(Қазақ хандығының 550 жылдығына орай)

«Мен өз заманымның жаңғырығымын, Ұран боп алғы сапта жүрді жырым. Он екіде аттанып, Қылыш ілдім білекке», - деп жырлаған жауынгер жырау Ақтамберді көз жұмар шағында өзінің өткен өмірін еске алған екен. Сол жаңғырықтың құлақтан үні кетпей, қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтер, аттары алтын әріппен жазылған хандарға тағзым етіп, Құран бағыштар жыл туды. «Мәңгілік ел» ұлы хандарымыздың арман мақсаты еді деген идеаны алға тартқаннан бері қызу талқылаулар жүріп жатыр. Қазақ хандығындағы «Қазақ» сөзіне әркімдер-ақ  таласып жүр. Бұл сөз ескі дәуірден келе жатқан сөз екенін білсе де бізге қалай таңылғанын білгісі келіп таласады. Бұл таластың әлі түйіні шешілген жоқ. Әлкей Марғұлан атамыз бұл сөзді Керей мен Жәнібекке дейін қолданыста болғанын айта келе «қазақ» сөзін «мықты», «берік», «жойқын», «алып», «батыр», «шабытты» дегенді білдіретіндігімен түсіндіреді. Шыңғысхан заманынан бұрынғы Уыз хан дәуірінде «Бозоқ, Үшоқ» деген сөздер болғандығын айтады. Бозоқтан−қазақ, Үшоқтан−үш жүз шықпады ма екен деп те меңзейді. Содан да барып орыстың «казак» сөзінің мағнасын іздесек осыған ұқсас болып шығады.   Шөмелеп үйген шөптің арасынан ине іздеудің қажеті жоқ. «Казак» деп тілді тістеп сіреспей-ақ, «ҚАЗАҚ» деп жуан дауыспен айқаласақ біз «казак» болып кетпейміз. Бізде ОТАН бар, ЕЛ бар, ШЕКАРА бар. Казактарда осының бірі де жоқ.

Шайбанид − Әбілхайыр зманында АрғынДайырқожа әділдігімен Ақжол атанып ханның ақылшы биі, беделді қазысы болған. Қарақыпшақ Қобланды батыр мен Би арасында дау болып, сөзге ерегісіп өшіккен батыр жапан далада Ақжол биді кездейсоқ кездестіріп өлтіргенде әкесі Құтан би:

Қарақыпшақ Қобыландыда,

 Нең бар еді, Құлыным,

Сексен асып, таянғанда тоқсанға,

Тұра алмастай, үзілді ме жұлыным,

Әділдікпен  атандың да Ақжол би,

Адасқанын жолға салдың,

 Бұл ноғайлы ұлының,

Аққан бұлақ, жаққан шырақ,

Жалғыз  күнде құрыдың, – деп қайғырған-ды.

Құн даулаған арғындар атақты би Ақжол үшін Қобланды батырдың басын сұрайды. Әбілхайыр хан 92 баулы қыпшақ арасында қобалжу туып кету қаупінен сескеніп «үш адамның құнын алып бітімге келіңдер» дегенді айтады. Арғынға бүйрегі бұрып тұрған ер Жәнібек сұлтан бұрынан бар кикілжіңнің отына май құйып, ағасы Керей екеуі бас болып бөліне көшіп Шу өзенінің төменгі сағасы Моғолстан жеріне Хантауындағы Қозыбас деген жерге жаңа хандық туын тігіп, хан ордасын көтереді. Мағолстан Ертістің сол жағалауынан Аягөз, Жайсан арқылы Балқаштың солтүстік жағалауын, Шу−Талас өңірлерімен Сырдарияға дейін созылып жатқан жерді қамтыды. Батысын Ақорда, теріскейін Сібір хандығы, оңтүстігін Ақсақ Темір империясы шектеп жататын. Иса Бұғы хан Әбілхайырға қарсы пайдаланамын деген ішкі есеппен Керей мен Жәнібектің баса көктеп көшіп келуін сөкет көрмеген. Сөйткен ханға ажал жетіп өліп кетті де мұрагерлерінің арасында ішкі тартыс есебінде қидаласып бірін бірі жойды да халқы табиғи түрде (ассимицияланып) басқа ру−тайпалардың тарихи заңдылықтарын қабылдап бір халыққа бірігуі өзінен өзі іске асып, мағолстан мемлекеті  жойылып, Жәнібек ханға қосылды.

«Бектемісұлы қолжазбасы» деген деректерде Керей хандығын құрарда «Құтан би бір біріне тірелген сатының ең биігіне шығып, кәмшәт бөркін дұрыстап, мақпал шапанының екі өңірінен ұстап ақырын сілкіп қойып жан жағына бұрылып айнала бір шолып өтті. Тоқсанға таянсада бетіне әжім түспеген. Ұзын бойлы, қыр мұрынды ақ сұр жүзінен кең маңдайлы қара қасты сұңғылалы өткір қос жанары сәуле шашып тұрды» дейді. Бір мезгілде бидің саңқ еткен дауысы естілгенде жиналған халықтың үстінен бір тізбек аққу құс ұшып өткен. Қанатымен қол соққандай сартылдатып сұңқұлдаған үндері көктен күмбірлей естілсе, оған қосылған Құтан бидің дауысы  кең даланы жаңғыртқаны сонша алты қырдың астындағы естімеген жан қалмағанын жазады. Би былай деді.

−Уа, қымбатты, ұл қызым! Өміріміздің келешек жалғастары! Сіздер үшін бұл құрылтай өте маңызды. Замана ілгеріден өте барды. Кейінгіге жете келді. Сол ілгергі өткен дәуірдің кемеңгерінен, көсемдерінен, шешендерінен көп мұра, еңбек қалды. Оны ұстайтын ел тізгінін алған хандар, билерге  бұқара халықтың еруі жөн. Сонда ғана айбынды, мәңгілік ел боламыз деді.

Арғыннан шыққан ақын, жыраулар Құтан бабаны «түп атамыз» деп мақтан тұтады. Бертіндегі  Жанақ ақын:

Алашта Арғын баба туған зерек,

Өзгеден ол кісінің жөні бөлек.

Арғынның түп атасы ақын Құтан,

Өлеңге бізден ұста болса керек. – деп жырлаған.

Арғын атамыздың бірінші бәйбішесі  Ергүл анамыздан Мейрамсопы жалғыз туады. Мейрамсопыдан Қуандық, Сүйіндік, Бегендік, Шегендік тараса, екінші әйелі Момын шешемізден саны айтып тұрғандай «Жеті момын» ұл тарайды (шежіре тізіп отырмағандықтан аттарын атамадым). Қабаттастырып алған соңғы әйелдері Нұрпаядан Қамбар, Жалықбас. Қарқабат анамыздан Болатқожа. Айнамкөз шешемізден екі қыз, және еріп келген ұлы Шұбыртпалысымен қосылып төрт ұл туады. Олар әкелері өлгеннен кейін ағалары: Қуандық, Сүйіндіктердің сөздері құлақтарына сіңіп «ҚАРАКЕСЕК» аталып кетеді.

Арғын тайпасы алты арыс Орта жүздің ішіндегі жауынгер қабырғалы ел екені белгілі, түтіні де мол. Сол арғындар Шыңғысхан заманында қайда болған? Орыс тарихшысы Аристовтың жазуынша, арғындар Таң ханның (Таян, Байбұқа деп те жазылады) басқаруындағы наймандардың Шыңғысханмен соғысып жеңіліс тапқанынан әлдеқайда бұрын батысқа қарай көшіп кеткен дейді. Саяхатшы-тарихшы Рубрук 1253 жылғы саяхатында Қапал, Лепсі жерінен «Арғын ата» тауын бөктерлей өткенде бұл кең алқапты «Органум» (Арғын) елі жайлағанын жазады. Қалай десекте, Алтайда Аргут өзені, «Амурға құятын Аргын өзені,  Кавказ тауының Сунжо өзенінің бойында Аргун ауылы, Аргун шатқалын бойлай ағатын Аргун өзені бар екенін, Армения жеріндегілерін де картадан, тарихтан білеміз. Артында өшпес із қалдырып отырған осындай аты шулы ел Шыңғысханды зерттеген жылнамашылардың, тарихшылардың қаламына ілікпегені, ауызына түспегені, Рашид Ад-Дин, Ян, Калашниковтардың кітаптарында жоқтығы осы себепті болар деп ойлаймын.

Мейрамсопы  Хақназар ханның әскербасы, кеңесшісі сардар болғаны Қазтуған жыраудың толғауларынан белгілі.

Бес сопы ағайынды Мейрам шешен,

Арғынның тайпасына болған көсем.

Көркіне көз тоймайтын сұлу еді,

Өзі батыр қартайса да нұрлы әсем.

Мерамсопының жастық шағы «ат ауыздығымен су ішкен, ер етігімен су кешкен» жаугершіліктің қызып тұрған Қасымханның заманы еді. Батырлары ат үстінен түспей Арал теңізінің арғы бергі жағын Қарақалпақ, Өзбектерден тазартып қоныстарын кеңейтті. Ішкі қазақы салт дәстүрді, жол жобаны қалыптастырып «Қасымханның қасқа жолы» атанған заң негіздерін қалап кетті.

Ақжол бидің немересі Мейрамсопы Аласапыран соғыстың саябыр тапқан тұсында қожалар әулетінен, Сыр бойындағы Аркөк қаласында жаугершілікте жүріп Арыстанбаб ұрпақтарының қызы Нұрпаяны кездестіреді. Сұлулығы мен ақылы үйлескен, шекер балдай сөзі бар Нұрпая дастархан басына өзі келіп, сары қымызды сапыра құйып, сырлы тостақты ұсынғанда қолынан үнсіз іліп әкетпей жүрек жалғастырғандай бөгеліп қалады. Қыз  Мейрамсопың атақ даңқына, ұзын бойлы сымбатына тамсанып өткір жанарынан жаны қысылып қолын жұлып әкете алмайды. Жар құшағына кіргендей тұлабойы күйіп, жанып балбырап көзін көзінен айыра алмай қалған еді. Үнсіз келісімін алған Мейрамсопы араға кісі салмай әке шешесіне өзі құда түседі. Ел жұрттың келісімін алып, той томалағын жасап шығарып салуға жесір жеңгесі Айнамкөз бес-алты жасар баласын ертіп, сіңлісі Қарқабат  бірге аттанады. Сырдан шыққан түйелі көш Шаян өзені бойында отырған «Тасқұдықтағы» еліне жетіп ұланасыр той жасатып қосылған еді.

Хақназар ханға дейінгі таққа отырғандар соғыстарда жеңіліс тауып қазақ шегарасын кеңейте алмай бес хан, оның ішінде Тоғым хан тоғыз ұлымен, екі бауырымен бірге 37 сұлтан қаза тапқан. Хандық таққа 1537 жылы  отырған Хақназар хан соғыс өнерін жетік меңгергені сонша 47 жыл хандық құрған кезінің алғашқы жылдарында-ақ орыс тарихшысы П.И.Рычковтың жазуынша Ноғай, Башқұрт, Татар, Сібір және  Астраханды, Бұхара, Хиуа, Ташкент хандықтарын өз билігіне көндіріп алым−салығын төлттіріп тұрады.

Нұрпаядан Қамбар, Жалықпас, Қарқабаттан  Болатқожа атты үш ұл дүниеге келген. Бәбішеден туған ұлдар тоқалдан  туғандарды өгей санап бұғанасы қатпастан еріп келген Шұбыртпалыны қосып қағажу көрсете бастайды. Реніш көрген балалар ширығып, өжеттеніп  батырланып «сен тұр мен атайын» болып қайсарланып өседі. Болатқожа ерте есейіп үйленіп мал басын құрауға ағалары мүмкіндік бермей, жақсы ат бітсе тартып алып зорлық көрсетуден танбайды. Белгілі бір ас−тойда аламан бәйге болып Мейрамсопының бәйбішесінен туған   ағалары бұрынғы соңғы бәйгелерде «Ақжолдап», «Мейрамсопылап» ұрандап шабады екен. Бәйгеге қосыларда Болатқожа шешесі Қарқабатқа келіп:

−Мен аналармен бірігіп «Ақжолдап» шаппаймын. «Ал сонда кімнің атын айтып  ұрандап шабайық?» –деп ақылдасады. Қарқабат аталарының атын атаудан именді ме балаларына «Қарқабат» деп шабыңдар деп кеңес береді. Осы жолғы бәйгеден озып, мәреден өтерде «Қарқабаттап» Болатқожа мен Қамбар өте шығады. Жиналған дүйім елдің құлақтары елең еткен оқыс оқиға осы жерде басталды. Тоқалдың атын атап шапқанына намыстанған ағалары «енші бермейміз» деген айқаймен, тоқал ауылын бөлек қондыруға, жылқыға күзет қойдырып, «Қарқабаттағандарды» қыр асырып көшіріп тастайды.

Ашуға булыққан Болатқожа Шұбыртпалыны бас етіп Қамбар, Жалықпаспен төртеуі Мейрамсопыға біткен бар жылқыны Созақ даласына қарай қиқулатып қуып кетеді. Артынан қуған ағалары бір күннен соң қуып жеткенде Бетбақдалаға бет алған беттегі шымнан соғылған қорада қамалған жылқыларға кезігеді. Ай шайсыз ұрыс басталып сойыл шоқпарға қарсы қару қылар тас табылмай қораға қаланған шымды лақтырып қорғанады. «Ұрыста тұрыс жоқ» дегендей сүт пісірім уақыт өткенде қуғыншының үлкені Қуандықтың басына тиген шым−кесек бет ауызын қанға бояп аттан құлатады. Жылқыны ала алмаған ағалары соққыға жығылып кеш түсе кері қайтады.

Бір тайды сойып тамақтанған Болатқожалар кеңесе келе енді бітім болмайтынын ескеріп ағалығын сыйлап жылқының жартысын қайтарып бермек болады. Таңертең   жылқыларды ортасынан қақ бөліп жылқының жүйрігін құлынан танып көзі ашылған, еншіден құр қалған Шұбыртпалы таңдап−таңдап отызшақты тайды бөліп алып қалды. Сәске түсте бөлінген жылқыларды айдап Болатқожа, Қамбар, Жалықпастар  Қуандық отырған Шақпақтас жайлауына келді. Ағаларына жолықпай жылқыларды тастап аналары Айнамкөз бен Қарқабатты үн түнсіз көшіріп жатқанда «қайда барасыңдар» деген жан болмай арттарынан кесек лақтырып, топырақ шашып қала береді.

Болатқожа Тоғым ханның кезінде берекесі кеткен елдің ортасында туып ержетіп, ағаларынан қағажу көргендікен атқа ерте мінді. Елін  асырауға барымта−сырымтаға қатысып Алатау бөктеріндегі Қызылтау, әрідегі Үйтас, Үшқызылды жайлаған қырғыздардан, Ертіс жағалап күнгей Тарбағатайға дейінгі қалмақтардан мыңдап жылқы айдап әкеледі. Сол жортуылдарда жүріп атағы елге жайылған Болаттың «қожасы» ұмытылып Болат батыр атанады. Жылқы жарықтық «айдаса желдікі, ысқырса жаудыкі» болып жайлауын жылқыға толтырады. Қолында 500-600 жігіт ұстап найза, қылыш, садақпен қаруландырып, киіз үймен қамтамасыз етіп жасақтандырды. Есейе келе Хақназар ханның сарбаздарына  Мейрамсопыдан тараған атқа мінер ұрпақтардан бір түмен қолды бастап барып қосылады.

1550 жылы орыс патшасының Қазан қаласын жаулап алғанын естіген Хақназар хан 100 мың әскермен Жайық, Елек өзені бойына аттанып ноғайларды өз құрамына бағындырады. Осы соғыста Болат батырлығымен Хақназар ханның көзіне түсіп мыңбасы болып сайланып, беделі артып, алған жеңіс олжасын артынан ерген сарбаздарыына бөліп береді. Батыстан Сібірге аттанған хан оның билеушісі Көшім ханды соғыссыз мәмілеге көндіріп тату көршілікке одақтас жасайды. Хақназар ханның мемлекеті күшейіп, нығая түсуі көрші елдерді еріксіз санастырып салық төлеп тұруға міндеттенеді. 1580 жылы қайта көтерілген Ташкент билігіндегі Баба сұлтаннан Сауран қаласын қайтарып алған соғыста Хақназар хан мерт болады.

Болат батыр сарбаздарымен Шаян өзенінің төменгі сағасындағы «Тасқұдықтағы» ауылына оралады. Ағайынды  төртеуі бірігіп бір қауым ел болып Болат батырдан Ақша, Түйте, Үкібай атты үш ұл өрбіді. «Ақшадан Бошан жалғыз туған, Жалбыз туған. Іш Бошаны елде қалып, Сырт Бошаны жауды қуған.» – деген бір ауыз өлең тұмардай боп аталардан қалған. Бошаннан бес ұл Жанту, Таз, Байбөрі, Машай, Манат Қаракесек тайпасының кіндігіне айналған бес ата немесе «Бес Бошан» деп те аталып кеткен. Таздан атақты Қаздауысты Қазыбек би туады. Оның кіндігінен өрбіген билер Бекболат, Тіленші, Алшынбайлар зманында елді ауызына қаратқан. Машайдың немересі Көкбөрі Керней Есім хан, Жәңгір хан тұсында қол бастаса, Кернейдің немересі батыр Балта «ақтабан шұбырынды...» заманынан Бөгенбай батырдың айнымас серігі, жаугершіліктегі батыры болып  Абылай ханның тұсында бес ата Қаракесек сарбаздарының мыңбасысы болған.

Сырт Бошанның басын құраған Машай Майқы әкесінің қолында көбірек тәрбиеленіп ерке өсіп қолына найза ұстап Мейрамсопы атасының жолын қуған. Салт жүріп қалғанда қайтыс болған Таз ағасының үйіндегі  Сұлубике жеңгесінің сұлулығы, сыңғырлаған күлкісі, бойын күткен кербездігі қыздан бетер қызықтырып көңіл жақын дос болып жүреді. Сұлубикенің отауына жиі баратындығын сезген ағаларында қызғаныш пайда болады. Байбөрі мен Манаттың  да ойы болып қанша жақындасса да жеңгесі ыңғай бермей қояды. Сонда да үлкендері Жанту тоқалдыққа алмақ болып әректтенеді. Бұл әңгімелер  әкелері Бошанның құлағына жетіп тез арада Байбөріге қосып тойын жасап береді. Машай әкесіне, ағаларына өкпелеп Майқы әкесінің қолына біржолата  келіп тұрақтайды. Майқы тез арада жесір отырған келіні Жамал сұлуды қосып отау құрып береді. Жамал айы күні жетіп босанғанда өлген баладан қалған немерем еді, емшектен шығарған соң өзіме берерсің дегенді айтады. Машай көзі көріп тұрған баладан айырлғысы келмей әкесінің сөзіне көнбейді. Майқы келіндерден сұрастыртса, Жамал «Машайдан тудым» деп жауап берген соң Майқы әкесі «бәрі бір өз балам ғой» деп ырымдап үш ақ отау көтертсе, төртінші етіп Машай өз отауын өзі көтертеді. Төрт отау тіккеннің жөнін сұраған елге «қыздай алған әйелден бір ұл туар» депті. Қыздай алған үш әйелдерінен де жиенді көбейтетін қыздар туған. Сонда ұлдан үміті үзілген ер Машай: «Майқы әкем әруақты кісі екен, бір әйелден үш рулы ел болатынымды қалай білген» деп таңданыпты. Қатарлары «біздің Машай ер екен, Бошаннан туса да, Майқыны әкем деп танып сөзін ұстанды» деп әңгімелеп жүрді. Қанаты жайылып өсе келе «Керней, Кәрсон, Қоныштағай» деген үш рулы ел болды.

Ер Машайдың заманы Тәуекел ханның қанды жорықтарының жеңісін көріп қазақ хандығының шегарасын кеңейтіп Қарақалпақ, Өзбек, Самарқанд, Ферғана жазығын алып, Алатау қырғыздарын бағындырып, қалмақтарды Жоңғар Алатауынан асырып тастайды. Ер Машай ат жалын тартып мінгеннен алғашқы соғысын 1598 жылы Тәуекел ханның Мәуереннахырға жасаған шабуылынан бастайды. Бұл соғыста үлкен жеңіске жеткен Хан Самарқандқа інісі Есім сұлтанды билеуші етіп, өзі Бұқара қаласын басып алуға аттанады. Бір жеңіп, бір жеңілген алма кезек шайқаста көп сарбазынан айырылған жеті күндік соғыста қайтыс болған Тәуекел ханның сүйегін алып ер Машай Самарқандқа оралды. Ханды арулап қойып, кәдесін атқарған соң Есімді хан көтерісіп таққа  отырғызысқан ер Машай Есім хан басқарған 50 мың әскермен Бұқараға аттанады. Абдолла ханың басын алып, қаланы өзіне бағындырып, Ташкентті де басып алып Тұрсынды билеуші етіп тағайындайды. Ұлы жеңіспен Түркістанға оралған Есім хан шығыстағы қалмақтарға қарсы соғысқа дайындалады.

Ер Машай қартайған шағында Ақша атасынан Бошанның жалғыз туғандығын сезініп қапалықта жүреді. Өзінен туған Бораншыдан найза ұстар батырлық көрмей, немере ұл сүймей ұзақ жүріп қалады. Әулие  әмбилерге жалынып, жалбарынып, молаларына түнеп қорасанға қой айтып жүргенде Бораншыдан бірінің артынан бірі Тілеулі, Сұраулы деген екі ұл көреді. Екеуі де бос белбеу болып өседі. Жақсылықтан күдерін үзбеген ер Машайдың Алла үмітін алдамай Тілеуліден қою қара қасты тау мұрынды ұл сүйеді. Қуанышында шек болмай ұлан асыр той жасап «кернейлетіп сырнайлатып бізде жауға шабар ма екенбіз» деп атын ырымдап Керней қойды.

Қазақтың хандық мемлекетін құрып аяғынан тік тұрғызған, шегарасын кеңейткен КЕРЕЙ, ЖӘНІБЕК, ҚАСЫМ, ХАҚНАЗАР, ТӘУЕКЕЛ, ЕСІМ, ЖӘҢГІР хандардың ісін жалғастырып сыртқы жауға тақиядай жер бермеген ТӘУКЕ, АБЫЛАЙ, КЕНЕСАРЫ хандарынан «Қаракесек−Көкбөрі Керней», «Батыр Балта» кітаптарымда  шама шарқымша мәлімет берген едім. Сол кітаптан осы бір үзіндіні жастар оқысын деп жария еткенді жөн көрдім.

Abai.kz