قازاق الىپپەسىنىڭ كيريلل تاڭباسىنان لاتىن تاڭباسىنا ءوتۋ پروتسەسسىن قاراپ ءىشىڭ اشيدى. سوعان وراي مەنىڭ ءوزىمىڭ ويىمدا جۇرگەن نۇسقامدى ۇسىنسام دەيدىم. ءار قاشان كونسترۋكتيۆتى قۇرىلعان سىني كوزقاراستارعا دايىنمىن.  سوڭعى جازىلعان ەسكەندىر تاسبولاتتىڭ ماقالاسىنا قاراپ ەڭ باستى تۇركى تىلدەردىڭ ەرەكشەلىگى «ءبىر داۋىس-ءبىر ءارىپ» قاعيداسىن ۇمىتىپ كەتكەنىن بايقاۋعا بولادى. 

جاڭا الىپپە

بىرىنشىدەن قازاق تىلىندە  ي=ى/ى+ي ارقىلى قۇرالىدى. مىسالى رەتىندە: كيىم=كىيىم(kiyim), كوكجيەك=kökjiyek  تاعى وسىندايلار تولىپ جاتىر. ەڭ وكىنىشتىسى ءپارازيتتى ي كەيدە باستاۋىش قلاسستارعا دۇرىس جالعاۋ جاساعاندا قيىن بولادى. ميسىز، الدە ءميسىز  دەگەن سۇراقتار تۋادى وسىنداي جاعداي بولماس ءۇشىن بار دىبىمتاردى اسىپ جازۋ كەرەك.

ەكىنشىدەن ۋ= ءۇ/ۇ+Ў(داۋىسسىز ۋ). مىسالى رەتىندە: تۋىس= tuwıs, قۋات-quwat, راۋان- Rawan تاعى وسىندايلار تولىپ جاتىر. 

ۇشىنشىدەن قازاق تىلىندە تس ءارىپىن س ءارىپى ارقىلى ايتادى. مىسالى تسەمەنت-sement,  تسۋنامي – sunamıy. 

تورتىنشىدەن  چ ارىپىنە قاتىستى ايتاتىن بولساق: ءتىل ماماندارى قازاق ءتىلىنىڭ باسقا تۇركى تىلدەردەن ءبىر ەرەكشەلەگى چ-ش الماسۋى بار. ونى قىرعىز تىلىمەن سالىستىرىپ كورۋگە بولادى. مىسالى: چەلەك- شەلەك، چاي-ءشاي.

قازاق تىلىندە ەڭ باستىسى سينگارمونيزم(ۇندەستىك زاڭى) بار. سوعان سوزدەر بەلگىلى ءبىر تىرتىپپەن جاسالادى. وكىنىشكە وراي  كسرو كەزىندە عىلىمي تەرمينولوگيالار وسىنى ەسكەرىلمەي، ورىس تىلىنەن تۋرا كىرگىزىلدى. وسىنىڭ سالدارىنان جالعاۋ/جۇرناققا كەلگەندە قانشاما قيىندىقتار تۋىندايدى. لاتىنعا كوشكەن كەزدە وسىنى ەڭ ءبىرىنشى ەسكەرۋ كەرەك. مىسالى: ۋنيۆەرسيتەت-ۇنىۆەرسىتەت(ünisersitet), سۋرەت – سۇرەت(süret), بۋفەر – بۇفەر(büfer), مينيسترلىك – مىنىستىرلىك(ministirlik).

تاعى ايتا كەتەتىن ماسەلە ول «يا» جۇرناعى تۋرالى. قازاقشا ول تەك «يا» عانا بولىپ ايتىلادى. سوندىقتان گەرمانيا – Germanya, يسپانيا- Ispanya, سىرداريا –Sırdarya, ءاليا-  Älyä بولۋ كەرەك. 

اعىلشىن تىلىندە «ation» دەگەن جۇرناق بار، ول ورىسشا «اتسيا» بولىپ ءجۇر. ونى قازاقشا قازىر «سا» قىلىپ قولدانىپ ءجۇر. مىسالى station – ستانتسيا – ستانسا.

قورتىندى

لاتىن قارىپپىنە كوشۋ ول ءبىرىنشى ساياسي. كيريلل ارقىلى ءبىز رەسەيمەن تىعىز بايلانىستامىز.  ورىستار ايتپاقشى « تو چتو نە سموگ اسسيميليروۆات رۋسسكي نارود، نا نەگو بۋدۋت دەلات رۋسسكايا كۋلتۋرا، رۋسسكي يازىق، رۋسسكايا ليتەراتۋرا». سوندىقتان الەمدى ءبىز ورىسشا تانىماي، ءوزىمىزدىڭ قازاق ءتىلى ارقىلى تانيتىن ۋاقىت جەتتى.

كەيبىر بىلگىش سىماقتار ايتادى: «قازىرگى جاسالىپ جاتقان  الىپپە قاراقالپاق، تۇرىك تىلىنەن كوشىرىلگەن دەپ». سوندا بىزدەر تەك ءوزىمىز عانا تۇسىنەتىن، قازاق ءتىلىنىڭ زاندارىن بۇزاتىن لاتىن الىپپەسىنە كوشۋمىز كەرەك پە؟! ءبىز الىپپەنى لاتىنعا كوشىرۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، تامىرى ءبىر تۇركى حالىقتارمەن جاقىن بولۋ دەگەن ماقسات. وسى ارقىلى بىزدەر ءبىر ء–بىرىمىزدى جاقسى ءتۇسىنىپ،عىلىم، مادەنيەت سالاسىندا جەتكەن جەتىستىكتەرمىزدەن حاباردار بولىپ وتىرامىز. مىسالى رەتىندە ورتاق تاريحى بار الىپپەلەرىدە ۇقساس چەح، سلوۆاك حالىقتارىن ايتۋعا بولادى.

ارمان قويشىباەۆ

Abai.kz