Belgili ghalym Quantqan Vanovty jaqynda Mәdeniyet jәne sport ministri Aqtoty Rayymqúlova qabyldady. Sonymen qatar, qarashanyng 8-inde ghalym dayyndaghan әlipby Orfografiyalyq komissiyada qaralady. Osyghan oray aghamyzdy sózge tartqan edik.

Quantqan agha, ministrding qabyldauynda bolghanynyzdy, әlipbiyinizding orfografiyalyq komissiyadan óteyin dep jatqanyn feysbuk arqyly bilip  jatyrmyz. Habarynyzdy óz auzynyzdan estisek.

Mening kópten beri osy mәselemen ainalysyp, latynda joq dybystardy ózderining fonetikalyq tanbasy arqyly belgileudi úsynyp jýrgenimdi bilesin. Búl orayda Aqtauda, Almatyda, Astanada әr týrli dәrejedegi konferensiya, seminarlarda júrtshylyqtyng qoldaytynyn sezinsem, ghalymdar tarapynan kemshilikterimdi aitqan dәleldi pikirler estimedim. Soghan baylanysty jәne basqa núsqalardan týzilu tәsili bólek bolghasyn, әlipbiydi talqylaugha qúzireti bar mekemelerge әlipbiyimdi úsynghanmyn. Biraq olar mening әlipbiyimdi elemedi, talqylaugha da shaqyrmady, jaman-jaqsylyghy turaly pikir de aitpady. Sondyqtan Mәdeniyet jәne sport ministri A.Rayymqúlovagha hat jazugha mәjbýr boldym. Shaghymyma sergek qarap, qabyldauyna shaqyrghan ministrimizge jәne osy qabyldaugha baruymdy úiymdastyrghan ministrlikting ókili Erlan Júrynbaevqa myng alghys.

Ministrge әlipbiyinizdi talqylaudan ótkizuden basqa úsynys ta  aitqan shygharsyz?

IYә, әlipbiydi saraptaugha qatysty eki úsynys aittym. Biri – әlipbiydi jeke adamgha únamdylyghy túrghysynan emes, oghan qoyylatyn talaptargha qanshalyqty saylyghy túrghysynan baghalau. Múnday talaptargha A.Baytúrsynúly atamyz tújyrymdap ketken jazugha qolaylylyq, oqugha jenildik, ýirenuge onaylyq, baspa isine tiyimdilikti, sonday-aq qazirgi zaman qajettiliginen tuyndaytyn kompiuterlik tehnologiyada qoldanylu mýmkindigi, týrki halyqtarymen yntymaqtasugha paydasy, taghy sol siyaqty talaptardy jatqyzugha bolady. Al ekinshi úsynysym – әlipbiydi tandap alghannan keyin de bekituge asyqpay, bastauysh synyp pen qazaq tili múghalimderining talqylauyna berip, tәjiriybeden ótkizip baryp qabyldau kerek. Óitkeni oqu, jazudy balalargha kýndelikti ýiretip jýrgen múghalimder әlipbiyding jaqsy, jamandyghyn ghalymdardan kem aiyrmaydy.

Sizge ministrding pәrmeninen keyin ghana kónil audaryp otyrghan komissiya әlipbiyinizdi әdil baghalaydy dep oilaysyz ba?

Komissiyanyng búryn kónil audarmaghany әr týrli núsqalardy talqylaugha qúqy bolmay, ózderine berilgen әlipbiydi nasihattaugha ghana әli kelgendiginen dep oilaymyn. Al endi ózderine erik berilgennen eken, jaqsy әlipbiyding qabyldanuyna eng aldymen sol komissiya men ony basqaryp otyrghandar mýddeli emes pe? Óitkeni endigi әlipby ýshin ýkimet aldynda da, el aldynda da, bolashaq úrpaq aldynda da solar jauap beredi. Sondyqtan jaqsy núsqa tabylsa, olar da quanatyn boluy kerek. Áriyne, komissiya ishinde óz әlipbiylerin úsynyp otyrghandar bolghasyn ishinara ózine tartudyng boluy mýmkin, biraq olardan da basqa adamdar bar ghoy. Sonday-aq komissiya songhy sheshimdi qabyldaushy emes, pikir aitatyn halyq ta bar, bekitetin organdar da bar. Tipti, halyqtyng pikiri jarlyqpen bekitilgen әlipbiydi de ózgertip jatqan joq pa? Kemshiligimizdi moyyndata almasa, ózimiz de qarap qalmaspyz. Ministrge kelerden búryn Manghystau oblysynyng Qoghamdyq kenesi de qoldau kórsetip, jogharygha jazamyz de otyrghan.

Sizding әlipbiyinizdi alghash kórgende ə әrpin y dep oqudy qabylday almap em, i-ning tanbasy retinde teris qaratyp salynghan e-ning (ɘ) alynuy da ersi kóringen. Komissiya mýsheleri de sonday kózqarasta bolmas pa eken?

Alghash tanysqanda keybir adamdar sonday sezimde bolatyny ras. Biraq kirildegi r, v, i dep oqylatyn tanbalardy latynsha p, b, y dep oqudy qabyldaghanda, ә tanbasyn nege y dep qabyldaugha bolmaydy? Sol siyaqty kirildegi r, ya tanbalaryna teris qaratyp salynghan q, R ersi kórinbegende, ɘ nege ersi kórinedi? Áripterdi qabyldaudaghy múnday aiyrmashylyq latyn, kiril әripterining búrynnan tanys, al fonetikalyq tanbalardyng tanys emestiginen ghana. Búl alghashqy tosyrqau ýirenise kele ketedi. Al bastauyshqa janadan kelgen, latyn әrpin de, kiril әrpin de tanymaytyn oqushyda múnday tosyrqau bolmaydy, qanday tanbany ýiretsen, sony qabylday beredi. Komissiyada otyrghandar ghalymdar ghoy, mәseleni sezimmen emes, aqylmen sheshedi dep oilaymyn.

IYә, qazir sizding әripterinizdi ersi kórmeytin boldyq. Basqa núsqalardyng qaysysyn basty bәsekeles dep sanaysyz? 

Men taghy qanday núsqalardyng úsynylyp jatqanyn bilmeymin, al kórip jýrgen núsqalarym – týrik әlipbii ýlgisinde jasalghan, asty-ýstine noqat qoyylghan әlipbiyler. Búlardyng jaqtaushylary kóp, sebebi ol týrkilik jazu birligine jetkizedi dep esepteydi. Biraq latyn negizdi әlipby qabyldaghan әzirbayjan, týrkmen, ózbek, qaraqalpaqtardyng әrqaysysynyng әlipbii әr týrli, yaghny noqatty әlipby týrki birligine jetkize alghan joq. Búl orayda týrki birligi ýshin noqatty әlipbiyden góri bizding әlipbiyimiz tiyimdirek. Óitkeni barlyq týrki halqy ózderining әripterining dybystaluyn bizdikindey fonetikalyq tanbalarmen kórsetedi.

Sonday-aq noqatty әrip jazugha qiyndyq keltiredi. Soghan baylanysty әzirbayjandar sózderinde kóp kezdesetin ә dybysynyng týrkilik ä tanbasynan bas tartyp, ә-men belgilep otyr. Tipti týrikterding ózinde de y dybysyna noqatsyz ı tanbasy alynghan. Noqatty әripten qashudyng saldarynan týrkmen әlipbiyinde y dybysy latynnyng basqasha dybystalatyn u tanbasymen belgilengen. Bizding noqatty әripti jaqtaushylar da ózderining keyingi núsqalarynda n-dy noqatty әrippen (ń, ñ) belgileuden bas tartyp, mendegidey fonetikalyq tanbamen (ŋ) belgilepti. Búl noqatty әripting tiyimsizdigin, odan góri fonetikalyq tanbanyng artyqshylyghyn moyyndaudyng basy dep oilaymyn.

«Baylatyn» jobasy jónindegi oiynyz qalay?

Men joba avtorlarynyng oghan qatysty aityp jýrgen dәlelderining birqataryna týsininkiremeymin. Biraq eki týrli dybysty bir tanbamen beru tәsiline qarsymyn. Óitkeni búl keybir dybystarymyzdan airylyp qalugha soqtyruy mýmkin. Búghan tarihta mysaldar jetkilikti. Tipti, olay bolmaghan kýnning ózinde de, oqu, jazudy qiyndyqqa úshyratady. Olar búghan qatysty «A.Baytúrsynúly da tóte jazuynda dәiekshe qoldanghan ghoy» degen uәj aitady. Alayda dәieksheni ol arab әripterining stiylinde janadan әrip jasau mýmkindigi joqtyqtan qoldanghan bolatyn. Áytpese, ol kisi «әlipby tilge shaq boluy kerek» degen. Múndaghy әlipby әripter bolsa, tili dybystar, yaghny A.Baytúrsynúly «әr dybysqa bir tanba» prinsiypin jaqtaghan.

Ádil baghalap jatsa, jobanyzdyng ótetinine senimdisiz be?

Senimdimin dep aita almaymyn, biraq ýmittenemin. Áriyne, mening jobamda da keybir әripterding kónildegidey bolmauy mýmkin. Men «myna dybysty myna әrippen belgileyik» dep, әrip ýshin talasyp jýrgen joqpyn, dybysty ózining fonetikalyq tanbasymen belgileu prinsiypin úsynyp jýrmin. Sondyqtan úsynghan prinsiypim ótip jatsa, tilshi ghalymdarmen, baghdarlamashylarmen aqyldasu barysynda keybir әripterding ózgeru mýmkindigin de joqqa shygharmaymyn. 

Jaqsy, agha, ýmitiniz aqtalsyn!

Rahmet! Mening emes, elding ýmiti aqtalsyn!

Sәuirbek Berdibek

Abai.kz