Qandayda da bir últtyng ruhany qúndylyqtarynyn  aitalyq, mәdeniyetinin, әdebiyetinin, ónerining jәne sporty syndy dýniyelerining kósh basynda jastar jýruge tiyis. Jastar tez qabyldaghysh jәne ózderine tәn shapshandyqpen alda jýrui zandylyq. Dey túrsaq ta, bizding jaghdayymyzda ruhany dýmpuler jasaudy bylay qoyghanda, qarapayym jaylardyng ózinde jastarymyzdyng qayda jýrgenin bilmey qalasyz.

Kezinde Tolstoy әdebiyetke esikten emes, terezeden kirgen degen әngime bar. Yaghny múnday qúbylys tek jastyqqa tәn qúrbandyqqa bara alatynday namys pen ruhty, jigerdi eske salady.

Jastar degende, oigha eng aldymen sol jas buynnyng býgingi tandaghy әleumettik belsendiligining tym tómendigi oralady. Keyde osy keler úrpaq óte úsaq-týiek tirlikting tónireginde shiyrlap qalyp bara jatqanday kórinedi. Mәseleni jeke sheshuge degen bastamashyl batyl talpynysty bayqay bermeysiz. Alayda, dәl qazirgi qazaq últynyng bar bolmysy men bolashaghyn aiqyndaytyn barometr — jastar. Sebebi, agha buyngha salmaq arta almaysyz. Uaqyt ózgerdi. Zaman auysty, zang da qayta týzilude. Yaghni, úrpaq almasatyn keziniz keldi! Al ol úrpaghynyz, qazaqtyng býgingi jastary jayynda keremettey pikir aitu qiyndau. Osy rette dәlel ýshin bir ghana jaytty algha tartayyq.

Kezinde toy mәselesine qazaq ýlken mәn berip, tәrbiyelik manyzy bar shara retinde qarastyrghan ba dep oilaysyn. Qyz quu, tenge ilu, kýreske týsu syndy últtyq oiyndar arqyly azamatyn tanyghan.

Toygha jastar iship-jem ýshin ghana emes, ýlken jauapkershilikpen barghan. Dayyndyghy bolmasa, taysaqtaghan. Osy jerden kelip namys degen mәseleniz qylang beredi. Al býgingi jastar toygha iship-jeytin, kónil kóteretin oryn retinde ghana qaraytyny belgili. Alayda, búl eshkimdi oilantyp otyrghan joq. Mýmkin, mindetti de emes shyghar, biraq «dәstýrding ozyghy bar, tozyghy bar» degen túrghydan kelgende qazaqtyng jas-kәrisining oilanatyn jәittarynyn» biri ekeni anyq.

Qysqasy ómirining kóbi ketip, azy qalghan adamdar kinәmshil keletindikten ýlkenderding jastargha ókpesi oryndy. Degenmen ókinishtisi sol, kerisinshe jastarymyz kóp rette kinәmshildikke salynatyny bar.

Ákeler men balalar:  kim-kimge ókpeli?

«Ákeler men balalar» problemasynyng ótpeli kezende ómir sýrip otyrghan elder ýshin ózindik ereksheligi bolatyndyghy bir bizde ghana emes. Ortalyq jәne Shyghys Europanyng 27 memleketinde jәne tәuelsiz memleketter dostastyghyndaghy elderde de bayqalyp otyratyn kórinedi. Búl ne erekshelik degennen búryn, osynshama elderding taghdyryn ortaqtastyrghan búl ne úqsastyq degen saualdyng jauaby onayyraq. Ol atalghan elderdegi «temir qorghan» qúlaghannan keyingi naryqtyq jәne demokratiyalyq reformalardy әr úrpaqtyng stihiyaly qabyldauy. Erekshelik  degenge   kelsek, ótpeli uaqyttaghy dәstýr men qoghamdyq normalar bir úrpaqtan ekinshisine auysarda búzylyp, tipti joyylyp, sodan qayta qalpyna kelip, qysqasy iyt-jyghys kýidi keship jatatyn kórinedi. Múny naq bastan ótkerip otyrghandardyng biri biz. Kim kinәli? Agha úrpaq pen jas buynnyng arasyn jalghaytyn dәneker jip nege sonsha bos?

IYә, bizde «egdeler mәselesi» emes, «jastar mәselesi» bar. Ásirese, tәuelsizdik alghannan beri jaghymyz bir talmay «jastar búzyldy, jastar ýitti-býitti» degendi jii aitamyz. Sebebi týsinikti, saldaryna ýnilip kóreyikshi.

«Kenes» atty kazarmadan bosaghan agha úrpaq jogharyda aitqanday ózindik dәstýr men qoghamdyq normalardy jas buyngha tabystarda qatty qatelesken syndy. Mýmkin búlaysha jaza basugha sol qayshylyqty jýiening de ýlesi ýlken әser etken shyghar. Batystyng «әni men sәninen» qansha qaqpaylap ústaghanmen tordaghy toty qúsynyz temir qúrsaudan qútylghan sәtte-aq basqasha sayrap shygha keldi. Nashaqorynyz da, jezóksheniz de, júmyssyzynyz da t.b. jastar. Kóbisi «búghaudan bosaghanmen» ne isterin, qayda bararyn   bilmey, anyryp túryp qaldy. Kózdi júmyp, túspaldap tartty sosyn. Qayda barsa da qiyn, óte qiyn edi. Qalagha barsa oqu onay emes, júmys tabu odan da qiyn degendey...

Endeshe —

Ózine senetin uaqyt

Zamannyng jastargha degen synayyn bayqadyq. Qatqyl. Sodan ba, әlemdik qoghamdyq-sayasy ýrdister men elimizde jýrip jatqan sayasi-ekonomikalyq reformalargha jas buynnyn, әsirese qazaqtildi jastardyng kirigui enjar. Búl bәrinen búryn shyn talap pen ýlken enbekting kemshindiginen be deysin.

Reti kelgende ózim kuә bolghan jaytty aitayyn. Bir kezderi «Soros-Qazaqstan» qory shygharmalyshyqpen ainalysyp jýrgen jastargha arnap, jazghy mektep júmysyna qatysugha bәige jariyalady. Oghan qatysugha men de niyet bildirdim. On kýnge sozylghan jazghy mektep júmysynyng әseri erekshe edi. Ár sala boyynsha elimizding jәne shet elderden arnayy shaqyrtumen kelgen lektorlar dәris oqydy. Al eng sonynda ýzdik
tanylghan talantty jastar әlemning myqty degen oqu oryndaryna bilimin terendetuge granttar alsa, qaybiri kórmelerge, festivalidargha, t.b. qatysu joldamasyn enshiledi. Ókinishtisi sol, osynday mýmkindigi mol sharalardan qazaq tildi jastardyng tym qalys qalatyny. Sonda biz qayda qarap jýretinimiz týsiniksiz. Kózi ashyq jasqa kýndelikti janalyqtardy sholyp shyghu men kompiuterdi iygerip, Internetti qarap otyru sonsha qiyn sharua emes qoy. (Shyndap izdeseniz, shetelde oqu, tәjiriybe almasu mýmkindikterin basqa da sandaghan qorlar arqyly tabasyz). IYә, Súltanmahmúttyng «Ana qyrda tatar túr, basqalarmen qatar túr...» degen ókinishi әli sol kýiinde qalyp qoyghan synayly. Búdan qazaqtyng keshegi jasynan kózi ashyq býgingi jasy aitarlyqtay algha ketti dep aitu qiyn. Osy salghyrttyqtyn, osy enjarlyqtyng saldarynan esemiz ketip, esebimizdi týgeldey almay jýrgendey jay bar. Ony sheber paydalana biletin biylik te, agha úrpaq ta jastardy qay kezden-aq qolbala, sayasattyng úrtoqpaghyna ainaldyryp keldi. Bir ghana jýiemiz «janylysyp», jastar qayrat kórsetken kez 1986 jyldyng jeltoqsan kezindegi oqigha edi. Mine, jastardyng on oilanyp, kýrt oyanghan jәne tize qosyp birikken túsyndaghy búla búlqynys. Osy oqighany óz kózimen kórip túryp, bir jazushy aghamyz: «Bizding últ, әsirese, jastarymyz sapalyq túrghydan búryn sondy bolmaghan qúbylystardy endi bastan ótkere bastaydy» dep dәmelengenin jasyra almaghan. Alayda, sol serpilisterdi kóre almadyq. Qayta sodan jasyp, jasqanshaq bolyp qalghannan ba, qazirgi jasynyzda ortaq mýdde ýshin birigu, «Qazaqstannyn  bolashaghy ýshin!» algha úmtylu jaghynan kóz jazyp qaldy. Eshkimge ókpe arta almaysyz. Mýmkin, qatelik biylikpen de, agha úrpaqpen de shynayy dialog qúra almay jýrgen jas buynnyng ózinde shyghar. Biylik anda-sanda sezd, kongress t.b. ótkizip júbatqanday bolady. Agha ýrpaghynyz «bәri jaqsy bolady» dep aldarqatqanday synayda. Al, jastar ózderimen de, ózderinen jogharydaghylarmen de «til tabysa» almay jýr. Qysqasy, bәrimiz de ýlken balalar sekildimiz.

Bolatbek Tólepbergen

Abai.kz