Qazaq әlippesining kirill tanbasynan latyn tanbasyna ótu prosessin qarap ishing ashidy. Soghan oray mening óziming oiymda jýrgen núsqamdy úsynsam deydim. Ár qashan konstruktivti qúrylghan syny kózqarastargha dayynmyn.  Songhy jazylghan Eskendir Tasbolattyng maqalasyna qarap eng basty týrki tilderding ereksheligi «bir dauys-bir әrip» qaghidasyn úmytyp ketkenin bayqaugha bolady. 

Jana әlippe

Birinshiden qazaq tilinde  IY=I/Y+Y arqyly qúralydy. Mysaly retinde: Kiyim=kiyim(kiyim), Kókjiyek=kökjiyek  taghy osyndaylar tolyp jatyr. Eng ókinishtisi parazitti y keyde bastauysh qlasstargha dúrys jalghau jasaghanda qiyn bolady. Misyz, әlde miysiz  degen súraqtar tuady osynday jaghday bolmas ýshin bar dybymtardy asyp jazu kerek.

Ekinshiden U= Ú/Ý+Ў(dauyssyz u). Mysaly retinde: Tuys= tuwıs, quat-quwat, Rauan- Rawan taghy osyndaylar tolyp jatyr. 

Ýshinshiden qazaq tilinde S әripin S әripi arqyly aitady. Mysaly sement-sement,  sunamy – sunamıy. 

Tórtinshiden  Ch әripine qatysty aitatyn bolsaq: Til mamandary qazaq tilining basqa týrki tilderden bir erekshelegi ch-sh almasuy bar. Ony qyrghyz tilimen salystyryp kóruge bolady. Mysaly: chelek- shelek, chay-shәi.

Qazaq tilinde eng bastysy singarmonizm(ýndestik zany) bar. Soghan sózder belgili bir tirtippen jasalady. Ókinishke oray  KSRO kezinde ghylymy terminologiyalar osyny eskerilmey, orys tilinen tura kirgizildi. Osynyng saldarynan jalghau/júrnaqqa kelgende qanshama qiyndyqtar tuyndaydy. Latyngha kóshken kezde osyny eng birinshi eskeru kerek. Mysaly: uniyversiytet-ýniversitet(ünisersitet), suret – sýret(süret), bufer – býfer(büfer), ministrlik – ministirlik(ministirlik).

Taghy aita ketetin mәsele ol «iya» júrnaghy turaly. Qazaqsha ol tek «ya» ghana bolyp aitylady. Sondyqtan Germaniya – Germanya, Ispaniya- Ispanya, Syrdariya –Sırdarya, Áliya-  Älyä bolu kerek. 

Aghylshyn tilinde «ation» degen júrnaq bar, ol oryssha «asiya» bolyp jýr. Ony qazaqsha qazir «sa» qylyp qoldanyp jýr. Mysaly station – stansiya – stansa.

Qortyndy

Latyn qarippine kóshu ol birinshi sayasi. Kirill arqyly biz Reseymen tyghyz baylanystamyz.  Orystar aitpaqshy « to chto ne smog assimilirovati russkiy narod, na nego budut delati russkaya kulitura, russkiy yazyq, russkaya liyteratura». Sondyqtan әlemdi biz oryssha tanymay, ózimizding qazaq tili arqyly tanityn uaqyt jetti.

Keybir bilgish symaqtar aitady: «Qazirgi jasalyp jatqan  әlippe qaraqalpaq, týrik tilinen kóshirilgen dep». Sonda bizder tek ózimiz ghana týsinetin, qazaq tilining zandaryn búzatyn latyn әlippesine kóshumiz kerek pe?! Biz әlippeni latyngha kóshiruding taghy bir sebebi, tamyry bir týrki halyqtarmen jaqyn bolu degen maqsat. Osy arqyly bizder bir –birimizdi jaqsy týsinip,ghylym, mәdeniyet salasynda jetken jetistiktermizden habardar bolyp otyramyz. Mysaly retinde ortaq tarihy bar әlippeleride úqsas cheh, slovak halyqtaryn aitugha bolady.

Arman Qoyshybaev

Abai.kz