындағы рухани жақындықты ислам дінінің ортақ болуы да нығайтқан. Екі халық та Ханафи мәзһабын ұстанған, медреселерде бірдей діни кітаптарды пайдаланған.

Астрахан хандығы жойылғаннан кейін (1556 жылы Ресей жаулап алған соң), оның халқының көпшілік бөлігі Еділдің шығысына, яғни қазіргі Қазақстан аумағына көшіп келген. Олар Маңғыстау мен Атырау аймақтарына қоныстанып, қазақ руларына сіңісіп кетті. Кейін бұл рулар Кіші жүздің құрамына енді.

Астрахан хандығының тарихы ұзаққа созылған жоқ. XVI ғасырдың ортасында Ресей мемлекеті күшейіп, Еділ бойындағы барлық хандықтарды өз ықпалына алуға кірісті. 1556 жылы Астрахан толық жаулап алынды. Осы оқиғадан кейін көптеген түркі текті халық өз жерін тастап, Каспийдің шығысына, қазақ даласына көшті.

Сол кезден бастап қазақтардың саны артты, ал олардың құрамында бұрынғы астрахандық ру-тайпалар пайда болды. Демек, Астрахан хандығының құлауы қазақ халқының этникалық қалыптасуына әсер еткен тарихи үдеріс саналады.

Бүгінгі Астрахан облысында әлі де қазақтар көп тұрады. Олар өз тілін, дәстүрін сақтап келеді. Бұл да Астрахан хандығы мен Қазақ хандығы арасындағы байланыс үзілмегенін көрсетеді.

Астрахандық қазақтар – осы хандықтың рухани мұрагерлері. Олардың шежіресінде де Астрахан билеушілері мен батырларының есімдері сақталған. Қазақ тарихындағы Қайып хан, Ораз-Мұхаммед, Жүсіп сынды тұлғалар да сол дәуірдің ұрпақтары.

Қазіргі тарихшылардың пікірлері әртүрлі. Кей зерттеушілер Астрахан хандығын жеке этносқа тән мемлекет деп есептейді. Ал, бірқатар қазақстандық ғалымдар оның Қазақ хандығымен тығыз байланысын ерекше атап өтеді.

Яғни, академик С. Ақынжанов пен Е. Бекмаханов еңбектерінде Астрахан хандығының халқы қазақ этногенезінің бір тармағы болғаны дәлелденеді. Бұл пікірді археологиялық және жазба деректер де қуаттайды.

Тарихи тұрғыдан қарағанда, қазақтар мен астрахандықтардың айырмашылығы шектеулі болды. Олар бір даланы мекендеді, бір тілде сөйледі, бір дінді ұстанды, бір мәдениетті бөлісті.

Астрахан хандығы – түркі әлемінің ортақ мұрасы. Ол Алтын Ордадан кейінгі дәуірдегі қазақ мемлекетінің батыс қанаты іспетті қызмет атқарды. Халқының көп бөлігі кейін қазақ құрамына сіңіп, ұлттың қалыптасуында маңызды рөл атқарды.

Осылайша, Астрахан хандығын қазақ тарихының шетінде емес, өзегінде тұрған құбылыс деп айтуға толық негіз бар. Ол қазақ мемлекеттілігінің кеңістіктегі жалғасы, рухани және этникалық туысы. Сондықтан да Астрахан хандығы – қазақ тарихының ажырамас тарауы.

Бейсенғазы Ұлықбек, 

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz