Қай қырғынды айтып отырсыз, сенатор мырза

Өмекең шатастырып отырған, ол кiсiнiң "тай-түрiк бабаларын" жойған Шыңғыс хан дегенiн түсiну тiптi қиын.

Шыңғыс хан жойған хандықтың бiрi - қазақ түгiлi күллi түрiктерге қатысы шамалы бирмалықтар мен таңғұттар, тибеттiктер мен басқа да қырық рулы аралас халықтар құрған "Батыс шия" (1038-1227) мемлекетi болар. Ол мемлекеттiң аумағы Қазақстаннан шалғайда жатқан қазiргi Ниң шия (дүңгендердiң жерi), Шияншй өлкесiнiң батыс солтүстiгi, Ган су өлкесiнiң батыс солтүстiгi, Шиңхай өлкесiнiң шығыс солтүстiгi мен Қытайға қарасты iшкi моңғолияның батысын қамтыған. Әзiргi негiзгi халқы дұңғандар мен тибеттiктер, iшiнара моңғолдар болып табылады.

Қазақ хандығынан бұрынғы Қарахан мемлекетi тұсында да, қарақытайлар-кидандар Жетiсу мен Орталық Азияда құрған Лияу хандығы тұ­сында да таңғұттар құрған Батыс Шия (907-1125) патшалығына бағыныштылық, алым-салық төлегенi жөнiнде жазба дерек мүлде жоқ екенi белгiлi. Ал қарақытайдың бүгiнгi Қытай - Хан ұлтына ешбiр туыстығы жоқ тұңғыс - моңғол тек­тi халық екенi, Шыңғыс хан жорығынан кейiн жергiлiктi қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр, т.б. халықтарға сiңiп, мұсылман болып кеткенi тарихи шындық

"Тай-түрiк ата-бабаларымыз" жөнiнде бiр нірсе деу тiптi жөнсiз.

Олай болғанда, Өмiрбек Байгелдi қандай тарихи жазба деректерiне сүйенiп "тай-түрiк-сынған ата-бабалары" жөнiнде ой кездiргенiн айтып бере алар ма екен? Күтемiз.

Тарихқа сенатордың бар таласы...

Тарихтан белгiлi болғанындай, Батыс Шия мемлекетiн де, қара қытай - Лияу мемлекетiн де, Қарахандар мемлекетiн де жойған Шыңғыс хан екенi жөнiнде Сiзше "Қытай елiнiң растауына" жүгiнудiң қажетi жоқ. Тарихтан әлiппелiк сауаты бар адамдардың бәрiне белгiлi жай.

Ал, Өмiрбек мырзаның "өзiне ғана берiлген ерекше қасиетiнiң" арқасында ашқан "Жер ұйығы, ғұламалар, қазақтан шыққан төрт пайғамбар жатқан қасиеттi Шу өңiрi, бұдан 5000 жыл бұрын өмiр сүрген ИБРАЊИМ пайғамбар, 7000 жыл бұрын өмiр сүрген МҮСIН пай­ғамбар, 11000 жыл бұрын өмiр сүрген сақтар т.б. жөнiндегi балгерлiк-сәуегейлiктерi жөнiнде сөз таластырып әуре болмайық, өйткенi бiз, ондай "ерекше қасиетi жоқ, құдайдың құлы, пайғамбардың үмметi ғанамыз. "Аяз әлiңдi бiл, құмырысқа жолыңды бiл" деген қазақ даналығын естен шығара алмаймыз.

Қиялдаудың да шегi болатын едi

Ендiгi соңғы сөздi Өмекең "ашқан" Елдiбай ақынға қатысты бiрнеше "жаңалықтарына" арнамақшымыз. Өмекеңдi "Мәдениет қайраткерi" атандырған ең басты еңбегi "Қытай елiнiң бүкiл тарихындағы ең ұлы, ең биiк,әілемге әійгiлi болған Ли Бай деген ақынын, зерттей келгенде, бiздiң қазақ халқының төл ұрпағы екендiгiн дәлелдеп, анықтағандығы" көрiнедi. Сонда, қытайша ең болмаса, амандасып, есен-саулық сұрасуды бiлмейтiн сенатор мырзаның 1300 жылдың алдында өмiр сүрген қытай ақынының қазақтың төл ұрпағы екенiн дәлелдеп шыққанына қалай сенуге болады? Өмекең "аштым" деген жаңалықтарды қытай жазба деректерiне "негiздеп, аударып" берген Мұхтархан ОРАЗБАЙдың қазақ халқы мен қазақ мемлекетiн ұятқа қалдырған өрескел бұрмалаулары мен қасақана алдап-арбаулары жөнiнде айтылар сөз басқа. Солай болса да, сенатор-тарихшы Өмекеңнен мынадай сұрақтардың жауабын сұрауға болатын шығар.

 -Қытайда мыңдаған жылдардан берi атадан балаға ата-тек есiм болып келе жатқан, бiр ғана Ли фамилиясын иеленген миллиондаған ұрпақтың iшiнен қандай тiл заңдылығына сүйенiп Ли Байды - EI-de-bai- Елдiбай атты қазақ жасап алғаныңызды дәлелдеп бере аласыз ба?

Қытайлардың аты-жөндерiн әркiм қалағанынша аударып, қазаққа меншiктей берсе, мына дүние не болып кетер едi?

Сол сияқтя Ли Байдың әкесi "Ли Кенi" қандай сиқырлы дұғаның күшiмен "Алқа би" етiп алдыңыз? Одан да сорақысы - "Елiбай. Ли Бай. Ли бо" атты кiтапқа жазған "Беташар" сөзiнде Өмекең ешбiр шек-шүбәсiз: Ақын өзiн "Дулат бабаның тоғызыншы ұрпағымын" деп анық айтқан" деп бадырайта жазады.

Сондай-ақ, ол тағы да бастырмалата "...өзiнiң жетi атасына дейiнгi шежiресi түгел берiлiптi,әзiрше олар қытайша жазылғандықтан қазақшасы аударылып шыға қойған жоқ. Бесiншi атасы түрiк қағанатының  iшiне кiрген дербес (?) 16 ханның бiрi болыпты. Руы барлық жердегiдей (?) бiрде ДУЛЫ, бiрде ДУЛАТ деп оқылып, айтылып жүр екен" - (7-бет) деп анықтай түседi.

Ғылымда, әсiресе, тарих ғылымында қалыптасқан қатаң қағидалар мен заңдылықтар бар. Тарихшы ең алдымен зерттеп отырған тақырыбына қатысты дерек көздерi мен оның дерекнамалық баянына арқа сүйеуi керек. Дастархан басында отырған қариялардың " дейдi екен, дептi екен, пәлен кiтапта немесе пәлен газет, жорналда жазыпты екенiне" сүйенiп тарих түйiнiн тарқатуға болмайтынын бiлетiн уақыт әлi жетпегенi ме?

Аталмыш дөкей кiтаптың 99 бетiнде Өмекең мен Мұхтархан аударуға үлгермеген Ли Байдың ата шежiресi қытай жазуымен берiлiптi. Бар болғаны бiр бет қана. Қытайдың ескi-жаңа жазуын оқудың "бiлгiрi" болған Мұхтархан мырза оны өзiнен басқа оқи да, түсiне де алмайды деп ойласа керек. Өзiне құдайдай сенетiн Өмекең көкесiне ол арғы атасы қытайдың Хан патшалығының (Б.з. бұрынғы 206-заманымыздың 220-жыл аралығы) әйгiлi генералы Ли Гуаң екенiн. 16 хандық тұсында (304-439) Батыс Лияң хандығын құрған Ли Хаудың 9-ұрпағы екенiн көрсететiн шежiрелiк кестенi терiс аударып "Дулат бабаның 9-ұрпағы" деп сендiредi. Бiздiң қоғамда, сiз бен бiздiң көзiмiздi бақырайтып қойып осындай сорақылықтарға ұялмай баратын адамдардың алшаң басып жүргенi, ол өз алдына ғана лақпай, күллi қазақ зиялыларын, сенаторлар мен халық жазушыларын адастыруға жол берiлетiнi қалай?

Ли Байға қатысты толып жатқан қасақана бұрмалаулардың мән-жәйiн анықтап беру үшiн қытай тiлiнiң "бiлгiрi", профессор-тарихшы Мұхтархан Оразбаймен айтыспасақ, елеске елтiп алған Өмекеңе бiр нәрсе деу қиын сияқты.

Әзiрше абайсыздан дөкей кiтапқа қытайша нұсқасы кiргiзiлген "Ли Бай шы ши биауды" (Ли Байдың ата-баба шежiресiн) қазақшалап берсек, көзi қарақты оқырманның өзi-ақ ақ-қарасын айырып алар.

Осы кестенiң ең астына не жазылған екен? Масқара-ай, бiлгiштер ұялмай-қызармай-ақ: "Ақынның сақталған шежiресi: Бесiншi атасы түрiк қағанатының қағаны болған дейдi",- деп қазақшалап қойыпты. Бұған не деуге болады?

Ал, осы шежiреге ескерту ретiнде қытай ғалымдарының төрт түрлi болжам пiкiрлерi берiлiптi. Ол туралы бiз де арнаулы тоқталатын боламыз, алдағы уақытта.

"Ештен кеш жақсы" деген, ойланыңыз, сенеатор мырза

Құрметтi Сенатор мырза, тарих - көңiл-күймен, қитұрқы мүдделердiң қылымсыған қыңқылына қыңа қоймайтын аса қатал да қайсар ақыл-ойдың жемiсi екенiн бiр минут та есiмiзден шығармауға тиiспiз. Сiзге, мынадай сөздермен тарихпен ойнауға болмайтынын айтқымыз келедi.

"Бiр айта кететiн жәй, Елiбай ақынды еш жерде де, еш уақытта да қытайдың өз халқының ұрпағы деп айтпаған екен, және айтпайды да екен. Керiсiнше Орта Азиядан, ғұндардан шыққан Шу өзенiнiң бойында, Шу қаласында туған деген түсiнiк кеңiнен орын алыпты" ("Елiбай" 5-бет).

Сiзге қарсы айтарымыз, Ли Бай ақынды еш жерде де, еш уақытта да қытайлар өз халқының ұрпағы емес деп айтқан да, жазған да емес. Ал, туылған жерi туралы өткен ғасырдың екiншi ширегiнде, әсiресе, 60-70 жылдардағы коммунистiк авантюра құтырынған кезеңде партиялық әрi ұлы хандық шовинистiк идеология қажетi үшiн Орталық Азияға, Шу өңiрiне қарай бейiмдейтiн зерттеусымақтар бой көтергенi болмаса (Го Моро т.б. ғалымдар аузымен), Қытайдың Ли Бай зерттеушiлерi ақын "Таң патшалығына қарасты Шу (           ), (Суябты бiлдiретiн - Су йе емес), (Сышуан өлкесiнiң ескi атауы) өлкесiнiң Шаңмиң өңiрiндегi Шиңлиан қыстағының адамы, жанама аты Тай Бай, лақабы Шиңлиандық (бiздiң фараптық - түркiстандық немесе алматылық дегенiмiздей) кiсi" деп жазудан еш жаңылған емес. ("Жұңгоның әйгiлi адам есiмдерiнiң үлкен лұғаты" 1921 жіне 1948 жылдар, Шаңхай Шаң У баспаханасы. 383 б. және 670 б.)

Өмеке, Сiздер жалаулатып жүрген Го МОРОның сөзi дегеннiң баспасөз бетiне қалай көтерiлгенi туралы да алда кеңiнен сөз ететiн боламыз.

 Қазақстанға қарасты Шу-Талас өңiрi жөнiнде қытай жазбалары ештеңе демегенi және Қырғыздың Тоқмақ қаласы маңы туралы жазбалар қытай баспасөзiнде 1970-жылдардан кейiн ғана пайда болғаны көп нәрседен хабар берсе керек.

Қытайдың Ли Байтанушылары оның туылған жерi туралы әртүрлi болжам айтқанның өзiнде, оның түрiк халықтарына - қазақ ұлтына, оның Дулат руына қатысы жөнiнде бiр иероглиф арнап көрген емес, қайта ұлы Қытайдың ұлы ақын перзентi екенiн жанын сала қорғап, айқындап беруден танған емес, сондықтан қытай халқының атынан, Қытайдың Ли Байтанушылары атынан өкiм шығара сөз айту Сiз сияқты Сенатор мырзаға мүлде жараспайды.

Өмiрбек Байгелдi мырза, сiз шынымен "тарихтың түйiнiн тарқатуға" бел байласаңыз, жарты жолда тоқтап қалмаңыз. Астамшылыққа да ұрынбаңыз, тарихқа, ғылымға құрмет ете отырып бiз тарапынан Сiзге қойылған сұрақтар мен терiстеулер жөнiндегi салихалы ойларыңыз болса айта жатарсыз..

Осындайда, тіуелсiздiк алғаннан бергi 20 жылға таяу уақыт iшiнде қазақ баспасөзiнде жарияланған тарихи тақырыпқа арналған алуан түрлi зерттеу мақалалар мен том-том кiтаптарда жазылғандарды сараптап қарағанымызда қоғамдық ғылымдар мен әдебиет саласында Мұхтар ӘУЕЗОВ, Ғабит МҮСIРЕПОВ, Әлкей МАРҒҰЛАН, Қаныш СӘТБАЕВ сияқты жұрт мойындаған, айтқан сөзi өкiмдей орындалатын, зор беделдердiң жоқтығы, сондықтан "бас-басына би болған өңкей қиқымдардың" жүгенсiз кетiп, ұлттық, тарихи санасы ендi ғана қайта қалыптаса бастаған халқымызды шатастырып бара жатқаны жанға батады екен.

Шығыс даналығының бiр жауһарындай тарих көшiнiң алдын жарқыратып келген "патша - патшаға, уізiр - уізiрге, әке - әкеге, бала - балаға ұқсауы керек" дейтiн өсиетiнен көз жазып қалған сияқтымыз.

 Ең дұрысы - етiктi етiкшi тiккенi, алтын-күмiстi зергер ұстағаны, қойды қасапшының бауыздағаны жөн болар.

Әлiмғазы ДӘУЛЕТХАН т.ғ.к.

(жалғасы бар)

Abai.kz