Қазақ тілі туралы айтқан-жазғандарымыз көлемі жағынан «Гинесс рекордтар кітабынан» орын алатын деңгейге жеткен сияқты. Әлі де айтамыз... Дегенмен осы әңгімелердің ішінде зарлау, жоқтау, өкініш пен ыңырсу жағы басым да, мәселені нақты шешу жолдары, оның тәсілдері тым аз. Бұл – сол жолдарды білмеу ме, әлде сол тәсілдердің іске асуына сенбеу ме, ол жағын білмеймін, бірақ қазақ тілін қоғамдық өмірдің барлық саласында жұмыс істейтін дәрежеге жеткізудің тағы бір жолын – халықаралық тәжірибеде өзінің тиімділігін дәлелдеген жолын -  көрсету артық болмас деп ойлаймын.

Жоғарыдағы қазақ тілі туралы айтыс-тартыстар мен саналы талқылаулардың тірелетін жері біреу-ақ екенін барлығымыз түсінген сияқтымыз: – қоғамда тілге деген қажеттілік болмаса, оны ешкім де үйренбейді, үйренгені – қолданбайды, қолданғаны – (қажеттілік болмағаннан кейін) тастап кетеді. Мың жерден тілдерді дамыту орталықтарын ашайық, қазақ тілін меңгерген басқа ұлт өкілдерінің арасында жарыстар өткізіп, сыйлықтар берейік, славян тектес азаматтарды қазақ тілді хабарлардың жүргізушісі етіп тағайындайық, 2020 жылы республикадағы азаматтардың 90 пайызы қазақ тілін білу керек деген үкім шығарайық, «он бес жылда аюды да үйретуге болады (Н. Назарбаев)» деп орыс тілділердің шамына тиелік, «100 қазақ отырған жерде 5 орыс отырса, біз орысша сөйлейтін сорлы халықпыз ғой (Н.Назарбаев)» деп қазақты қайрайық – ешқандай нәтижеге жетпейміз. Себебі – қоғамда қазақ тіліне деген қажеттілік жоқ.

Халықаралық тәжірибеге сүйенсек, тілге деген қажеттілік екі жолмен ғана жасалады:

Біріншісі – құқықтық, заңдық жолмен тілге деген қажеттіліктің жасалуы. Мемлекет белгілі бір заңдар арқылы мемлекеттік тілге деген қажеттілікті тудырады. Ол заңдарда мемлекеттік тілді меңгермеген жандарды белгілі бір қызмет түріне қабылдамау сияқты талптардан бастап, мемлекеттік тілді қате жазған жарнама берушіге қомақты айып салуға дейінгі баптар болады. Қысқасы, азаматтардың екі аяқтарын бір етікке тыға отырып, мемлекеттік тілді білмеген адамдардың тіршілік ауқымын тарылтады, оларды мемлекеттік тілді білуге мәжбүрлейді. Бұндай талаптар өркениетті елдердің «Мемлекеттік тіл туралы» заңдарының барлығында бар (заңның басты міндеті де азаматтарды мәжбүрлеу болып табылады). 90-жылдардың басында Прибалтика елдері де осы бағыттағы баптарды өздерінің заңдарына енгізіп, мемлекеттің аумағында бір ғана мемлекеттік тілдің жұмыс істеуін жүзеге асырды. Ол заңдарда әрбір мамандық иелеріне мемлекеттік тілді меңгеру деңгейі де көрсетілген. Мемлекеттік тілді білуді талап ететін мамандықтардың ішінде мемлекеттік қызметкерлерді былай қойғанда, сауыншылар мен сылақшылар, құрылысшылар мен жүргізушілер де бар... Ал басшы орындар (министрліктер) өздеріне бағынышты төмендегі құрылымдарға өзге тілде (мысалы, орыс тілінде) жазылған қағаз жіберсе, заңның аясында айыппұлдың астында қалады. (Ал біздерде 93 пайыз қазақтардан тұратын Қызылордаға да жоғарыдан орыс тілінде қағаздар келіп, оған орыс тілінде жауап беруді талап етеді). Қазақ еліндегі тілдердің қолданылуын реттейтін «ҚР Тілдер туралы» заңының – қос тілділікті сақтау, дамыту заңының – бұл талапты жүзеге асыра  алмайтыны бәрімізге белгілі, сондықтан ұлтшыл азаматтар бірнеше жыл бойы «ҚР Мемлекеттік тілі» туралы заңының қажеттілігін айтып келеді. Айтып қана қоймай, осындай заң жобасын дайындап, жұртшылыққа, Парламентке ұсынып та көрді. Алайда, орыстанған, орыс тілді билік, өздерінің орыс тілді балаларының болашағын ойлап, жұмған ауыздарын ашар емес. Демек, бұл жол – заң арқылы тілге қажеттілік жасау жолы – жақын арада жүзеге аспайтын мақсат.

Енді екінші жолға, екінші тәсілге келейік. Кейде мен бұл тәсілді – «Прибалтика тәсілі» деп те атаймын.  «Прибалтика тәсілі» бойынша қазақ тіліне деген қажеттілікті қазақ тілді азаматтардың өздері жасайды. 90-жылдардың басында Латвия, Литва және Эстония мемлекеттеріндегі орыстілді тұрғындар жергілікті халықтың тілін – мемлекеттік статус алған тілді – мойындамай, Кеңес өкіметі кезіндегідей, басқалардың орыс тілінде сөйлеуін талап етуін тоқтатпады. Мемлекеттік тілді білуді, үйренуді керек етпеді. Бұл елдерде де біздердегі сияқты, алғашқы кезеңде «бұл – сенің мемлекетіңнің тілі, оны білу, қолдану – сенің парызың» деген сияқты ақыл-кеңестер, жұмсақтап айтулар болды. Алайда орыс тілді азаматтар «өзгелермен түсінісу үшін мен олардың тілін білуге тиісті емеспін, менімен түсінісу үшін басқалар менің тілімді білсін!» деген шовинистік, ақымақ ұстанымнан айрығылары келмеді. Мемлекеттік тілді міндеттеу басталғанда орыс тілділер «біздің тілімізді кемсітіп жатыр!» деген айқай-шу көтеріп, жалайырға жар салды. (Айта кету керек, «біздің тіліміз кемсітіліп жатыр» деген жылау мен зарлау – бейшара орыс тілділердің ең тиімді тәсілдерінің бірі). Бұндай арсыздықты күтпеген Прибалтика елдерінің мемлекеттік органдары алғашқыда тосылып та қалды. Алайда, осы жағдайда, елу жылғы орыс тілділердің езгісін көріп, қандары қайнаған жергілікті ұлт өкілдері жаңа тәсілді – мәдениетті, адам құқығын бұзбайтын жаңа әдісті ойлап тапты. Бұл тәсілдің негізінде «Сенің қандай тілде сөйлейтініңде менің жұмысым жоқ, ал мен өзімнің тілімде сөйлеймін» деген ұстаным жатты. Жоғарыдағы елдердің дүкендері мен кассаларында, транспорттары мен тұрмыстық қажетті өтеу орындарында, т.т. орыс тілінде сөйлеген адамдарға мемлекеттік тілде, сол мемлекетті құрған ұлттың  тілінде жауап беріле (немесе мүлдем жауапсыз қалдыру да орын алды) бастады.  Алғашқы кезеңде орыс тілділер аңтарылып қалды да, кейіннен «орыс тілін кемсітушілік (дискриминация) жүріп жатыр!» деп сан түрлі орындарға, адам құқығын қорғайтын, бақылайтын Еуропа ұйымдары мен құрылымдарына арыздар жазып, көмек сұрады. Алайда бұл мәселені тексеруге келген сан түрлі комиссиялар адам құқығының бұзылуының ешқандай да дерегін таба алмады. Прибалтиканың жергілікті тұрғындары: «Маған орыс, ағылшын, неміс, т.б. тілдерде сөйлеген адамға ешқандай ренішім жоқ. Себебі, әр адамның өзінің сөйлеу тілін таңдау құқығын толық мойындаймыз, құрметтейміз. Сондықтан басқа тілде сөйлеген адамға «Аузыңды жап, біздің мемлекеттің тілі – латыш тілі. Сен сол тілмен сөйлеуге тиіссің» деген сөзді айтпаймыз. Бірақ олар да біздің қай  тілде сөйлеуді таңдау құқығымызды сыйласын. Біз өз тілімізде сөйлеуді таңдаймыз. Оған ренжімейтін шығар» деп жауап берді. Орыс тілділердің: «Олар орыс тілін біледі, ал мен латыш тілін білмеймін. Сондықтан олар бізге орыс тілінде жауап берулері керек» деген сөздерін естіген еуропалық адам құқығын қорғаушылар талып қала жаздапты.  Естерін жинаған комиссия мүшелері: «Кешіріңдер, олардың – латыштардың - іс-әрекетінде адам құқығын бұзатын ешқандай белгі жоқ. Олар сендердің ауыздарыңды жауып, латыш тілінде сөйлеуге мәжбүрлеген жоқ. Үнсіз тыңдап, түсінбегендері жауап бере алмай, ал түсінгендері өз тілдерінде жауап берді. Бұл жерде ешқандай тілдік дискриминацияны көріп тұрған жоқпыз. Егер сендерге орыс тілінде сөйлеуге тиым салса, тілдік дискриминация деп соны айтуға болады. Жергілікті ұлттың өз тілінде сөйлеуі – мәдениеттілік пен өздерінің ана тілдерін, мемлекеттің тілін құрметтеуі ғана. Бұл – олардың таңдауы. Ал сіздердің «менің түсінетін тілімде жауап беріңдер» деп талап етулерің – барып тұрған бассыздық, адам құқығын сыйламаушылық» деген тұжырым айтыпты. Ұзын сөздің қысқасы, осы «прибалтика тәсілі» арқылы жергілікті ұлт өкілдері аз уақыттың ішінде өздерінің ұлттық тілін - мемлекеттік тілді - тірілтіп алды. Осы елдердегі кейбір орыстілді ұйымдар алғашқыда айқай-шу шығарды, кейін «біздер көшіп кетеміз!» деп қорқытты (Шынын айту керек, жергілікті билік те, жергілікті тұрғындар да олардың кетулерін асқан шыдамдылықпен күтті...Не жұмыс істеп жарытпайтын, мәдениеттері төмен, басқа ұлт өкілдеріне жоғарыдан қарайтын, өздері тұрған елдің не тілін, не мәдениетін, не тарихын менсінбейтін, білгісі келмейтін, көпшілігі тек қара бастарының қамын ойлап келген, тек ішкілік ішіп, былапыт сөз айтудан алғашқы орынды бермейтін азаматтардан құтылу – олардың өмірлік армандары болатын! Екіншіден, адамдардың өздері тұратын жерін таңдау құқығы да бар емес пе, сондықтан прибалтика елдерінің азаматтары, мемлекет басшылары келімсектердің бұл құқығын да бұзған жоқ. «Ойбай, кетпеңдер, сендер кетсеңдер, біз қараң қаламыз!» деген бір де бір пікір айтылған жоқ... ).  Қысқасы, бұл қоқанлоққыға көңіл бөлген адам болған жоқ. Алайда, орыс тілінде сөйлеу үшін Прибалтика елдеріндегі жақсы жағдайларын тастап, сол уақыттағы қирап жатқан Ресейге көшкендері де шамалы болды. Көпшілігі жергілікті тілді білмейінше өмір сүре алмайтындарын жақсы түсініп, өз қалталарынан ақша төлеп мемлекеттік тілді оқып алды, балаларын латыш, эстон тіліндегі мектептерге бере бастады.   

Мен қазақ тілді азаматтарға осы тәсілді ұсынамын. Қазақ тілін сақтаудың, дамытудың, қоғамда тілдік қажеттілікті тудырудың жалғыз жолы – мәдениетті, адам құқығын толық сақтайтын жолы да осы деп білемін. Бұл тәсілді жүзеге асыруда ешкімге жалтақтаудың да қажеті жоқ. Біле-білсеңіздер, бұл тәсіл – Қазақ жеріндегі орыс тілді азаматтарға нақты көмек.  Барлық жерде қазақ тіліндегі сөздерді естіп, жазуларды көрген адамдар ғана қазақ тілін үйрену қажеттігін түсіне бастайды.

«Прибалтика тәсілін» жүзеге асыруда ерекше көңіл қоятын бірнеше мәсселе бар. Оның бастысы және бұл тәсілдің тиімділігін жоққа шығаратын қадам – «қазақ тілі - мемлекеттік тіл, сен оны білуге тиістісің!» деген арандатушы, анайы, Батыраштық ұрандар. Осыдан аса сақ болғанымыз абзал. Кімнің қай тілде сөз сөйлеуін сол адамның таңдауына қалдырайық та, өзіміз қазақтың жалпақ тілімен жауап берейік, ойымызды білдірейік. Дұрыс жолы осы ғана. Біз – көппіз. Біз – қостілді халықпыз. Біз осы екі артықшылығымызды пайдалана білуіміз керек. Екіншіден, «Прибалтика тәсілі» - халықтық деңгейде жүргізілетін әрекет. Барлығымыз немесе көпшілігіміз бір кісідей осы тәсілді жүзеге асырмасақ, тиімді нәтиже бермеуі мүмкін. Өкінішке орай, біздің қазақтілділер, оның ішінде қазақ азаматтарының өздері осы әрекетке қарсы шығып (біреулері – біліп, енді біреулері - ақымақтықтан), аяқтан тартуы ғажап емес. Бірақ, тағы да қайталаймын, көпшілігіміздің іс-әрекетіміз бір жерден шықса, қазақ тіліне деген қажеттілік табиғи түрде өмірге келетіндігінде талас жоқ.

Біреулер «Егер Президент таңертең қазақша сөйлесе, кешке барлық бастық, одан кейін барлық қазақстандықтар қазақша сөйлеп кетер еді» дейді. Олардың ойынша, тілге деген қажеттілікті тудырудың ең тиімді тәсілі де осы сияқты.  Әрине, ұлыққа қарап бір көзімізді ғана емес к.... де қысып жүрген сорлы тобыр ретінде бұл жолдың да уақытша берері бар. Бірақ – уақытша ғана. Себебі, ондай сорлы тобыр келесі келген Президент таңертең  қытайша сөйлесе, кешке қытайларды да, қазақтың асыл тілін де жолға тастап шүлдірлей жөнеледі. Сондықтан, Президентке де, Парламентке де жалтақтамай-ақ, өзімізге керек болса, қазақ тіліне деген қажеттілікті өзіміз жасайық. 

Abai.kz