Asyly, halqymyz «Qolda barda altynnyng qadiri joq» degendi beker aitpaghan. Shyndyghynda bizder ertengi kýnimizdi oilap, onsha bas qatyra qoymaytyn halyqtardyng sanatynanbyz ba degen oy keledi. Ásirese, sayyn dalamyzdy bayaghy ata-babamyz sekildi erkin kezip, eshkimnen jamandyq kýtpeytin an-qústarymyzgha qyrghiday tiyip, túqymyn túzday qúrtugha kelgende aldymyzgha jan salmaymyz. Múndayda eshkimdi de, eshteneni de ayamaymyz. Sol an-qústargha pana bolatyn jandardy jayratyp saludan da taysalghan emespiz. Ózgesin bylay qoyghanda halqymyz erkeletin «Aqbóken» dep atap ketken kiyikterdi jaudan jaman kóruge ainaldyq. Ol tipti ata jauymyz ba dep qalghandaysyn. Múnday anshylyq bizding bayshikeshter men myqtylargha sәnge ainalghanday. Áytpese, sonday zúlymdyqqa ashyqqan baryp jýr deysiz be? Ne isterin bilmey erkkkendikten de. Al qarsy kelip kór. Atyp, asyp, tipti taptap ta ketedi. Bir jamany, onday «erkelerdin» sany azayar emes. Onyng zardaby jan týrshigerlik. Mәselen, osynday tabighat qaskóilerning jauyzdyghynan ghana Qazaqstanda 1992 jyl men 2003 jyldyng aralyghyndaghy 10 jyl ishinde ghana kiyikterding sany 50 ese azayghan kórinedi. Sóitip 1 millionnan 20 myngha deyin kýrt tómendegen eken. Qazir onyng sany 300 mynnan sәl ghana asady.

«Jyghylghangha—júdyryq» degendey, kiyikke tiygen jau jalghyz búl ghana emes. Adamnyng qolymen jasalghan tabighat apaty da olardy key-keyde onala almastay etip túralatyp ketedi. Bir ghana mysal. Osydan azghana uaqyt búryn, dәlirek aitqanda 2015 jyly elimizde kiyikterding jappay qyrylghandyghy oqyrmandardyng esinde bolar. Vikipiyadaghy «2015 jyly Qazaqstanda kiyikterding jappay qyryluy» degen maqalada adam shoshyrlyq derekter keltiriledi. Maqaladaghy jazugha qaraghanda sol 2015 jyldyng 2 mausymynda Aqtóbe oblysynda 9634, Aqmola oblysynda 9386, al tek bizding Qostanay oblysynda ghana 132 myng 309 kiyikting denesi topyraqqa kómilgen. Yaghny zardaptyng eng auyryn bizding oblys, dәlirek aitqanda Torghay ólkesi kórip otyr degen sóz. Áriyne, múnday tosyn jaghdaydy әrkim әrtýrli baghalap jatady. Biylik basyndaghylar әriyne, bәrin sonyng aldyndaghy jazdyng asa quanshylyq bolghandyghynyng saldarynan kórip, tabighat apatyna jatqyzady. Alayda, aqbókenderding osyghan deyin talay quanshylyqty basyna ótkerse de esen-aman kele jatqandyghyn eskersek, búl dәlelding ózi asa kýmәndi sekildi. Ekinshgi bireuler múnyng bәrin Bayqonyrdaghy gharysh ailaghynan úshqan Reseyding eskirgen zymyrandarynyng dalamyzgha qúlap, odan aqqan geptil degen pәlening saldarynan degen pikirde. Al endi byltyrghy jyly ghana sol Reseyding zymyrandarynyng qúlaytyn jerin dәl osy Torghaydyng Jankeldin audanyndaghy jerdi bólgenine qaraghanda oghan zymyrandardyng esh qatysy joq degen oigha myqtap bekinse kerek. Kórshimizding Reseyding «Roskosmos» degen azuy alty qarys mekemesine kim qarsy kele alady deysin. «E, seniki dúrys» degennen asa almaytynymyz aidan anyq dýniye. Aytpaqshy, 2002 jyly Tabighatty qorghaudyng halyqaralyq odaghy aqbókendi «CR» degen sanatqa engizip, «kiyikter--qúryp ketuding aldynda túrghan januar» degen anyqtama bergen. Búlar qazir negizinen bizding el men tek Ózbekstan men Qyrghystanda ghana jaylaydy.

Jaraydy, «bolary boldy, boyauy sindi» degendey endi әlgindey zobalandy basynan keshken oblysymyzdyng basshylyghy osy jaghdaydy týzetuge qoldan kelgen sharasyn qabyldap jatyr ghoy dep oilasanyz, qatty qatelesesiz. Keleshekte aqbókenderding qyrylmauyna jol bermeu baghytynda ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótkizip, tyghyryqtan shyghudyng naqty baghyttaryn belgileu de búl mәselening sheshiluine ýlken septigin tiygizeri sózsiz edi. Bolmasa, jalpyhalyqtyq ýndeu jariyalap, mýmkin ol ýshin arnayy qor qúryp, qarjylandyrudy qolgha alsa da tipten de qúba-qúp emes pe? Joq, onyng ornyna qala basshylyghy bastap, ony oblys basshylyghy qostap, qalamyzdyng «Qostanay-plaza» degen sauda ortalyghynyng janynda plastik pen ainany qorytpaqtap, anau-mynau emes 7 metrlik zәulim eskertkish ornatty. Ol ýshin arnayy Núr-Súltan qalasyndaghy  belgisiz bir Rýstam Karamysov degenge tapsyrys beredi. Osymen bitti.

Onysymen qoymay oblys basshylyghy «Biz búl eskertkishti kiyikterding joyylyp bara jatqan jaghdayyna halyqtyng nazaryn audaru ýshin istedik» dep jahangha jar salyp jýrgendigin qaytersin. Sonda әkimdik tek eskertkish qonmen ghana osynau asa auqymdy mәsele ózinen-ózi sheshile salady degenge shynymen sene me eken? Onyng ashylu saltanatyna oblys әkimi Arhiymed Múqanbetovtyng ózi baryp, sol eskertkish janynda suretke týsuine qaraghanda búl joramaldyng da jany bar sekildi. Mýmkin, kýni erteng búl eskertkish ómirden baz keshken әulie esebinde onyng basyna qaraqúrym el jinalyp tәube etetin de bolar. Sonda mýmkin ghayyptan kiyikter sany ózinen-ózi molayyp, búl eskertkishting siqyry sonda ashylar? Endeshe, osynau kórkine kóz toyady deuge auyz barmaytyn, qolapanday etip, eshbir talghamsyz jasay salynghan eskertkishke júmsalghan qarajattyng asa qúpiya ústaluynda da әlgindey mәn bar shyghar. Kýte túrayyq. Nege shydamaghan halyqpyz. Bir qayyry bolar.

Arhiymedting tarihta qalar sәti

Eskertkishting sauatsyz jarnamasy. Bizde kiyikti «Sayghaq» dep ataytyn kórinedi

Aytpaqshy, biz sәl asyghystyqqa salynghan tәrizdimiz. Eger, biz osylay quray basyn syndyrmay otyra bersek, kiyikterding jappay qyrylu ýrdisi toqtamaydy da, aqyry olardyng túqymdary túzday qúryp bitedi. Áne, sonda múnday 7 metrlik emes, tipti 17 metrlik eskertkish salsaq ta ókinishimizding orny tolmaytyndyghy anyq. Tek, bizder әigili «Qyzyl kitapqa» engen januardy joq qylghan elderding qatarynan oiyp túryp oryn alatynymyz aidan anyq. Mýmkin, eng bolmasa, әlemge osylay tanylarmyz.

Ayptpaqshy, «Qyzyl kitap» demekshi, ózimizde osy tizimge engen әsemdigi men súlulyghyna qyzyqpaytyn adam joq duadaq esimdi qústyng da ghúmyry úzaqqa barmaytyn sekildi. Olardyng súlulyghyna súqtanghan orystar múny ózderinshe «aru qús» («Krasotka») dep ataytyn kórinedi. Búlar negizinen Almaty, Túrkistan, Qyzylorda jәne Jambyl obystarynyng memlekettik qoryqtarynda mekendeydi.

«Aru qúsymyz» osy. Sheyhtar da neni aulaudy biledi

Endi búlardy arabtyng sheyhtarynyng emin-erkin aulauyna rúqsat berildi. «Baqsaq, baqa eken» degendey múnyng astarynda ózinshe bir baqay esep jatqan kórinedi. Sóitsek, olardyng әrbir aulaghan «aruyna»  656 500 tengeni qaltasynan jyryp beretin kórinedi. Biz ýshin búl biraz aqsha kóringenmen, qaltasy qalyng sheyhtardyng týski asyna da jetpeytin tiyn-teben ghana. Múnymen budjetimizding býiiri tompaya qoyar ma eken. Ýkimetting aituyna qaraghanda arabtyng erikken baylary keyin bizge milliondap aqsha qúiyp, duadaqtyng qarasyn kóbeytetin kórinedi.

Al qashanda auzymyz kýiip qalghan bizding kókeyimizde kóptegen súraqtar keptelip qaldy. Óitkeni túqymy qúryp bara jatqan búl qústyng sanyn qalpyna keltiruding naqty jospary jayly, onyng qalay jýzege asatyndyghy, beredi degen aqshasyna kim jauapty bolatyndyghy turaly eshkim de jaq ashpaydy. Beyne bir memlkettik qúpiya dersin. Sonda kýni erteng búl milliondardy kimning qaltasynan izdep jýremiz? Ádette, bizdegi bir jaqsy bastalghan dýniyening ne úrlyqpen, ne siyrqúiyrshyqtanyp, ózinen-ózi úmyt bolatyndyghyn eskersek, búl saualdarymyzdy orynsyz dey almaymyz.

Jaybergen Bolatov

Abai.kz