بەلگىلى عالىم قۋانتقان ۆانوۆتى جاقىندا مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆا قابىلدادى. سونىمەن قاتار، قاراشانىڭ 8-ىندە عالىم دايىنداعان ءالىپبي ورفوگرافيالىق كوميسسيادا قارالادى. وسىعان وراي اعامىزدى سوزگە تارتقان ەدىك.

قۋانتقان اعا، ءمينيستردىڭ قابىلداۋىندا بولعانىڭىزدى، ءالىپبيىڭىزدىڭ ورفوگرافيالىق كوميسسيادان وتەيىن دەپ جاتقانىن فەيسبۋك ارقىلى ءبىلىپ  جاتىرمىز. حابارىڭىزدى ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك.

مەنىڭ كوپتەن بەرى وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ، لاتىندا جوق دىبىستاردى وزدەرىنىڭ فونەتيكالىق تاڭباسى ارقىلى بەلگىلەۋدى ۇسىنىپ جۇرگەنىمدى بىلەسىڭ. بۇل ورايدا اقتاۋدا، الماتىدا، استانادا ءار ءتۇرلى دارەجەدەگى كونفەرەنتسيا، سەمينارلاردا جۇرتشىلىقتىڭ قولدايتىنىن سەزىنسەم، عالىمدار تاراپىنان كەمشىلىكتەرىمدى ايتقان دالەلدى پىكىرلەر ەستىمەدىم. سوعان بايلانىستى جانە باسقا نۇسقالاردان ءتۇزىلۋ ءتاسىلى بولەك بولعاسىن، ءالىپبيدى تالقىلاۋعا قۇزىرەتى بار مەكەمەلەرگە ءالىپبيىمدى ۇسىنعانمىن. بىراق ولار مەنىڭ ءالىپبيىمدى ەلەمەدى، تالقىلاۋعا دا شاقىرمادى، جامان-جاقسىلىعى تۋرالى پىكىر دە ايتپادى. سوندىقتان مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ا.رايىمقۇلوۆاعا حات جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. شاعىمىما سەرگەك قاراپ، قابىلداۋىنا شاقىرعان مينيسترىمىزگە جانە وسى قابىلداۋعا بارۋىمدى ۇيىمداستىرعان مينيسترلىكتىڭ وكىلى ەرلان جۇرىنباەۆقا مىڭ العىس.

مينيسترگە ءالىپبيىڭىزدى تالقىلاۋدان وتكىزۋدەن باسقا ۇسىنىس تا  ايتقان شىعارسىز؟

ءيا، ءالىپبيدى ساراپتاۋعا قاتىستى ەكى ۇسىنىس ايتتىم. ءبىرى – ءالىپبيدى جەكە ادامعا ۇنامدىلىعى تۇرعىسىنان ەمەس، وعان قويىلاتىن تالاپتارعا قانشالىقتى سايلىعى تۇرعىسىنان باعالاۋ. مۇنداي تالاپتارعا ا.بايتۇرسىنۇلى اتامىز تۇجىرىمداپ كەتكەن جازۋعا قولايلىلىق، وقۋعا جەڭىلدىك، ۇيرەنۋگە وڭايلىق، باسپا ىسىنە تيىمدىلىكتى، سونداي-اق قازىرگى زامان قاجەتتىلىگىنەن تۋىندايتىن كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيادا قولدانىلۋ مۇمكىندىگى، تۇركى حالىقتارىمەن ىنتىماقتاسۋعا پايداسى، تاعى سول سياقتى تالاپتاردى جاتقىزۋعا بولادى. ال ەكىنشى ۇسىنىسىم – ءالىپبيدى تاڭداپ العاننان كەيىن دە بەكىتۋگە اسىقپاي، باستاۋىش سىنىپ پەن قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرىنىڭ تالقىلاۋىنا بەرىپ، تاجىريبەدەن وتكىزىپ بارىپ قابىلداۋ كەرەك. ويتكەنى وقۋ، جازۋدى بالالارعا كۇندەلىكتى ۇيرەتىپ جۇرگەن مۇعالىمدەر ءالىپبيدىڭ جاقسى، جاماندىعىن عالىمداردان كەم ايىرمايدى.

سىزگە ءمينيستردىڭ پارمەنىنەن كەيىن عانا كوڭىل اۋدارىپ وتىرعان كوميسسيا ءالىپبيىڭىزدى ءادىل باعالايدى دەپ ويلايسىز با؟

كوميسسيانىڭ بۇرىن كوڭىل اۋدارماعانى ءار ءتۇرلى نۇسقالاردى تالقىلاۋعا قۇقى بولماي، وزدەرىنە بەرىلگەن ءالىپبيدى ناسيحاتتاۋعا عانا ءالى كەلگەندىگىنەن دەپ ويلايمىن. ال ەندى وزدەرىنە ەرىك بەرىلگەننەن ەكەن، جاقسى ءالىپبيدىڭ قابىلدانۋىنا ەڭ الدىمەن سول كوميسسيا مەن ونى باسقارىپ وتىرعاندار مۇددەلى ەمەس پە؟ ويتكەنى ەندىگى ءالىپبي ءۇشىن ۇكىمەت الدىندا دا، ەل الدىندا دا، بولاشاق ۇرپاق الدىندا دا سولار جاۋاپ بەرەدى. سوندىقتان جاقسى نۇسقا تابىلسا، ولار دا قۋاناتىن بولۋى كەرەك. ارينە، كوميسسيا ىشىندە ءوز الىپبيلەرىن ۇسىنىپ وتىرعاندار بولعاسىن ءىشىنارا وزىنە تارتۋدىڭ بولۋى مۇمكىن، بىراق ولاردان دا باسقا ادامدار بار عوي. سونداي-اق كوميسسيا سوڭعى شەشىمدى قابىلداۋشى ەمەس، پىكىر ايتاتىن حالىق تا بار، بەكىتەتىن ورگاندار دا بار. ءتىپتى، حالىقتىڭ پىكىرى جارلىقپەن بەكىتىلگەن ءالىپبيدى دە وزگەرتىپ جاتقان جوق پا؟ كەمشىلىگىمىزدى مويىنداتا الماسا، ءوزىمىز دە قاراپ قالماسپىز. مينيسترگە كەلەردەن بۇرىن ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قوعامدىق كەڭەسى دە قولداۋ كورسەتىپ، جوعارىعا جازامىز دە وتىرعان.

ءسىزدىڭ ءالىپبيىڭىزدى العاش كورگەندە ə ءارپىن ى دەپ وقۋدى قابىلداي الماپ ەم، ءى-ءنىڭ تاڭباسى رەتىندە تەرىس قاراتىپ سالىنعان ە-ءنىڭ (ɘ) الىنۋى دا ەرسى كورىنگەن. كوميسسيا مۇشەلەرى دە سونداي كوزقاراستا بولماس پا ەكەن؟

العاش تانىسقاندا كەيبىر ادامدار سونداي سەزىمدە بولاتىنى راس. بىراق كيريلدەگى ر، ۆ، ءى دەپ وقىلاتىن تاڭبالاردى لاتىنشا پ، ب، ي دەپ وقۋدى قابىلداعاندا، ءا تاڭباسىن نەگە ى دەپ قابىلداۋعا بولمايدى؟ سول سياقتى كيريلدەگى ر، يا تاڭبالارىنا تەرىس قاراتىپ سالىنعان q, R ەرسى كورىنبەگەندە، ɘ نەگە ەرسى كورىنەدى؟ ارىپتەردى قابىلداۋداعى مۇنداي ايىرماشىلىق لاتىن، كيريل ارىپتەرىنىڭ بۇرىننان تانىس، ال فونەتيكالىق تاڭبالاردىڭ تانىس ەمەستىگىنەن عانا. بۇل العاشقى توسىرقاۋ ۇيرەنىسە كەلە كەتەدى. ال باستاۋىشقا جاڭادان كەلگەن، لاتىن ءارپىن دە، كيريل ءارپىن دە تانىمايتىن وقۋشىدا مۇنداي توسىرقاۋ بولمايدى، قانداي تاڭبانى ۇيرەتسەڭ، سونى قابىلداي بەرەدى. كوميسسيادا وتىرعاندار عالىمدار عوي، ماسەلەنى سەزىممەن ەمەس، اقىلمەن شەشەدى دەپ ويلايمىن.

ءيا، قازىر ءسىزدىڭ ارىپتەرىڭىزدى ەرسى كورمەيتىن بولدىق. باسقا نۇسقالاردىڭ قايسىسىن باستى باسەكەلەس دەپ سانايسىز؟ 

مەن تاعى قانداي نۇسقالاردىڭ ۇسىنىلىپ جاتقانىن بىلمەيمىن، ال كورىپ جۇرگەن نۇسقالارىم – تۇرىك ءالىپبيى ۇلگىسىندە جاسالعان، استى-ۇستىنە نوقات قويىلعان الىپبيلەر. بۇلاردىڭ جاقتاۋشىلارى كوپ، سەبەبى ول تۇركىلىك جازۋ بىرلىگىنە جەتكىزەدى دەپ ەسەپتەيدى. بىراق لاتىن نەگىزدى ءالىپبي قابىلداعان ءازىربايجان، تۇركمەن، وزبەك، قاراقالپاقتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءالىپبيى ءار ءتۇرلى، ياعني نوقاتتى ءالىپبي تۇركى بىرلىگىنە جەتكىزە العان جوق. بۇل ورايدا تۇركى بىرلىگى ءۇشىن نوقاتتى الىپبيدەن گورى ءبىزدىڭ ءالىپبيىمىز تيىمدىرەك. ويتكەنى بارلىق تۇركى حالقى وزدەرىنىڭ ارىپتەرىنىڭ دىبىستالۋىن بىزدىكىندەي فونەتيكالىق تاڭبالارمەن كورسەتەدى.

سونداي-اق نوقاتتى ءارىپ جازۋعا قيىندىق كەلتىرەدى. سوعان بايلانىستى ءازىربايجاندار سوزدەرىندە كوپ كەزدەسەتىن ءا دىبىسىنىڭ تۇركىلىك ä تاڭباسىنان باس تارتىپ، ءا-مەن بەلگىلەپ وتىر. ءتىپتى تۇرىكتەردىڭ وزىندە دە ى دىبىسىنا نوقاتسىز ı تاڭباسى الىنعان. نوقاتتى ارىپتەن قاشۋدىڭ سالدارىنان تۇركمەن الىپبيىندە ى دىبىسى لاتىننىڭ باسقاشا دىبىستالاتىن ۋ تاڭباسىمەن بەلگىلەنگەن. ءبىزدىڭ نوقاتتى ءارىپتى جاقتاۋشىلار دا وزدەرىنىڭ كەيىنگى نۇسقالارىندا ڭ-دى نوقاتتى ارىپپەن (ń، ñ) بەلگىلەۋدەن باس تارتىپ، مەندەگىدەي فونەتيكالىق تاڭبامەن (ŋ) بەلگىلەپتى. بۇل نوقاتتى ءارىپتىڭ تيىمسىزدىگىن، ودان گورى فونەتيكالىق تاڭبانىڭ ارتىقشىلىعىن مويىنداۋدىڭ باسى دەپ ويلايمىن.

«بايلاتىن» جوباسى جونىندەگى ويىڭىز قالاي؟

مەن جوبا اۆتورلارىنىڭ وعان قاتىستى ايتىپ جۇرگەن دالەلدەرىنىڭ بىرقاتارىنا تۇسىنىڭكىرەمەيمىن. بىراق ەكى ءتۇرلى دىبىستى ءبىر تاڭبامەن بەرۋ تاسىلىنە قارسىمىن. ويتكەنى بۇل كەيبىر دىبىستارىمىزدان ايرىلىپ قالۋعا سوقتىرۋى مۇمكىن. بۇعان تاريحتا مىسالدار جەتكىلىكتى. ءتىپتى، ولاي بولماعان كۇننىڭ وزىندە دە، وقۋ، جازۋدى قيىندىققا ۇشىراتادى. ولار بۇعان قاتىستى «ا.بايتۇرسىنۇلى دا توتە جازۋىندا دايەكشە قولدانعان عوي» دەگەن ءۋاج ايتادى. الايدا دايەكشەنى ول اراب ارىپتەرىنىڭ ستيلىندە جاڭادان ءارىپ جاساۋ مۇمكىندىگى جوقتىقتان قولدانعان بولاتىن. ايتپەسە، ول كىسى «ءالىپبي تىلگە شاق بولۋى كەرەك» دەگەن. مۇنداعى ءالىپبي ارىپتەر بولسا، ءتىلى دىبىستار، ياعني ا.بايتۇرسىنۇلى «ءار دىبىسقا ءبىر تاڭبا» ءپرينتسيپىن جاقتاعان.

ءادىل باعالاپ جاتسا، جوباڭىزدىڭ وتەتىنىنە سەنىمدىسىز بە؟

سەنىمدىمىن دەپ ايتا المايمىن، بىراق ۇمىتتەنەمىن. ارينە، مەنىڭ جوبامدا دا كەيبىر ارىپتەردىڭ كوڭىلدەگىدەي بولماۋى مۇمكىن. مەن «مىنا دىبىستى مىنا ارىپپەن بەلگىلەيىك» دەپ، ءارىپ ءۇشىن تالاسىپ جۇرگەن جوقپىن، دىبىستى ءوزىنىڭ فونەتيكالىق تاڭباسىمەن بەلگىلەۋ ءپرينتسيپىن ۇسىنىپ ءجۇرمىن. سوندىقتان ۇسىنعان ءپرينتسيپىم ءوتىپ جاتسا، ءتىلشى عالىمدارمەن، باعدارلاماشىلارمەن اقىلداسۋ بارىسىندا كەيبىر ارىپتەردىڭ وزگەرۋ مۇمكىندىگىن دە جوققا شىعارمايمىن. 

جاقسى، اعا، ءۇمىتىڭىز اقتالسىن!

راحمەت! مەنىڭ ەمەس، ەلدىڭ ءۇمىتى اقتالسىن!

ساۋىربەك بەردىبەك

Abai.kz