ءتىلى جوق ەلمىز...

- اۋىت مىرزا، سوڭعى ۋاقىتتارى ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ سانى ارتىپ، ساپاسى تۇرلەنىپ تۇر. ايتالىق، رەسمي ءتىلدىڭ كونستيتۋتسيادان سىزىلىپ، مەملەكەتتىڭ ءتىلدىڭ ۇستەمدىك العانىنا نارازى جۇرت قارسى ءسوز ايتادى...

- قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن بىرجاقتى قاراۋعا بولمايدى، ياعني ونى تاۋەلسىزدىكپەن بايلانىستىرۋ كەرەك. ماسەلەن، ءبىز تولىققاندى ەگەمەندىك الدىق پا، وندا اتا زاڭ جانە الەمدىك زاڭنامالار بويىنشا قازاق تىلىنە مارتەبە بەرۋگە ءتيىسپىز. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆتىڭ ورالمانداردى «ۇرمايتىنى» سياقتى ۇكىمەت ورىس ءتىلىن دە «ۇرماۋى» كەرەك. اتا زاڭدا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جازىلدى ما، وندا وعان ەلدىڭ ءتىلى بولاتىنداي شەكسىز قۇقىق بەرۋىمىز كەرەك.

- تاۋەلسىزدىكپەن بايلانىستىرعانىڭىز دۇرىس-اق، الايدا ءتىلى جوق، بوستاندىعى بار ەل بولۋشى ما ەدى؟

ءتىلى جوق ەلمىز...

- اۋىت مىرزا، سوڭعى ۋاقىتتارى ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ سانى ارتىپ، ساپاسى تۇرلەنىپ تۇر. ايتالىق، رەسمي ءتىلدىڭ كونستيتۋتسيادان سىزىلىپ، مەملەكەتتىڭ ءتىلدىڭ ۇستەمدىك العانىنا نارازى جۇرت قارسى ءسوز ايتادى...

- قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن بىرجاقتى قاراۋعا بولمايدى، ياعني ونى تاۋەلسىزدىكپەن بايلانىستىرۋ كەرەك. ماسەلەن، ءبىز تولىققاندى ەگەمەندىك الدىق پا، وندا اتا زاڭ جانە الەمدىك زاڭنامالار بويىنشا قازاق تىلىنە مارتەبە بەرۋگە ءتيىسپىز. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆتىڭ ورالمانداردى «ۇرمايتىنى» سياقتى ۇكىمەت ورىس ءتىلىن دە «ۇرماۋى» كەرەك. اتا زاڭدا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جازىلدى ما، وندا وعان ەلدىڭ ءتىلى بولاتىنداي شەكسىز قۇقىق بەرۋىمىز كەرەك.

- تاۋەلسىزدىكپەن بايلانىستىرعانىڭىز دۇرىس-اق، الايدا ءتىلى جوق، بوستاندىعى بار ەل بولۋشى ما ەدى؟

- مەنى دە وسى وي مازالايدى. اتا زاڭدا جازىلعان قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە عانا ەمەس، كەيدە ەگەمەندىكتىڭ وزىنە كۇمانمەن قارايتىنىمىز راس. ويتكەنى قازاقستان رەسەيدەن تاۋەلسىز ەل بولسا، نەگە كورشىنىڭ كوڭىلىنە قاراي بەرەدى؟ جالپى وسى قازاق ءتىلىنىڭ اڭگىمەسىن ءوز ەلىمىزدە ماسەلە ەتىپ ايتۋدان ۇيالاتىن ۋاقىت باياعىدا جەتكەن جوق پا؟! دەربەستىك جاريالاعانىمىزعا 20 جىل تولدى، ءالى قازاق ءتىلىن تۇزەي الماي كەلەمىز. وسىنداي ەزدىگىمىزدەن سوڭ ۇلتتىق، الەۋمەتتىك باسقا ماسەلەلەرىمىزدىڭ شەشىلۋىنەن ءۇمىت كۇتۋ ارتىق اڭگىمە سياقتى.

قازاقستاندى الەمدەگى باسقا مەملەكەتتەر سياقتى اتا زاڭى، پاتشاسى بار، شەكاراسى سىزىلعان، استاناسى سالىنعان تولىققاندى تاۋەلسىز ەل دەسەك، وندا نەگە ءتىلى جوق؟ ەلدىڭ اتى - قازاقستان قازاقتىڭ اتىمەن بايلانىسىپ تۇر، ەندەشە ءتىلى نەگە ۇلتتىڭ ءتىلى بولماۋى كەرەك؟ ارينە، كونستيتۋتسيا بويىنشا ۇلتتار اراسىنداعى تاتۋلىقتى، تەڭدىكتى ساقتاۋىمىز قاجەت شىعار، بىراق نەگە باسشىلارىمىز ءبىر وبلىسقا بارعاندا ۇيعىرشا، ەكىنشى جەرگە بارىپ وزبەكشە، تاعى ءبىر ايماققا بارعاندا كارىسشە سويلەمەيدى؟ نەگە رەسپۋبليكانىڭ بارلىق جەرىندە ورىس تىلىندە سويلەۋى كەرەك، وسىنى تۇسىنبەدىم؟

- ورىس تىلىنە دەگەن دەگدارلىق عاسىرلارعا سوزىلعان بوداندىقتىڭ «جەمىسى» ەمەس پە؟..

- ءيا، بوداندىق سۇيەككە عانا ەمەس، قازاقتىڭ رۋحىنا، جانىنا تۇسكەن تاڭبا ەكەن. قازاققا بوداندىقتىڭ تابى ابدەن ءوتىپتى: ءبىر جاعىنان قىتاي، ءبىر جاعىنان ورىس قىسىپ. بوداندىقتىڭ كەسىرى عوي: «قارا قىتاي قاپتاسا، سارى ورىس اكەڭدەي كورىنەر» دەپ سورلى ماقال ايتىپ جۇرگەنىمىز. ايتپەسە قازاققا قىتايدان گورى، ورىستىڭ كورسەتپەگەنى جوق قوي. جاسىرىپ قايتەمىز، ءبىز رەسەيمەن تەڭ ەل ەمەس ەكەنبىز. ەگەر قۇقىمىز، ەلدىك ستاتۋسىمىز بىردەي بولسا، قازاق كوپ قونىستانعان تاۋلى التاي مەن ورىنبوردان، ومبى مەن استراحاننان ءبىر-ءبىر قازاق مەكتەبىن اشىپ بەرۋدى ورىس پاتشاسىنا نەگە تاپسىرمايمىز؟! ال قازاقستاندا قانشاما ورىس ءتىلدى مەكتەپ بار، ونى قويىپ، ارالاس مەكتەپتەردىڭ سانىن ايتىڭىزشى. ارالاس دەگەن اتى عانا، بولماسا ونىڭ دا سۇيەگى ورىس ءتىلدى.

قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسىنىڭ كوگەرمەي وتىرعان تاعى ءبىر سەبەبى - بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەردىڭ كەسىرى. جالپى بيلىكتەگىلەر ءۇشىن قازاق ءتىلى تۇرماق، ۇلتتى، قازاقتى ويلاۋ ۇعىمى جوق. ەگەر سولار قازاقتى ويلاسا، شەكارانى بەكىتكەن مەملەكەت ءۇشىن ءتىلدى تۇزەۋ نەگە تۇرادى؟ شەكارانى بەلگىلەگەننىڭ قاسىندا قازاق تىلىنە كوشۋ الىپپەلىك ساۋاتتىڭ شارۋاسى عوي.

- ال ەلدە قازاق تىلىنەن باسقا دا ۇلتتىق ماسەلە كوپ قوي، الايدا سولاردىڭ وڭ شەشىم تاۋىپ جاتقانىن ەستىمەدىك. سىزشە مۇنى دا قۇلدىق سانانىڭ سارقىنشاعىنا تەليمىز بە؟

- ەل بولعان سوڭ، ىشكى نارازىلىقتىڭ تۋى زاڭدىلىق. دەگەنمەن، كەيبىر ەلدەردە پرەزيدەنتتەرى حالقىن ريزا قىلىپ جاتادى. ال بىزدە شە؟..  بيىلعى ماڭعىستاۋداعى جاعداي ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ، بوستاندىعىنىڭ ءبىر شيكىلىگىن كورسەتەتىن سياقتى. ويتكەنى ەلدە حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعى بولادى ەكەن، وندا بيلىك ونىڭ سەبەپ-سالدارىن تەكسەرۋگە ءتيىس.

ماسەلەن، جاڭاوزەندەگى ەرەۋىلشىلەر مەن اتىراۋ، اقتوبەدەگى دىنشىلدەردىڭ جاعدايىن الايىق، بيلىك ونىڭ استارىن اقتارۋى كەرەك. مۇمكىن، وسىنىڭ ءبارى كەيبىر سىرتقى كۇشتەردىڭ ارانداتۋ ارەكەتتەرى شىعار، مۇمكىن، شىنىمەن الەۋمەتتىك، ۇلتتىق ماسەلە بار شىعار. ال ارانداتۋ بولسا، ونى دا تەكسەرۋگە ءتيىسپىز. جالپى جاڭاوزەندەگى جاعدايدى ەستىپ تۇرىپ - ەستىمەگەن، كورە تۇرىپ -كورمەگەنگە سالۋدىڭ نە قاجەتتىلىگى بار ەكەنىن تۇسىنبەدىم؟..

ماماشەۆ

ورالمانداردى

نەگە «ۇردى!»

- وتكەن اپتادا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى جۋرناليستەر مەن بيلىك وكىلدەرىنىڭ الدىندا «ورالمانداردى ۇرعانىم بار» دەپتى. ماماشەۆتىكى نە مىڭقىل؟

- اڭگىمەنى ارىدان باستايىن. 1991 جىلى ءبىرىنشى رەت دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى ءوتتى. سول قۇرىلتاي الەم قازاقتارىنىڭ رۋحىن وياتتى. سول رەت «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى» قۇرىلدى. قاۋىمداستىق توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىنە جازۋشى قالداربەك نايمانباەۆ تاعايىندالدى. مارقۇم قالەكەڭ شەتتەگى قاراكوزدەر ءۇشىن ءتاۋىر قىزمەت قىلعان بولاتىن. بۇگىنگى ورالمانداردىڭ نەگىزگى جانە قۋاتتى بولىگى سول كەزدە ورالدى. قالەكەڭ ومىردەن وتكەن سوڭ، قاۋىمداستىقتىڭ قىزمەتىنە ماماشەۆ كەلدى. ارىسىن ايتپاي-اق قويايىن، ماماشەۆ كۇنى كەشەگە دەيىن سول ۇيگە (دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنا - اۆت.) قۋالاعان شوشقا كىرمەيتىن جاعدايعا جەتكىزدى. نەگە؟

ويتكەنى ول ءجون سۇراپ بارعان ورالماندارعا زىركىلدەپ ۇرىسىپ، ايقايلاپ، جەتى اتاسىن جەزدەي قاقتايدى ەكەن. قىزىق، تالعات مىرزا ارەدىك «ورالماندار ماسەلەسىن ايتىڭدار، قوردالانعان جاعدايدى جەتكىزىڭدەر» دەپ شاقىرىپ الادى. بارىپ ايتساق، وزىمىزگە ۇرسادى. سونان سوڭ وسى كىسىنىڭ ەسى دۇرىس پا ەكەن دەپ ويلايسىڭ...

- كەلىسسەڭىز دە، كەلىسپەسەڭىز دە، وسى كۇنى ورالماندارعا عانا ەمەس، جالپى بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەردىڭ قازاققا پيعىلى دۇرىس ەمەس قوي. ماماشەۆتىڭ «ورالمانداردى ۇرعانىم بارى» - سول بيلىكتىڭ كوزقاراسى ەمەس پە، قالاي ويلايسىز؟

- ارينە، ماماشەۆتىڭ مىڭقىلىنان سوڭ، بيلىكتەگىلەر تالعات مىرزاعا وسى ءسوزدى ادەيى ايتقىزىپ وتىر ما دەگەن ويعا قالدىق. جالپى بىزدە بيلىكتەگىلەردىڭ شەتتەگى قاراكوزدەرگە كوزقاراسى ماماشەۆتىكىندەي قاراۋ ما دەگەن كۇمان جوق ەمەس. ال ماماشەۆ قىزدى-قىزدى اڭگىمە ۇستىندە بايقاماي ءبىزدى «ۇرىپ» العان بولۋى كەرەك. قىسقاسى، مۇنى جالعىز ماماشەۆتىڭ كوزقاراسى رەتىندە ءتۇسىنۋ جالاڭ بولار. سونىمەن بىرگە ماماشەۆ بىلە بىلسە، نازارباەۆتىڭ سەنىپ تاپسىرعان قىزمەتىنە كىر جۇقتىردى. سوندىقتان وعان سىزدەردىڭ گازەتىڭىز ارقىلى جالپى ورالماندار اتىنان دۇعاي سالەم: «ءبىز ورالمانداردى «ۇراتىن» اداممەن جۇمىس ىستەي المايمىز، نازارباەۆتىڭ تاپسىرعان قىزمەتىنە قارا كۇيە جاققان ادام قىزمەتىنەن كەتۋگە ءتيىس!».

قاۋىمداستىق قىزمەتىنىڭ سىن كوتەرمەيتىندەي بيشارا كۇيگە تۇسكەنىنە تاعى ءبىر مىسال ايتايىن، ماماشەۆ ماسەلە ايتىڭدار دەپ الەمدىك جينالىس ء(وزى وسىلاي ايتادى - ا.مۇقيبەك) اشادى. سونىڭ بىرەۋىنە مىنا تۇرعان الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىستىق كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ باسشىلارى ءبىر دە ءبىر رەت كەلگەن ەمەس. ويتكەنى مەنسىنبەيدى، ياعني ولار پرەزيدەنتتىڭ مەكەمەسىن، ماماشەۆشا ايتقاندا، «ۇرمايدى!». تۇپتەپ كەلگەندە، كوشى-قون ماسەلەسى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنا نەمەسە كوشى-قون پوليتسيالارىنا قاراپ قالعان جوق قوي، مۇنى شەشەتىن ورىن جوعارىدا تۇر. مەن سول جوعارى جاقتاعىلارعا، پرەزيدەنت نازارباەۆتان باستاپ بىرنەشە شەنەۋنىككە حات جازدىم. حات قانا ەمەس، بەكبولات تىلەۋحانوۆ سياقتى «حالىقشىل» ازاماتتارعا جالىنىپ-جالپايدىم. بەكبولاتتى بىلەسىز بە؟

ءان ايتقانشا،

قازاقتى ايت!..

- بىلەمىز عوي، پارلامەنتتىڭ ساقالدى دەپۋتاتى ەمەس پە؟

- ول - دەپۋتات قانا ەمەس، بۇكىل الەمگە ايگىلى بۇلبۇل ءۇندى ءانشى، ءححى عاسىردىڭ ءتىرى جىراۋى. وعان اللا تاعالا دەس بەرگەن، يماندى، بەس ۋاقىت ناماز وقيتىن، سان مارتە مەككە-مەدينەگە بارعان قاجى.

سونىمەن بىرگە ول شەشەن، بۇگىنگىنىڭ قازتۋعانى. پاتشانىڭ ىقىلاسى تۇسكەن ازامات: نازارباەۆتىڭ قاسىندا تۇرىپ ءان ايتادى، ولەڭىنە ءان جازادى. بەكبولات قازاعىم دەپ ەڭىرەگەندە، ەتەگى جاسقا تولادى. سولاي بولا تۇرا، قازاق كوشىنىڭ توقتاپ قالعانىن اقوردا باسشىسىنا ەمەس، پارلامەنتتە، جالپى قاۋىمعا ءبىر رەت ايتا المادى عوي. مىنە دەپۋتات دەگەندەردىڭ سورلىلىعى!.. بەكبولاتقا جۇزبە-ءجۇز كەزدەسىپ، كوشتىڭ توقتاعانىن تالاي ايتىپ: «نازارباەۆتىڭ الدىندا ءان ايتقانشا، قازاقتى ايت»، - دەدىم.

بەكبولاتتىڭ اۋزىنا تۇكىرگەن ەشكىم جوق، قىتايدان ەكى مىڭ وتباسىن كوشىرىپ الامىن دەپ كەپكەن ءوزى. ەندى مىنە، كوشىرىپ الۋدى قويىپ، پارلامەنتتە ءبىر رەت ماسەلە كوتەرە المادى.

تىلەۋحانوۆ «كەلىن» دەگەن كينومەن ءبىر جىل الىستى. قاي راديونى نەمەسە تەلەكانالدى قوسساڭىز، قانداي گازەتتى وقىساڭىز - بەكبولات «كەلىنمەن» الىسىپ جاتادى. ول «كەلىن» بار-جوعى كينو عوي. ال تىلەۋحانوۆ ۇرىمجىگە بارىپ، ساۋنا مەن قوناق ۇيلەردە توپىرلاپ جۇرگەن، قارا قىتايلارعا ءتيىپ جاتقان مىڭداعان قاراكوزدەر تاعدىرىن ءوز كوزىمەن كورىپ قايتتى عوي. الايدا «كەلىنگە» كۇيىنگەندەي پارلامەنتتىڭ پارتاسىن ۇرعان جوق. نەگە؟

تىلەۋحانوۆتىڭ ارتىسكە بەرگىسىز ۇلتشىلدىعى مەن ماماشەۆتىڭ مىڭقىلى - جوعارى بيلىكتەگى كوكەلەردىڭ كوزقاراسى ەكەندىگىندە كۇمان جوق. ايتپەسە اشەيىندە قىتاي قازاقتارىنىڭ تاعدىرىنا تاۋانى تاۋسىلىپ، كۇيىنىپ جۇرەتىن بەكبولاتتىڭ پارلامەنتتە ءۇنسىز قالاتىن، ماماشەۆتىڭ نان جەپ جۇرگەن ورالماندارىن «ۇردىم» دەيتىندەي ءجونى جوق ەدى عوي.

- تىلەۋحانوۆ ەكى مىڭ وتباسىن نەگە كوشىرىپ المادى: شاماسى كەلمەدى مە، كوشەتىن قازاق بولمادى ما؟

- كوشەتىن قازاق كوپ قوي، بىراق بەكبولات سوزىنە بەكەم بولا المادى. ويتكەنى قازىر قىتايداعى قازاق كوشى توقتاپ تۇر. وعان بەس-التى جىل بولدى. ال ءبىز ەسىكتى ىشتەن جاۋىپ الىپ، شەتتەگى كوش تۋرالى «كولىكتى»، «كەلەلى» اڭگىمە ايتامىز. كۇلكىلى مە، كۇلكىلى! ماماشەۆ ءوز باستىعىنا، ياعني نازارباەۆقا وسى ماسەلەنى جەتكىزۋگە ءتيىستى ادام ەدى. جەتكىزبەدى. ول وسى جاعدايلاردى ايتپاعانىمەن قويماي، ءبىزدى بوقتايدى. تىلەۋحانوۆ بولسا، نازارباەۆتىڭ قاسىندا ءان ايتادى، توقتاپ قالعان كوش تۋرالى ءتىس جارمايدى.

قىتايداعى اعايىن كوشىنىڭ توقتاعانىن كوشى-قون كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى قابىلساياتقا تۇسىندىرە الماي، قور بولعانبىز.

ال كوميتەت ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنا قاراعاننان كەيىن، ونى عيبراتوللا دوسقاليەۆ دەگەن ازامات باسقاردى. ءبىز وعان قىتاي قازاقتارىندا شەتەلگە شىعاتىن پاسپورت بولمايتىنىن، تەك ەل ىشىندە ءجۇرىپ-تۇرۋعا ارنالعان جەكە كۋالىكتىڭ بولاتىنىن، ەلگە كەلۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان «كوشى-قون شاقىرتۋىنىڭ» قاجەت ەكەنىن تۇسىندىرە الماي، بىرنەشە اي جۇردىك. ءسويتىپ جۇرگەندە دوسقاليەۆ قىزمەتىنەن كەتىپ، ءبىزدىڭ ءسوز دالادا قالدى. ودان كەيىنگى كۇنىمىز جاڭا باسشى پاتريس نوكينگە قاراپ تۇر. كىم ءبىلسىن، قازاقتار تۇسىنبەگەن ماسەلەنى نوكين مىرزا تۇسىنە قويار ما ەكەن؟

- اشىپ ايتىڭىزشى، قازاق كوشى قاي جاقتان توقتادى: قىتاي رۇقسات بەرمەي وتىر ما، جوق الدە اعايىندى ءبىز شاقىرتپاي جاتىرمىز با؟

- قىتاي ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ ءوز وتانىنا قوتارىلا كوشۋىن تەجەگەنىمەن، حالىقارالىق زاڭنامالاردىڭ تالابىنا ساي، ءبولىنىپ-جارىلعان اعايىن-تۋىستىڭ ءبىر-بىرىنە قوسىلۋى ءۇشىن ەپتەپ قونىس اۋدارۋىنا اسا قارسى ەمەس.

بۇل ماسەلە 1995 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا نازارباەۆ پەكيندە بولعان ساپارى كەزىندە شەشىلگەن. ونى توقاەۆ «بەلاسۋ» دەپ اتالاتىن كىتابىنىڭ 212-بەتىندە: «دەگەنمەن، بۇل ماسەلە جونىندە دە ءپرينتسيپتى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزدىك: قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋعا كوشكىسى كەلەتىن ۇلتى قازاق قحر ازاماتتارىنا قىتاي ۇكىمەتى تاراپىنان ەشبىر كەدەرگى جاسالمايدى. بۇل ماڭىزدى كەلىسىم قىتايدان كوشىپ كەلەم دەگەن ورالماندار سانىن ارتتىرا تۇسۋگە جاردەمدەسەرى انىق»، - دەپ اشىق جازعان. الايدا 2006 جىلدان كەيىن قىتايدان كوشىپ كەلەتىن اعايىننىڭ كوشى توقتادى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ۇكىمەت بۇرىنعىداي «كوشى-قون شاقىرتۋىن» جىبەرمەيتىن بولدى. جالعىز شىندىق - وسى.

شاقىرتۋ دەگەننەن شىعادى، وسى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە شاقىرتۋدىڭ سان ءتۇرى بولدى. ءبىرى توقتاسا، ەكىنشىسى شىعىپ وتىردى. ەڭ العاشقىسى - جەكە ساپارعا ارنالعان شاقىرتۋ قاعازى ەدى. مۇنى «تۋىسشىلاۋ شاقىرتۋى» دەپ اتادىق. ەكىنشىسى - «ىسكەرلىك شاقىرتۋ» بولاتىن. ءۇشىنشىسى - وقۋعا تۇسەتىن ستۋدەنتتەردىڭ شاقىرتۋى. وسى ءۇش شاقىرتۋدىڭ ۇشەۋى دە قازاق كوشىنە ءتيىمسىز بولدى، ويتكەنى ءبىر شاقىرتۋمەن ءبىر عانا ادام كەلەتىن. سونداي-اق مەكتەپ جاسىنداعى بالالار جەكە كۋالىك الماي، اتالعان ءۇش شاقىرتۋدىڭ بىرەۋىمەن دە ەلگە كەلە المايتىن. ءتورتىنشىسى - «كوشى-قون شاقىرتۋى». شاقىرتۋلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتيىمدىسى وسى بولدى. قازاقستان ازاماتى قىتايداعى تۋىسىنىڭ وتباسىندا قانشا ادام بار، سونىڭ ءبارىن ءبىر قاعازعا تىركەپ شاقىرتادى. ال ولارعا ۇرىمجىدەگى كونسۋلدىق قىزمەت تە قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋ ۆيزاسىن كەزەك كۇتتىرمەي بەرەتىن. وتباسى مۇشەلەرىن، زاتتاي مۇلىكتەرىن «حالىقتىڭ كوشى-قون» زاڭىنىڭ «كەدەن iسi ماسەلەلەرi جونiندەگi وكiلەتتi ورگان: مۇلiكتi شەكارا ارقىلى كەدەن تولەمدەرiن الماي وتكiزەدى» دەگەن 29-4-باپتىڭ 1-تارماعىنا ساي، كەدەن سالىعىنان بوساتقان. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ ەل قىتايداعى اعايىننىڭ ەلگە ەركىن كەلۋىنە ءتيىمدى وسى «كوشى-قون شاقىرتۋىن» زاڭسىز دەپ، 4-5 جىلدان بەرى توقتاتىپ تاستادى. جاسىراتىن نەسى بار، وتكەن ءۇش جىلدا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا قىتايدان ءبىر وتباسى دا كوشىپ كەلگەن جوق. بۇرىن كوشىپ كەلگەن، بىراق كۆوتا الا الماي قالعان اعايىنداردى سول باعدارلاماعا كىرگىزىپ، ارتىمىزدى جاپتىق.

ءبىز - قاشقىن ەمەسپىز!

- اۋىت مىرزا، سوندا قازاق مۇددەسىن كىم ويلايدى: بيلىك بۇعىپ جاتسا، ايباتتى ازاماتتارىمىز اۋىزىن اشا الماسا؟ ءوزىڭىز دە ءجۋرناليسسىز عوي، وسىندايدا باق-قا عانا باعىناتىن شىعارمىز؟

- ءاي قايدام، باعىناتىن باق قالدى ما؟ وسى كۇنى قازاق مۇددەسىن ويلايتىن گازەت-جۋرنالدارعا زار بولدىق قوي. ورالماندار ماسەلەسىن ايتىپ، قانشا باق-تىڭ ەسىگىن باقتىم، «دات» پەن «اباي» اقپاراتتىق پورتالىنان باسقا بىرەۋىنە دە كىرە المايسىڭ. قازاق باسپاسوزدەرىنىڭ قازاق مۇددەسىنە ساراڭدىعى نەنى كورسەتەدى؟ ەگەر شەتتەگى قازاقتاردىڭ ءبارى وتانعا ورالاتىن بولسا، بۇگىنگى بيلىكتىڭ باسىن قاتىرىپ وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى وزدىگىنەن شەشىلەتىن ەدى، ماماشەۆشا ايتساق، قىتاي مەن مونعوليادان كەلگەن قاراكوزدەر ورىس ءتىلىن «ۇرمايتىن» ەدى. ال قازاق وقىرماندارىنىڭ ەسەبىنەن نان جەپ وتىرعان قازاق باسىلىمدارىنىڭ ءبۇيىرى بۇلتياتىن ەدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ نەگە تويىنىپ كەتكەنىنە تاڭىم بار؟ قازىر شەكارا وڭىرلەرىندەگى اۋىلداردىڭ ءبارى بوس جاتىر: شەتكە قاراپ ۇرەتىن يت، ۇشاتىن قۇس جوق.

ەگەر سول جەرلەرگە جات جۇرتتا جاۋتاڭداپ جۇرگەن اعايىندى اكەلەيىكشى - بىرەۋى دە ولمەيدى. ماماشەۆ سولاردى اكەلىپ الىپ، سونان سوڭ «ۇرسىن» ۇراتىن جەرلەرىن - ۇردىڭ دەمەيمىن! ماماشەۆ ات توبەلىندەي اعايىندى، ياعني ورالمانداردى الالاپ ءجۇرىپ: «وزبەكستان مەن قاراقالپاقتان كەلگەندەر كوپ بولسا دا، ۇندەمەيدى. قىتاي مەن مونعولدان بەس-ون قازاق كەلەدى، ماسەلەسى تاۋسىلمايدى» دەپتى. ول ءوزى ايتقان سوزىنە ءوزى جاۋاپ بەرىپ وتىر عوي، ياعني قىتاي قازاعىنىڭ از كەلەتىنىن. ەندەشە سول اعايىننىڭ نەگە ءبىردى-ەكىلى ورالاتىن سەبەبىن ماماشەۆتىڭ ويلانباعانى قالاي؟

- شەتتەگى قازاقتىڭ ماسەلەسىمەن شەتتەن كەلگەندەر عانا اينالىساتىن سياقتى. بۇل - «شىمشىق سويسا دا، قاساپشى سويسىننىڭ» كەرى مە، قۇلىقسىزدىق پا؟

- بۇل ارادا ءبولىپ-جاراتىن ەشنارسە جوق. كۇيگەن نەمەسە ۇتىلعان قازاق مۇددەسى عانا. ول مۇددە - ورالمان نەمەسە جەرگىلىكتى حالىق دەپ بولىنبەيدى. ءيا، شەتتەگى قازاق ماسەلەسىمەن شەتتەن كەلگەندەر عانا اينالىسىپ ءجۇر. نەگە؟ ەلدە اۋىزى دۋالى، زيالى، كرەسلوسى بيىك شەنەۋنىك جوق پا؟ بار. بىراق بارىندە نيەت جوق. وسىنىڭ ءبارى قۇلدىق سانادان با دەپ ويلايمىن. بالا كۇنىمىزدە قىتاي ساياساتى سوۆەت ۇكىمەتىن قۇبىجىقتاي كورسەتەتىن. ناقتىراق ايتسام، «سوۆەت» دەگەندە بەسىكتەگى بالا ۋاناتىن. «سوۆەتتى» قىتاي سانامىزعا قالاي سىڭىرسە، بۇل جاقتا «قىتايدى» سوۆەت ۇكىمەتى دە سولاي ۇيرەتىپتى عوي. سونىڭ كەسىرىنەن بە ەكەن، ايدالاداعى قىتاي مەن ورىس ءۇشىن ورتاداعى از قازاق كۇيىپ ءجۇر. ءبىرىن-ءبىرى جەك كورەدى: قىتايدان كەلگەندەردى - قۋ، ورىس كورگەندى وپاسىز دەيدى. ءبىز سول كوممۋنيستىك كوزقاراستان ارىلا الماي ءجۇرمىز. ماسەلەن، ومىرزاق سارسەنوۆ دەگەن ايتىستى اقشامەن كومىپ جۇرگەن مەتسەنات «ورالماندار - وتانىن ساتىپ كەتكەن قاشقىندار» دەسە، جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ: «قىتاي قازاقتارىنىڭ مەنتاليتەتى بىزگە كەلمەيدى ەكەن، سولاردى اكەلمەي قويا تۇرساق قايتەدى؟» - دەيدى. بىرىنشىسىنە جاۋاپ: ءبىز ەشكىمدى ساتىپ، ەشقايدا قاشقان جوقپىز. سارسەنوۆ بىلە بىلسە، اتا-بابامىزدىڭ جەرىنەن كەلدىك. التايدىڭ ارعى بەتى، تارباعاتايدىڭ تەرىستىگى، ىلەنىڭ باسى - ءبارى قازاقتىڭ شۇرايلى اتامەكەنى بولعان. ەكىنشىسىنە جاۋاپ: يسابەكوۆ مەنتاليتەتتىڭ قيسىقتىعىن قىتاي قازاقتارىنان ەمەس، وزىنەن كورسىن...

- گازەت ارقىلى اعايىن باسىنداعى تاعى قانداي مۇڭدى قوزعايسىز؟

- جۋىردا الماتى وبلىسى كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ باستىعى نۇرسەيىتوۆ ءوز جانىنان جاڭا زاڭ شىعارىپتى. وندا قازاقستان ازاماتتىعىن الاتىن ازاماتتار قىتاي ازاماتتىعىنان شىعىپ كەلۋگە ءتيىس ەكەن. ءبىز كوشى-قون تۋرالى زاڭدى اقتاردىق. نۇرسەيىتوۆ ايتقانداي قىڭىر دۇنيە كەزدەستىرگەن جوقپىز. سوندا دەيمىن-اۋ، نۇرسەيىتوۆتىكى نە سويقان؟ وسىنداي جۇمباق جاعدايلاردان سوڭ، قازاق كوشىن توقتاتۋعا جوعارى جاقتان اشىق بولماسا دا، استىرتىن ساياسات جۇرگىزىلىپ وتىر ما دەگەن ويعا قالادى ەكەنسىڭ.

ءبارىن شىلعي قارالاۋدان اۋلاقپىن. قازاق قامىن ويلاعان باسپاسوزدەر، جەكەلەگەن ادامداردىڭ ءبارى قازاققا قارسى ەمەس. ماسەلەن، سىزدەردىڭ «دات» گازەتتەرىڭىز حالىقتىڭ ءسوزىن ايتقانى ءۇشىن بيلىككە «قىزىلكوز» اتانىپ ءجۇر، سول سياقتى قازاق ءسوزىن سويلەگەن قانشاما ازاماتتارىمىز ۇكىمەت ءۇشىن وپپوزيتسيونەر. كەزىندە حالىق جاعىندا بولعان بوكەيحانوۆ پەن بايتۇرسىنۇلى دا قازاق مۇددەسىن قورعاعانى ءۇشىن وتقا كۇيدى عوي. ەندەشە ۇلت مۇددەسىن سويلەگەن ادام جازالى بولىپ، ونىڭ ءسوزىن باسقان گازەت قۋدالانسا، وندا، ماماشەۆشا ايتقاندا، «ۇرماۋ» كەرەك. جالپى ۇلت مۇددەسىن قورعاعان ادامدى بيلىككە قارسى «ەلەمەنت» رەتىندە قارايتىن كوممۋنيستىك كوزقاراستان ايىعاتىن زامان باياعىدا كەلگەن. اتتەڭ، سونى تۇسىنە الماي قور بوپ ءجۇرمىز عوي!

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

جۇقامىر شوكە،

«D»

اۋىت مۇقيبەك،

«بالدىرعان» جۋرنالىنىڭ

اقىسىز دەمالىستاعى قىزمەتكەرى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 30 (113) 14 قىركۇيەك 2011 جىل