Тілі жоқ елміз...

- Ауыт мырза, соңғы уақыттары ұлттық мәселелердің саны артып, сапасы түрленіп тұр. Айталық, ресми тілдің Конституциядан сызылып, мемлекеттің тілдің үстемдік алғанына наразы жұрт қарсы сөз айтады...

- Қазақ тілінің мәселесін біржақты қарауға болмайды, яғни оны тәуелсіздікпен байланыстыру керек. Мәселен, біз толыққанды егемендік алдық па, онда Ата заң және әлемдік заңнамалар бойынша қазақ тіліне мәртебе беруге тиіспіз. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашевтың оралмандарды «ұрмайтыны» сияқты үкімет орыс тілін де «ұрмауы» керек. Ата заңда қазақ тілі Мемлекеттік тіл деп жазылды ма, онда оған елдің тілі болатындай шексіз құқық беруіміз керек.

- Тәуелсіздікпен байланыстырғаныңыз дұрыс-ақ, алайда тілі жоқ, бостандығы бар ел болушы ма еді?

Тілі жоқ елміз...

- Ауыт мырза, соңғы уақыттары ұлттық мәселелердің саны артып, сапасы түрленіп тұр. Айталық, ресми тілдің Конституциядан сызылып, мемлекеттің тілдің үстемдік алғанына наразы жұрт қарсы сөз айтады...

- Қазақ тілінің мәселесін біржақты қарауға болмайды, яғни оны тәуелсіздікпен байланыстыру керек. Мәселен, біз толыққанды егемендік алдық па, онда Ата заң және әлемдік заңнамалар бойынша қазақ тіліне мәртебе беруге тиіспіз. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашевтың оралмандарды «ұрмайтыны» сияқты үкімет орыс тілін де «ұрмауы» керек. Ата заңда қазақ тілі Мемлекеттік тіл деп жазылды ма, онда оған елдің тілі болатындай шексіз құқық беруіміз керек.

- Тәуелсіздікпен байланыстырғаныңыз дұрыс-ақ, алайда тілі жоқ, бостандығы бар ел болушы ма еді?

- Мені де осы ой мазалайды. Ата заңда жазылған қазақ тілінің Мемлекеттік тіл мәртебесіне ғана емес, кейде егемендіктің өзіне күмәнмен қарайтынымыз рас. Өйткені Қазақстан Ресейден тәуелсіз ел болса, неге көршінің көңіліне қарай береді? Жалпы осы қазақ тілінің әңгімесін өз елімізде мәселе етіп айтудан ұялатын уақыт баяғыда жеткен жоқ па?! Дербестік жариялағанымызға 20 жыл толды, әлі қазақ тілін түзей алмай келеміз. Осындай ездігімізден соң ұлттық, әлеуметтік басқа мәселелеріміздің шешілуінен үміт күту артық әңгіме сияқты.

Қазақстанды әлемдегі басқа мемлекеттер сияқты Ата заңы, патшасы бар, шекарасы сызылған, Астанасы салынған толыққанды тәуелсіз ел десек, онда неге тілі жоқ? Елдің аты - Қазақстан қазақтың атымен байланысып тұр, ендеше тілі неге ұлттың тілі болмауы керек? Әрине, Конституция бойынша ұлттар арасындағы татулықты, теңдікті сақтауымыз қажет шығар, бірақ неге басшыларымыз бір облысқа барғанда ұйғырша, екінші жерге барып өзбекше, тағы бір аймаққа барғанда кәрісше сөйлемейді? Неге республиканың барлық жерінде орыс тілінде сөйлеуі керек, осыны түсінбедім?

- Орыс тіліне деген дегдарлық ғасырларға созылған бодандықтың «жемісі» емес пе?..

- Иә, бодандық сүйекке ғана емес, қазақтың рухына, жанына түскен таңба екен. Қазаққа бодандықтың табы әбден өтіпті: бір жағынан қытай, бір жағынан орыс қысып. Бодандықтың кесірі ғой: «Қара қытай қаптаса, сары орыс әкеңдей көрінер» деп сорлы мақал айтып жүргеніміз. Әйтпесе қазаққа қытайдан гөрі, орыстың көрсетпегені жоқ қой. Жасырып қайтеміз, біз Ресеймен тең ел емес екенбіз. Егер құқымыз, елдік статусымыз бірдей болса, қазақ көп қоныстанған Таулы Алтай мен Орынбордан, Омбы мен Астраханнан бір-бір қазақ мектебін ашып беруді орыс патшасына неге тапсырмаймыз?! Ал Қазақстанда қаншама орыс тілді мектеп бар, оны қойып, аралас мектептердің санын айтыңызшы. Аралас деген аты ғана, болмаса оның да сүйегі орыс тілді.

Қазақ тілінің көсегесінің көгермей отырған тағы бір себебі - биліктегі шенеуніктердің кесірі. Жалпы биліктегілер үшін қазақ тілі тұрмақ, ұлтты, қазақты ойлау ұғымы жоқ. Егер солар қазақты ойласа, шекараны бекіткен мемлекет үшін тілді түзеу неге тұрады? Шекараны белгілегеннің қасында қазақ тіліне көшу әліппелік сауаттың шаруасы ғой.

- Ал елде қазақ тілінен басқа да ұлттық мәселе көп қой, алайда солардың оң шешім тауып жатқанын естімедік. Сізше мұны да құлдық сананың сарқыншағына телиміз бе?

- Ел болған соң, ішкі наразылықтың тууы заңдылық. Дегенмен, кейбір елдерде президенттері халқын риза қылып жатады. Ал бізде ше?..  Биылғы Маңғыстаудағы жағдай ел тәуелсіздігінің, бостандығының бір шикілігін көрсететін сияқты. Өйткені елде халықтың жаппай наразылығы болады екен, онда билік оның себеп-салдарын тексеруге тиіс.

Мәселен, Жаңаөзендегі ереуілшілер мен Атырау, Ақтөбедегі діншілдердің жағдайын алайық, билік оның астарын ақтаруы керек. Мүмкін, осының бәрі кейбір сыртқы күштердің арандату әрекеттері шығар, мүмкін, шынымен әлеуметтік, ұлттық мәселе бар шығар. Ал арандату болса, оны да тексеруге тиіспіз. Жалпы Жаңаөзендегі жағдайды естіп тұрып - естімеген, көре тұрып -көрмегенге салудың не қажеттілігі бар екенін түсінбедім?..

Мамашев

оралмандарды

неге «ұрды!»

- Өткен аптада Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары журналистер мен билік өкілдерінің алдында «Оралмандарды ұрғаным бар» депті. Мамашевтікі не мыңқыл?

- Әңгімені арыдан бастайын. 1991 жылы бірінші рет Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы өтті. Сол құрылтай әлем қазақтарының рухын оятты. Сол рет «Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы» құрылды. Қауымдастық төрағасының бірінші орынбасары қызметіне жазушы Қалдарбек Найманбаев тағайындалды. Марқұм Қалекең шеттегі қаракөздер үшін тәуір қызмет қылған болатын. Бүгінгі оралмандардың негізгі және қуатты бөлігі сол кезде оралды. Қалекең өмірден өткен соң, қауымдастықтың қызметіне Мамашев келді. Арысын айтпай-ақ қояйын, Мамашев күні кешеге дейін сол үйге (Дүниежүзі қазақтары қауымдастығына - Авт.) қуалаған шошқа кірмейтін жағдайға жеткізді. Неге?

Өйткені ол жөн сұрап барған оралмандарға зіркілдеп ұрысып, айқайлап, жеті атасын жездей қақтайды екен. Қызық, Талғат мырза әредік «оралмандар мәселесін айтыңдар, қордаланған жағдайды жеткізіңдер» деп шақырып алады. Барып айтсақ, өзімізге ұрсады. Сонан соң осы кісінің есі дұрыс па екен деп ойлайсың...

- Келіссеңіз де, келіспесеңіз де, осы күні оралмандарға ғана емес, жалпы биліктегі шенеуніктердің қазаққа пиғылы дұрыс емес қой. Мамашевтың «Оралмандарды ұрғаным бары» - сол биліктің көзқарасы емес пе, қалай ойлайсыз?

- Әрине, Мамашевтың мыңқылынан соң, биліктегілер Талғат мырзаға осы сөзді әдейі айтқызып отыр ма деген ойға қалдық. Жалпы бізде биліктегілердің шеттегі қаракөздерге көзқарасы Мамашевтікіндей қарау ма деген күмән жоқ емес. Ал Мамашев қызды-қызды әңгіме үстінде байқамай бізді «ұрып» алған болуы керек. Қысқасы, мұны жалғыз Мамашевтың көзқарасы ретінде түсіну жалаң болар. Сонымен бірге Мамашев біле білсе, Назарбаевтың сеніп тапсырған қызметіне кір жұқтырды. Сондықтан оған сіздердің газетіңіз арқылы жалпы оралмандар атынан дұғай сәлем: «Біз оралмандарды «ұратын» адаммен жұмыс істей алмаймыз, Назарбаевтың тапсырған қызметіне қара күйе жаққан адам қызметінен кетуге тиіс!».

Қауымдастық қызметінің сын көтермейтіндей бишара күйге түскеніне тағы бір мысал айтайын, Мамашев мәселе айтыңдар деп әлемдік жиналыс (өзі осылай айтады - А.Мұқибек) ашады. Соның біреуіне мына тұрған Алматы қаласы мен Алматы облыстық Көші-қон полициясының басшылары бір де бір рет келген емес. Өйткені менсінбейді, яғни олар президенттің мекемесін, Мамашевша айтқанда, «ұрмайды!». Түптеп келгенде, көші-қон мәселесі Дүниежүзі қазақтары қауымдастығына немесе Көші-қон полицияларына қарап қалған жоқ қой, мұны шешетін орын жоғарыда тұр. Мен сол жоғары жақтағыларға, президент Назарбаевтан бастап бірнеше шенеунікке хат жаздым. Хат қана емес, Бекболат Тілеуханов сияқты «халықшыл» азаматтарға жалынып-жалпайдым. Бекболатты білесіз бе?

Ән айтқанша,

қазақты айт!..

- Білеміз ғой, парламенттің сақалды депутаты емес пе?

- Ол - депутат қана емес, бүкіл әлемге әйгілі бұлбұл үнді әнші, ХХІ ғасырдың тірі жырауы. Оған Алла тағала дес берген, иманды, бес уақыт намаз оқитын, сан мәрте Мекке-Мединеге барған қажы.

Сонымен бірге ол шешен, бүгінгінің Қазтуғаны. Патшаның ықыласы түскен азамат: Назарбаевтың қасында тұрып ән айтады, өлеңіне ән жазады. Бекболат қазағым деп еңірегенде, етегі жасқа толады. Солай бола тұра, қазақ көшінің тоқтап қалғанын Ақорда басшысына емес, парламентте, жалпы қауымға бір рет айта алмады ғой. Міне депутат дегендердің сорлылығы!.. Бекболатқа жүзбе-жүз кездесіп, көштің тоқтағанын талай айтып: «Назарбаевтың алдында ән айтқанша, қазақты айт», - дедім.

Бекболаттың аузына түкірген ешкім жоқ, Қытайдан екі мың отбасын көшіріп аламын деп кепкен өзі. Енді міне, көшіріп алуды қойып, парламентте бір рет мәселе көтере алмады.

Тілеуханов «Келін» деген киномен бір жыл алысты. Қай радионы немесе телеканалды қоссаңыз, қандай газетті оқысаңыз - Бекболат «Келінмен» алысып жатады. Ол «Келін» бар-жоғы кино ғой. Ал Тілеуханов Үрімжіге барып, сауна мен қонақ үйлерде топырлап жүрген, қара қытайларға тиіп жатқан мыңдаған қаракөздер тағдырын өз көзімен көріп қайтты ғой. Алайда «Келінге» күйінгендей парламенттің партасын ұрған жоқ. Неге?

Тілеухановтың әртіске бергісіз ұлтшылдығы мен Мамашевтың мыңқылы - жоғары биліктегі көкелердің көзқарасы екендігінде күмән жоқ. Әйтпесе әшейінде Қытай қазақтарының тағдырына тауаны таусылып, күйініп жүретін Бекболаттың парламентте үнсіз қалатын, Мамашевтың нан жеп жүрген оралмандарын «ұрдым» дейтіндей жөні жоқ еді ғой.

- Тілеуханов екі мың отбасын неге көшіріп алмады: шамасы келмеді ме, көшетін қазақ болмады ма?

- Көшетін қазақ көп қой, бірақ Бекболат сөзіне бекем бола алмады. Өйткені қазір Қытайдағы қазақ көші тоқтап тұр. Оған бес-алты жыл болды. Ал біз есікті іштен жауып алып, шеттегі көш туралы «көлікті», «келелі» әңгіме айтамыз. Күлкілі ме, күлкілі! Мамашев өз бастығына, яғни Назарбаевқа осы мәселені жеткізуге тиісті адам еді. Жеткізбеді. Ол осы жағдайларды айтпағанымен қоймай, бізді боқтайды. Тілеуханов болса, Назарбаевтың қасында ән айтады, тоқтап қалған көш туралы тіс жармайды.

Қытайдағы ағайын көшінің тоқтағанын Көші-қон комитетінің бұрынғы басшысы Қабылсаятқа түсіндіре алмай, қор болғанбыз.

Ал комитет Ішкі істер министрлігінің құрамына қарағаннан кейін, оны Ғибратолла Досқалиев деген азамат басқарды. Біз оған Қытай қазақтарында шетелге шығатын паспорт болмайтынын, тек ел ішінде жүріп-тұруға арналған жеке куәліктің болатынын, елге келу үшін, біздің тарапымыздан «көші-қон шақыртуының» қажет екенін түсіндіре алмай, бірнеше ай жүрдік. Сөйтіп жүргенде Досқалиев қызметінен кетіп, біздің сөз далада қалды. Одан кейінгі күніміз жаңа басшы Патрис Нокинге қарап тұр. Кім білсін, қазақтар түсінбеген мәселені Нокин мырза түсіне қояр ма екен?

- Ашып айтыңызшы, қазақ көші қай жақтан тоқтады: Қытай рұқсат бермей отыр ма, жоқ әлде ағайынды біз шақыртпай жатырмыз ба?

- Қытай үкіметі қазақтардың өз Отанына қотарыла көшуін тежегенімен, халықаралық заңнамалардың талабына сай, бөлініп-жарылған ағайын-туыстың бір-біріне қосылуы үшін ептеп қоныс аударуына аса қарсы емес.

Бұл мәселе 1995 жылдың қыркүйек айында Назарбаев Пекинде болған сапары кезінде шешілген. Оны Тоқаев «Беласу» деп аталатын кітабының 212-бетінде: «Дегенмен, бұл мәселе жөнінде де принципті уағдаластыққа қол жеткіздік: Қазақстанға тұрақты тұруға көшкісі келетін ұлты қазақ ҚХР азаматтарына Қытай үкіметі тарапынан ешбір кедергі жасалмайды. Бұл маңызды келісім Қытайдан көшіп келем деген оралмандар санын арттыра түсуге жәрдемдесері анық», - деп ашық жазған. Алайда 2006 жылдан кейін Қытайдан көшіп келетін ағайынның көші тоқтады. Өйткені біздің үкімет бұрынғыдай «Көші-қон шақыртуын» жібермейтін болды. Жалғыз шындық - осы.

Шақырту дегеннен шығады, осы жиырма жылдың ішінде шақыртудың сан түрі болды. Бірі тоқтаса, екіншісі шығып отырды. Ең алғашқысы - жеке сапарға арналған шақырту қағазы еді. Мұны «Туысшылау шақыртуы» деп атадық. Екіншісі - «Іскерлік шақырту» болатын. Үшіншісі - оқуға түсетін студенттердің шақыртуы. Осы үш шақыртудың үшеуі де қазақ көшіне тиімсіз болды, өйткені бір шақыртумен бір ғана адам келетін. Сондай-ақ мектеп жасындағы балалар жеке куәлік алмай, аталған үш шақыртудың біреуімен де елге келе алмайтын. Төртіншісі - «Көші-қон шақыртуы». Шақыртулардың ішіндегі ең тиімдісі осы болды. Қазақстан азаматы Қытайдағы туысының отбасында қанша адам бар, соның бәрін бір қағазға тіркеп шақыртады. Ал оларға Үрімжідегі консулдық қызмет те Қазақстанға тұрақты тұру визасын кезек күттірмей беретін. Отбасы мүшелерін, заттай мүліктерін «Халықтың көші-қон» заңының «Кеден iсi мәселелерi жөнiндегi өкiлеттi орган: мүлiктi шекара арқылы кеден төлемдерiн алмай өткiзеді» деген 29-4-баптың 1-тармағына сай, кеден салығынан босатқан. Неге екенін білмеймін, біздің ел Қытайдағы ағайынның елге еркін келуіне тиімді осы «Көші-қон шақыртуын» заңсыз деп, 4-5 жылдан бері тоқтатып тастады. Жасыратын несі бар, өткен үш жылда «Нұрлы көш» бағдарламасының аясында Қытайдан бір отбасы да көшіп келген жоқ. Бұрын көшіп келген, бірақ квота ала алмай қалған ағайындарды сол бағдарламаға кіргізіп, артымызды жаптық.

Біз - қашқын емеспіз!

- Ауыт мырза, сонда қазақ мүддесін кім ойлайды: билік бұғып жатса, айбатты азаматтарымыз ауызын аша алмаса? Өзіңіз де журналиссіз ғой, осындайда БАҚ-қа ғана бағынатын шығармыз?

- Әй қайдам, бағынатын БАҚ қалды ма? Осы күні қазақ мүддесін ойлайтын газет-журналдарға зар болдық қой. Оралмандар мәселесін айтып, қанша БАҚ-тың есігін бақтым, «Дат» пен «Абай» ақпараттық порталынан басқа біреуіне де кіре алмайсың. Қазақ баспасөздерінің қазақ мүддесіне сараңдығы нені көрсетеді? Егер шеттегі қазақтардың бәрі Отанға оралатын болса, бүгінгі биліктің басын қатырып отырған қазақ тілінің мәселесі өздігінен шешілетін еді, Мамашевша айтсақ, Қытай мен Монғолиядан келген қаракөздер орыс тілін «ұрмайтын» еді. Ал қазақ оқырмандарының есебінен нан жеп отырған қазақ басылымдарының бүйірі бұлтиятын еді. Біздің қазақтың неге тойынып кеткеніне таңым бар? Қазір шекара өңірлеріндегі ауылдардың бәрі бос жатыр: шетке қарап үретін ит, ұшатын құс жоқ.

Егер сол жерлерге жат жұртта жаутаңдап жүрген ағайынды әкелейікші - біреуі де өлмейді. Мамашев соларды әкеліп алып, сонан соң «ұрсын» ұратын жерлерін - ұрдың демеймін! Мамашев ат төбеліндей ағайынды, яғни оралмандарды алалап жүріп: «Өзбекстан мен Қарақалпақтан келгендер көп болса да, үндемейді. Қытай мен Монғолдан бес-он қазақ келеді, мәселесі таусылмайды» депті. Ол өзі айтқан сөзіне өзі жауап беріп отыр ғой, яғни Қытай қазағының аз келетінін. Ендеше сол ағайынның неге бірді-екілі оралатын себебін Мамашевтың ойланбағаны қалай?

- Шеттегі қазақтың мәселесімен шеттен келгендер ғана айналысатын сияқты. Бұл - «шымшық сойса да, қасапшы сойсынның» кері ме, құлықсыздық па?

- Бұл арада бөліп-жаратын ешнәрсе жоқ. Күйген немесе ұтылған қазақ мүддесі ғана. Ол мүдде - оралман немесе жергілікті халық деп бөлінбейді. Иә, шеттегі қазақ мәселесімен шеттен келгендер ғана айналысып жүр. Неге? Елде ауызы дуалы, зиялы, креслосы биік шенеунік жоқ па? Бар. Бірақ бәрінде ниет жоқ. Осының бәрі құлдық санадан ба деп ойлаймын. Бала күнімізде Қытай саясаты Совет үкіметін құбыжықтай көрсететін. Нақтырақ айтсам, «Совет» дегенде бесіктегі бала уанатын. «Советті» Қытай санамызға қалай сіңірсе, бұл жақта «Қытайды» Совет үкіметі де солай үйретіпті ғой. Соның кесірінен бе екен, айдаладағы қытай мен орыс үшін ортадағы аз қазақ күйіп жүр. Бірін-бірі жек көреді: Қытайдан келгендерді - қу, орыс көргенді опасыз дейді. Біз сол коммунистік көзқарастан арыла алмай жүрміз. Мәселен, Өмірзақ Сәрсенов деген айтысты ақшамен көміп жүрген меценат «Оралмандар - отанын сатып кеткен қашқындар» десе, жазушы Дулат Исабеков: «Қытай қазақтарының менталитеті бізге келмейді екен, соларды әкелмей қоя тұрсақ қайтеді?» - дейді. Біріншісіне жауап: біз ешкімді сатып, ешқайда қашқан жоқпыз. Сәрсенов біле білсе, ата-бабамыздың жерінен келдік. Алтайдың арғы беті, Тарбағатайдың терістігі, Іленің басы - бәрі қазақтың шұрайлы атамекені болған. Екіншісіне жауап: Исабеков менталитеттің қисықтығын Қытай қазақтарынан емес, өзінен көрсін...

- Газет арқылы ағайын басындағы тағы қандай мұңды қозғайсыз?

- Жуырда Алматы облысы Көші-қон полициясының бастығы Нұрсейітов өз жанынан жаңа заң шығарыпты. Онда Қазақстан азаматтығын алатын азаматтар Қытай азаматтығынан шығып келуге тиіс екен. Біз Көші-қон туралы заңды ақтардық. Нұрсейітов айтқандай қыңыр дүние кездестірген жоқпыз. Сонда деймін-ау, Нұрсейітовтікі не сойқан? Осындай жұмбақ жағдайлардан соң, қазақ көшін тоқтатуға жоғары жақтан ашық болмаса да, астыртын саясат жүргізіліп отыр ма деген ойға қалады екенсің.

Бәрін шылғи қаралаудан аулақпын. Қазақ қамын ойлаған баспасөздер, жекелеген адамдардың бәрі қазаққа қарсы емес. Мәселен, сіздердің «Дат» газеттеріңіз халықтың сөзін айтқаны үшін билікке «қызылкөз» атанып жүр, сол сияқты қазақ сөзін сөйлеген қаншама азаматтарымыз үкімет үшін оппозиционер. Кезінде халық жағында болған Бөкейханов пен Байтұрсынұлы да қазақ мүддесін қорғағаны үшін отқа күйді ғой. Ендеше ұлт мүддесін сөйлеген адам жазалы болып, оның сөзін басқан газет қудаланса, онда, Мамашевша айтқанда, «ұрмау» керек. Жалпы ұлт мүддесін қорғаған адамды билікке қарсы «элемент» ретінде қарайтын коммунистік көзқарастан айығатын заман баяғыда келген. Әттең, соны түсіне алмай қор боп жүрміз ғой!

- Әңгімеңізге рақмет!

Жұқамыр ШӨКЕ,

«D»

Ауыт МҰҚИБЕК,

«Балдырған» журналының

ақысыз демалыстағы қызметкері

«Общественная позиция»

(проект «DAT» № 30 (113) 14 қыркүйек 2011 жыл