اسىلى، حالقىمىز «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەگەندى بەكەر ايتپاعان. شىندىعىندا بىزدەر ەرتەڭگى كۇنىمىزدى ويلاپ، ونشا باس قاتىرا قويمايتىن حالىقتاردىڭ ساناتىنانبىز با دەگەن وي كەلەدى. اسىرەسە، سايىن دالامىزدى باياعى اتا-بابامىز سەكىلدى ەركىن كەزىپ، ەشكىمنەن جاماندىق كۇتپەيتىن اڭ-قۇستارىمىزعا قىرعيداي ءتيىپ، تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋعا كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايمىز. مۇندايدا ەشكىمدى دە، ەشتەڭەنى دە ايامايمىز. سول اڭ-قۇستارعا پانا بولاتىن جانداردى جايراتىپ سالۋدان دا تايسالعان ەمەسپىز. وزگەسىن بىلاي قويعاندا حالقىمىز ەركەلەتىن «اقبوكەن» دەپ اتاپ كەتكەن كيىكتەردى جاۋدان جامان كورۋگە اينالدىق. ول ءتىپتى اتا جاۋىمىز با دەپ قالعاندايسىڭ. مۇنداي اڭشىلىق ءبىزدىڭ بايشىكەشتەر مەن مىقتىلارعا سانگە اينالعانداي. ايتپەسە، سونداي زۇلىمدىققا اشىققان بارىپ ءجۇر دەيسىز بە؟ نە ىستەرىن بىلمەي ەركككەندىكتەن دە. ال قارسى كەلىپ كور. اتىپ، اسىپ، ءتىپتى تاپتاپ تا كەتەدى. ءبىر جامانى، ونداي «ەركەلەردىڭ» سانى ازايار ەمەس. ونىڭ زاردابى جان تۇرشىگەرلىك. ماسەلەن، وسىنداي تابيعات قاسكويلەرنىڭ جاۋىزدىعىنان عانا قازاقستاندا 1992 جىل مەن 2003 جىلدىڭ ارالىعىنداعى 10 جىل ىشىندە عانا كيىكتەردىڭ سانى 50 ەسە ازايعان كورىنەدى. ءسويتىپ 1 ميلليوننان 20 مىڭعا دەيىن كۇرت تومەندەگەن ەكەن. قازىر ونىڭ سانى 300 مىڭنان ءسال عانا اسادى.

«جىعىلعانعا—جۇدىرىق» دەگەندەي، كيىككە تيگەن جاۋ جالعىز بۇل عانا ەمەس. ادامنىڭ قولىمەن جاسالعان تابيعات اپاتى دا ولاردى كەي-كەيدە وڭالا الماستاي ەتىپ تۇرالاتىپ كەتەدى. ءبىر عانا مىسال. وسىدان ازعانا ۋاقىت بۇرىن، دالىرەك ايتقاندا 2015 جىلى ەلىمىزدە كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلعاندىعى وقىرمانداردىڭ ەسىندە بولار. ۆيكيپياداعى «2015 جىلى قازاقستاندا كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋى» دەگەن ماقالادا ادام شوشىرلىق دەرەكتەر كەلتىرىلەدى. ماقالاداعى جازۋعا قاراعاندا سول 2015 جىلدىڭ 2 ماۋسىمىندا اقتوبە وبلىسىندا 9634, اقمولا وبلىسىندا 9386, ال تەك ءبىزدىڭ قوستاناي وبلىسىندا عانا 132 مىڭ 309 كيىكتىڭ دەنەسى توپىراققا كومىلگەن. ياعني زارداپتىڭ ەڭ اۋىرىن ءبىزدىڭ وبلىس، دالىرەك ايتقاندا تورعاي ولكەسى كورىپ وتىر دەگەن ءسوز. ارينە، مۇنداي توسىن جاعدايدى اركىم ءارتۇرلى باعالاپ جاتادى. بيلىك باسىنداعىلار ارينە، ءبارىن سونىڭ الدىنداعى جازدىڭ اسا قۋاڭشىلىق بولعاندىعىنىڭ سالدارىنان كورىپ، تابيعات اپاتىنا جاتقىزادى. الايدا، اقبوكەندەردىڭ وسىعان دەيىن تالاي قۋاڭشىلىقتى باسىنا وتكەرسە دە ەسەن-امان كەلە جاتقاندىعىن ەسكەرسەك، بۇل دالەلدىڭ ءوزى اسا كۇماندى سەكىلدى. ەكىنشگى بىرەۋلەر مۇنىڭ ءبارىن بايقوڭىرداعى عارىش ايلاعىنان ۇششقان رەسەيدىڭ ەسكىرگەن زىمىراندارىنىڭ دالامىزعا قۇلاپ، ودان اققان گەپتيل دەگەن پالەنىڭ سالدارىنان دەگەن پىكىردە. ال ەندى بىلتىرعى جىلى عانا سول رەسەيدىڭ زىمىراندارىنىڭ قۇلايتىن جەرىن ءدال وسى تورعايدىڭ جانكەلدين اۋدانىنداعى جەردى بولگەنىنە قاراعاندا وعان زىمىرانداردىڭ ەش قاتىسى جوق دەگەن ويعا مىقتاپ بەكىنسە كەرەك. كورشىمىزدىڭ رەسەيدىڭ «روسكوسموس» دەگەن ازۋى التى قارىس مەكەمەسىنە كىم قارسى كەلە الادى دەيسىڭ. «ە، سەنىكى دۇرىس» دەگەننەن اسا المايتىنىمىز ايدان انىق دۇنيە. ايتپاقشى، 2002 جىلى تابيعاتتى قورعاۋدىڭ حالىقارالىق وداعى اقبوكەندى «CR» دەگەن ساناتقا ەنگىزىپ، «كيىكتەر--قۇرىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇرعان جانۋار» دەگەن انىقتاما بەرگەن. بۇلار قازىر نەگىزىنەن ءبىزدىڭ ەل مەن تەك وزبەكستان مەن قىرعىستاندا عانا جايلايدى.

جارايدى، «بولارى بولدى، بوياۋى ءسىڭدى» دەگەندەي ەندى الگىندەي زوبالاڭدى باسىنان كەشكەن وبلىسىمىزدىڭ باسشىلىعى وسى جاعدايدى تۇزەتۋگە قولدان كەلگەن شاراسىن قابىلداپ جاتىر عوي دەپ ويلاساڭىز، قاتتى قاتەلەسەسىز. كەلەشەكتە اقبوكەندەردىڭ قىرىلماۋىنا جول بەرمەۋ باعىتىندا عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ناقتى باعىتتارىن بەلگىلەۋ دە بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز ەدى. بولماسا، جالپىحالىقتىق ۇندەۋ جاريالاپ، مۇمكىن ول ءۇشىن ارنايى قور قۇرىپ، قارجىلاندىرۋدى قولعا السا دا تىپتەن دە قۇبا-قۇپ ەمەس پە؟ جوق، ونىڭ ورنىنا قالا باسشىلىعى باستاپ، ونى وبلىس باسشىلىعى قوستاپ، قالامىزدىڭ «قوستاناي-پلازا» دەگەن ساۋدا ورتالىعىنىڭ جانىندا پلاستيك پەن اينانى قورىتپاقتاپ، اناۋ-مىناۋ ەمەس 7 مەترلىك ءزاۋلىم ەسكەرتكىش ورناتتى. ول ءۇشىن ارنايى نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى  بەلگىسىز ءبىر ءرۇستام كارامىسوۆ دەگەنگە تاپسىرىس بەرەدى. وسىمەن ءبىتتى.

ونىسىمەن قويماي وبلىس باسشىلىعى «ءبىز بۇل ەسكەرتكىشتى كيىكتەردىڭ جويىلىپ بارا جاتقان جاعدايىنا حالىقتىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ىستەدىك» دەپ جاھانعا جار سالىپ جۇرگەندىگىن قايتەرسىڭ. سوندا اكىمدىك تەك ەسكەرتكىش قويۋمەن عانا وسىناۋ اسا اۋقىمدى ماسەلە وزىنەن-ءوزى شەشىلە سالادى دەگەنگە شىنىمەن سەنە مە ەكەن؟ ونىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا وبلىس اكىمى ارحيمەد مۇقانبەتوۆتىڭ ءوزى بارىپ، سول ەسكەرتكىش جانىندا سۋرەتكە تۇسۋىنە قاراعاندا بۇل جورامالدىڭ دا جانى بار سەكىلدى. مۇمكىن، كۇنى ەرتەڭ بۇل ەسكەرتكىش ومىردەن باز كەشكەن اۋليە ەسەبىندە ونىڭ باسىنا قاراقۇرىم ەل جينالىپ تاۋبە ەتەتىن دە بولار. سوندا مۇمكىن عايىپتان كيىكتەر سانى وزىنەن-ءوزى مولايىپ، بۇل ەسكەرتكىشتىڭ سيقىرى سوندا اشىلار؟ ەندەشە، وسىناۋ كوركىنە كوز تويادى دەۋگە اۋىز بارمايتىن، قولاپانداي ەتىپ، ەشبىر تالعامسىز جاساي سالىنعان ەسكەرتكىشكە جۇمسالعان قاراجاتتىڭ اسا قۇپيا ۇستالۋىندا دا الگىندەي ءمان بار شىعار. كۇتە تۇرايىق. نەگە شىداماعان حالىقپىز. ءبىر قايىرى بولار.

ارحيمەدتىڭ تاريحتا قالار ءساتى

ەسكەرتكىشتىڭ ساۋاتسىز جارناماسى. بىزدە كيىكتى «سايعاق» دەپ اتايتىن كورىنەدى

ايتپاقشى، ءبىز ءسال اسىعىستىققا سالىنعان ءتارىزدىمىز. ەگەر، ءبىز وسىلاي قۋراي باسىن سىندىرماي وتىرا بەرسەك، كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋ ءۇردىسى توقتامايدى دا، اقىرى ولاردىڭ تۇقىمدارى تۇزداي قۇرىپ بىتەدى. انە، سوندا مۇنداي 7 مەترلىك ەمەس، ءتىپتى 17 مەترلىك ەسكەرتكىش سالساق تا وكىنىشىمىزدىڭ ورنى تولمايتىندىعى انىق. تەك، بىزدەر ايگىلى «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن جانۋاردى جوق قىلعان ەلدەردىڭ قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىنىمىز ايدان انىق. مۇمكىن، ەڭ بولماسا، الەمگە وسىلاي تانىلارمىز.

ايپتپاقشى، «قىزىل كىتاپ» دەمەكشى، وزىمىزدە وسى تىزىمگە ەنگەن اسەمدىگى مەن سۇلۋلىعىنا قىزىقپايتىن ادام جوق دۋاداق ەسىمدى قۇستىڭ دا عۇمىرى ۇزاققا بارمايتىن سەكىلدى. ولاردىڭ سۇلۋلىعىنا سۇقتانعان ورىستار مۇنى وزدەرىنشە «ارۋ قۇس» («كراسوتكا») دەپ اتايتىن كورىنەدى. بۇلار نەگىزىنەن الماتى، تۇركىستان، قىزىلوردا جانە جامبىل وبىستارىنىڭ مەملەكەتتىك قورىقتارىندا مەكەندەيدى.

«ارۋ قۇسىمىز» وسى. شەيحتار دا نەنى اۋلاۋدى بىلەدى

ەندى بۇلاردى ارابتىڭ شەيحتارىنىڭ ەمىن-ەركىن اۋلاۋىنا رۇقسات بەرىلدى. «باقساق، باقا ەكەن» دەگەندەي مۇنىڭ استارىندا وزىنشە ءبىر باقاي ەسەپ جاتقان كورىنەدى. سويتسەك، ولاردىڭ ءاربىر اۋلاعان «ارۋىنا»  656 500 تەڭگەنى قالتاسىنان جىرىپ بەرەتىن كورىنەدى. ءبىز ءۇشىن بۇل ءبىراز اقشا كورىنگەنمەن، قالتاسى قالىڭ شەيحتاردىڭ تۇسكى اسىنا دا جەتپەيتىن تيىن-تەبەن عانا. مۇنىمەن بيۋدجەتىمىزدىڭ ءبۇيىرى تومپايا قويار ما ەكەن. ۇكىمەتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ارابتىڭ ەرىككەن بايلارى كەيىن بىزگە ميلليونداپ اقشا قۇيىپ، دۋاداقتىڭ قاراسىن كوبەيتەتىن كورىنەدى.

ال قاشاندا اۋزىمىز كۇيىپ قالعان ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدە كوپتەگەن سۇراقتار كەپتەلىپ قالدى. ويتكەنى تۇقىمى قۇرىپ بارا جاتقان بۇل قۇستىڭ سانىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ناقتى جوسپارى جايلى، ونىڭ قالاي جۇزەگە اساتىندىعى، بەرەدى دەگەن اقشاسىنا كىم جاۋاپتى بولاتىندىعى تۋرالى ەشكىم دە جاق اشپايدى. بەينە ءبىر مەملكەتتىك قۇپيا دەرسىڭ. سوندا كۇنى ەرتەڭ بۇل ميلليونداردى كىمنىڭ قالتاسىنان ىزدەپ جۇرەمىز؟ ادەتتە، بىزدەگى ءبىر جاقسى باستالعان دۇنيەنىڭ نە ۇرلىقپەن، نە سيىرقۇيىرشىقتانىپ، وزىنەن-ءوزى ۇمىت بولاتىندىعىن ەسكەرسەك، بۇل ساۋالدارىمىزدى ورىنسىز دەي المايمىز.

جايبەرگەن بولاتوۆ

Abai.kz