Abay: «Ózine sen, ózindi alyp shyghar, aqylyng men qayratyng eki jaqtap»
Negizinen alghanda, ótken ghasyrda ekonomikanyn– EVOLUSIYaLYQ, MINEZ-QÚLYQTYQ jәne JANA INSTITUSIONALDY EKONOMIKA sekildi baghyttarymen birge, DINNING EKONOMIKALYQ TEORIYaSY damugha jedel bet búrdy.
Dýniyejýzilik Bank jәne onyng tikeley patronajdyghymen qúrylghan Býkilәlemdik Dialog MÁDENIYET pen DINNING (songhysyn mәdeniyetting bir bóligi retinde qarastyrady) ekonomikanyng damu qarqynyn arttyrudaghy rólin zertteuge basa kónil bólip keledi.
DIN MÁSELESI– salt-joralar dengeyinde emes– әsirese, әlem ekonomikasynyng damuyna eleuli yqpal etushi NEGIZGI FAKTORDYNG BIRI retinde MÚQIYaT QARAUDY qajet etedi.
AQYL KENIShI – ATA-BABANNYNG KÓNE ZAMANDARDAN BERGI ÓMIRLIK TÁJIRIYBESI, DANALYQ MÚHITY.
JIGERSIZDIK – HALYQTYNG ERTENINE DEGEN SENIM JOGhALGhAN SÁTTEN BASTALADY.
Adamzattyng tarihyna kóz jýgirtsek, ata dәstýrin saqtaghan halyqtyng RUHANY TÚTASTYGhY berik.
Qay kezde de ÚLTTYQ EREKShELIGI joghary.
Múnday tújyrym qazaq saharasynda ejelden kórinis tapty.
Sәl tariyhqa sheginis jasasaq, ÚLY DALA ÓZINING ÚShAN-TENIZ MÝMKINDIKTERIN JARQYRATYP KÓRSETE ALDY.
Týrik qaghanaty jaryq júldyzdarynyng biri Tonykók: «ÓLIMNEN ÚYaT KÝShTI», – dep tasqa qashap jazdy.
Aristoteli negizin salghan teoriyanyng anyqtamasyna sýiene otyryp, Ál-Faraby ENBEK TÁRBIYESI ILIMIN jasap shyghardy.
Ghúlama babamyz artyna: «ENBEKTING ÓZI ÓNER – ENBEK TÁRBIYESI SOL ÓNERDEN TUYNDAYDY, ÁRBIR ADAMDY ENBEKKE BAULIDY, ENBEK ShEBERLIGINE ÝIRETEDI», – dep ósiyet qaldyrdy.
Shәkәrimge kónil audarsaq:
«TAZA ENBEKPEN TAGhDYRDAN PAYDALANSA,
ADAMDY SONDA ADAM DEGEN MAQÚL».
Áytse de, DIN TURALY ÚGhYM, ókinishke oray, bizding qoghamda tar shenberde, salt-ghúryptyq maghynada qarastyrylady.
Al, dýniyejýzilik tәjiriybe kórsetip otyrghanynday, DINNING EL EKONOMIKASYNA ÁSERI ORASAN.
Europada búl mәselege alghash ghylymy týsinik bergen – Adam Smiyt.
Búdan keyin tarih tereninen bastalghan taqyrypty ghylymy taldau, tiyanaqty pikirmen jalghastyrushy retinde nemisting әigili әleumettanushy ghalymy, ekonomist Maks Veberdi aityp ótken oryndy.
M.Veber óz enbekterinde ZAYYRLY JÁNE RUHANY BIYLIKTI ShARUAShYLYQ JÝRGIZU TÚRGhYSYNAN qarastyrady.
Karl Marks ekeui DIN MEN EKONOMIKANYNG baylanysy turaly zerttedi. M.Veber «Protestanttyq etika jәne kapitalizm ruhy» degen ataqty enbeginde Germaniya ekonomikasynda neghúrym joghary tabysqa qol jetkizgenderding kósh basynda PROTESTANTTAR túrghanyn atap ótedi.
Onyng jazuynsha, protestanttar Kiyeli kitap – Injilding ózinen Enbek Kodeksining negizderin tauyp otyrady:
«Jaqyn adamyndy ókpeletpe jәne qanaumen ainalyspa».
«Jaldanghan adamnyng jalaqysyn janynda atar tangha deyin ústama»,– degen joldardy júmys berushi men qyzmetkerding arasyndaghy kelisim sharttyn, aq qaghazgha qara siyamen jazghanday, Núsqaulyghy dep qabyldaydy.
Mәsele mәnisi: protestantizmning ózine deyingi aghymdardan aiyrmasy – әsire dinshildikten arylyp, adamnyng damuyna erkindik әperdi.
Búl aghymnyng negizgi baghyty: JEKE ADAMDY – TÚLGhA dep qarastyryp, әr adamnyng ishki mýmkindikterin jan-jaqty ashyp kórsetuge jaghday tudyru.
Keshegi ekinshi dýniyejýzilik soghysta jenilis tapqan Germaniya, Japoniya sekildi memleketter tarih ýshin qysqa merzim – qyryq jylgha jeter-jetpes uaqyttyng ishinde IRGESI BERIK ÚLT RETINDE damyghan memleketterding kóshin bastaugha qol jetkizuining syry nede?
Múnday FENOMENNING qúpiyasy qanday?
Jalpy nemis halqy yjdahattylyghymen, úqyptylyghymen jәne temirdey tәrtipke baghynuymen erekshelenedi.
Nemisting úly oishyly Fridrih Nisshenin: «MENI QÚRTA ALMAGhAN NÁRSENING BÁRI – MENI ODAN ÁRI MYQTY ETEDI», – degen әigili sózi nemis halqynyng jankeshti tózimdiligine anyqtauysh bola alatyn sekildi.
IY.V.GETE, F.ShILLER, G.GEYNE syqyldy úly ghúlamalar nemis últynyng ruhany damuynyng jәne jas úrpaqtyng sana sezimin qalyptastyrudyng negizine ainaldy. Kompozitorlar IY.S.BAH, R.VAGNER, L.V.BETHOVEN últtyq simvolgha ainaldy.
Nemis pen japon halyqtarynyng ruhany ústanymynda QAYYR SÚRAU, QARYZ ALU – eng ýlken kýnә.
HALYQTYQ DÁSTÝRINEN tamyr ýzbegendigining arqasynda nemis halqy «Berlin qabyrghasyn» qúlatyp, birligi myqty QUATTY MEMLEKETKE ainaldy.
JIGERI MYQTY japondyqtardyng tegeurindi teketiresin eki birdey atom bombasyn jaru arqyly әreng toqtatqany tarihtan belgili. Ashy tәjiriybening kermek dәmin tatqan QAYSAR HALYQ «Fukusima» atom stansasyndaghy jarylys kezinde jasymady. Tipti apatqa baylanysty úsynghan әlemdik qauymdastyqtyng kómeginen bas tartty.
Álemning týkpir-týkpirinde túryp jatqan japondyqtardyng tughan Otanyna kelip, bauyrlaryn moralidyq túrghydan qoldau jóninde qyzu bastama kótergenin – BIYIK RUHYMEN týsindiruge bolady.
Búl jerde oigha birden SAMURAY KODEKSI oralary haq.
Oghan kóz jýgirtip kórelik:
«Samuray «tamyrly dingek», «japyraqty bútaq» degen úghymdardy este ústauy qajet.
Olay bolatyn sebebi, oghan ómir syilaushy – ata-anasy, tughan jer men Otany. Búl solardyng qanynan jaralghan, nәr alghan.
Endeshe, olargha layyqty qúrmet kórsete almasa, qandayma aqyldy, tilge sheshen jәne kórikti bolsa da, múnyng bәri eshnәrsege tatymaydy.
«Ózine adal qúrmet kórsete alatyn naghyz dos izdesen, tuysqandyq, syilastyq sezimi bar jandardyng arasynan tabasyn».
Óitkeni, ata-ana, tughan jer, Otan aldyndaghy perzenttik paryzyn ótey almaghan adam eshqanday borysh-mindet arqalay almaydy».
Ekonomist Iosihara Kunio bylay týsindiredi: «Japon elining joghary jetistikterge qol jetkizu syry: OSY MÝMKINDIKKE JOL AShYP BERGEN MÁDENIYETINE QATYSTY. Japondyqtar jas úrpaqtyng nazaryn ENBEKSÝIGIShTIK MÁSELESINE kóbirek audaryp, erinbey enbek etuge, bolashaghyn qamtamasyz jasaugha jәne újymdyq birlestikke tәrbiyeleydi».
Endi PROTESTANTIZMDI ústanghan elderding әlemdik arenada qol jetkizgen jetistikterine qysqasha kóz jýgirtip ótelik.
Germaniya ekonomikasy – býginde dýnie jýzi boyynsha (satyp alu qabiletining tepe-tendik esebin qosa alghanda) besinshi orynda jәne Europa ekonomikasynyng eng alyby bolyp sanalady.
Protestantizm keninen taralghan Ontýstik Koreyanyng IJÓ 1980 jyldan beri qaray 2013 jylgha deyin 18,8 esege deyin ósip, 1,7 trillion dollargha jetti.
Protestant dinin әleumettik jәne ekonomikalyq lift retinde paydalanu tәjiriybesi Singapur, Vietnam, Tayland jәne Gonkong elderining mysalynda anyq bayqalady.
Eger din basymdyqqa ie elderding damu jaghdayyn IJÓ jan basyna shaqqandaghy kórsetkishine nazar audarsaq, myna tablisa kóptegen mәn-jaydy týsindirip bere alady (Derekkóz: «Din men ateizmning Jahandyq indeksi», WIN-Gallup International boyynsha):
| Konfessiya
(Din) |
Jan basyna shaqqandaghy IJÓ, ortasha eseppen, dollar | Álemdik orta esep boyynsha túrghyndardyng jan basyna shaqqandaghy IJÓ | Týsinikteme |
| Hristiandar, jalpylay alghanda | 18 500 | 1,76 | Hristiandar dýnie jýzining basqa elderine qaraghanda 1,8 ese bay túrady |
| Protestanttar | 21 200 | 2,02 | Protestanttar dýnie jýzining basqa elderine qaraghanda 2 ese bay túrady |
| Katolikter | 19 300 | 1,84 | Katolikter dýnie jýzining basqa elderine qaraghanda 1,8 ese bay túrady |
| Pravoslavtyqtar | 8 400 | 0,8 | Pravoslavtyqtar dýnie jýzining basqa elderine qaraghanda 1,25 ese kedey túrady |
| Iudaizm | 37 000 | 3,52 | Iudaizm negizinen Izrailding ústanatyn dini bolyp tabylady, osy eldi dýnie jýzining basqa elderine qaraghanda 3,5 ese bay jaghdaygha jetkizdi |
| Buddizm | 15 600 | 1,49 | Budda dinin tútynatyn elder dýnie jýzining basqa elderine qaraghanda 1,1 ese bay túrady |
| Músylmandar | 9 200 | 0,88 | Músylmandar dýnie jýzining basqa elderine qaraghanda 1,1 ese kedey túrady |
| Induizm | 3 800 | 0,36 | Induistyq elder dýnie jýzining basqa elderine qaraghanda 2,8 ese kedey túrady |
| Álem boyynsha ortasha manyzy | 10 500 | 1 | Halyqaralyq Bank Qorynyng mәlimeti boyynsha |
AQSh Preziydentterining diny qúramyna nazar audarayyq:
(Derekkóz: E.A.Ivanyan, «AQSh tarihy: JOO arnalghan oqulyq», Mәskeu qalasy, 2006 jyl, 2-shi basylymy.)
| №/№ | Basqarghan jyldary | Preziydentter turaly mәlimet | Partiyalylyghy | Dini |
| 1. | 1789-1797 | Djordj Vashington
(1732-1799), AQSh1-shi Preziydenti |
Partiyada joq | Protestant |
| 2. | 1797-1801 | Djon Adams (1735-1826), AQSh 2-shi Preziydenti | Federalist | Protestant |
| 3. | 1801-1809 | Tomas Djefferson (1743-1826), 3 AQSh 3-shi Preziydenti | Demokrat-respublikashy | Protestant |
| 4. | 1809-1817 | Djeyms Medison (1751-1836), AQSh 4-shi Preziydenti | Demokrat-respublikashy | Protestant |
| 5. | 1817-1825 | Djeyms Monro (1758-1831), AQSh 5-shi Preziydenti | Demokrat-respublikashy | Protestant |
| 6. | 1825-1829 | Djon Kvinsy Adams (1767-1848), AQSh 6-shy Preziydenti | Demokrat-respublikashy | Protestant |
| 7. | 1829-1837 | Endru Djekson (1767-1845), AQSh 7-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 8. | 1837-1841 | Martin Van Buren (1782-1862), AQSh 8-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 9. | 1841 mart-apreli | Uiliyam Genry Garrison (1773-1841), AQSh 9-shy Preziydenti | Viyg | Protestant |
| 10. | 1841-1845 | Djon Tayler (1790-1862), AQSh 10-shy Preziydenti | Vig (partiyada joq) | Protestant |
| 11. | 1845-1849 | Djeyms Noks Polk (1795-1849), AQSh 11-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 12. | 1849-1850 | Zakary Teylor (1784-1850), AQSh 12-shi Preziydenti | Viyg | Protestant |
| 13. | 1850-1853 | MillardFillmor (1800-1874), AQSh 13-shi Preziydenti | Viyg | Protestant |
| 14. | 1853-1857 | Franklin Pirs (1804-1869), AQSh 14-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 15. | 1857-1861 | Djeyms Biukenen (1791-1868), AQSh 15-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 16. | 1861-1865 | Avraam Linkolin (1809-1865), AQSh 16-shi Preziydenti preziydent SShA | Respublikashy | Protestant |
| 17. | 1865-1869 | Endru Djonson (1808-1875), AQSh 17-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 18. | 1869-1877 | Uliss Simpson Grant (1822-1885), AQSh 18-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 19. | 1877-1881 | RazerfordByorchardHeys (1822-1881), AQSh 19-shy Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 20. | 1881 mart – 1881 sentyabri | Djeyms Abram Garfild (1831-1881), AQSh 20-shy Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 21. | 1881-1885 | Chester Alan Artur (1829-1886), AQSh 21-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 22. | 1885-1889 | Grover Klivlend (1837-1907), AQSh 22-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 23. | 1889-1893 | Bendjamin Garrison (1833-1901), AQSh 23-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 24. | 1893-1897 | Grover Klivlend (1837-1907), AQSh 24-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 25. | 1897-1901 | Uiliyam Makkinly (1843-1901), AQSh 25-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 26. | 1901-1909 | Teodor Ruzvelit (1858-1919), AQSh 26-shy Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 27. | 1909-1913 | Uiliyam Houard Taft (1857-1930), AQSh 27-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 28. | 1913-1921 | Vudro Vilison (1856-1924), AQSh 28-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 29. | 1921-1923 | Uorren GamaliyeliGarding (1865-1923), AQSh 29-shy Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 30. | 1923-1929 | KelvinKulidj (1872-1933), AQSh 30-shy Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 31. | 1929-1933 | Gerbert Klark Guver (1874-1964), AQSh 31-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 32. | 1933-1945 | Franklin Delano Ruzvelit (1882-1945), AQSh 32-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 33. | 1945-1953 | Garry Trumen (1884-1972), AQSh 33-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 34. | 1953-1961 | Duayt Devid Eyzenhauer (1890-1969), AQSh 34-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 35. | 1961-1963 | Djon Fisdjeralid Kennedy (1917-1963), AQSh 36-shy Preziydenti | Demokrat | Katoliyk |
| 36. | 1963-1969 | LindonBeyns Djonson (1908-1973), AQSh 36-shy Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 37. | 1969-1974 | Richard Milhaus Nikson (1913-1996), AQSh 37-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 38. | 1974-1977 | Djerald Rudolif Ford (1913 j.t), AQSh 38-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 39. | 1977-1981 | Djeyms (Djimmi) Erl Karter (1924 j.t), AQSh 39-shy Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 40. | 1981-1989 | Ronalid Uilson Reygan (1911 j.t), AQSh 40-shy Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 41. | 1989-1993 | Djordj Gerbert Uoker Bush (1924 j.t), AQSh 41-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 42. | 1993-2001 | Uiliyam (Bill) Djefferson Klinton (1946 j.t), AQSh 42-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 43. | 2001-2009 | Djordj Uoker Bush (1946 j.t), AQSh 43-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
| 44. | 2009-2017 | Barak Husseyn kishi Obama (1961 j.t), AQSh 44-shi Preziydenti | Demokrat | Protestant |
| 45 | 2017-kýni býginge deyin | Donalid Djon Tramp (1946 j.t), AQSh 45-shi Preziydenti | Respublikashy | Protestant |
Dýnie jýzi boyynsha Nobeli syilyghyna ie bolghandardyng 40% AQSh azamattary. Diny senimi jaghynan kelsek, 64%-y taza protestanttardan túrady, iudeyler – 20%, katolikter – 11%, músylmandar – 1%.
Múnyng syrtynda agnostikter men ateister, ýndi, budda din ókilderi men taghy da basqalary bar.
Jer shary halyqtarynyng 0,2% qúraytyn (14 mln.) evreylerding ózin bólek qarastyratyn bolsaq, әrbir besinshi Nobeli syilyghynyng laureaty (20%) – osy últtyng ókili.
Álem boyynsha, ortasha eseppen alghanda, búl 100 esege kóp.
Qytay – dәstýrli diny ilimderdi janghyrtylghan jana iydeologiyalyq jýieni qalyptastyrudyng qúramdas bóligi retinde tiyimdi paydalanyp kele jatqan elderding biri.
Múnda negizgi din BUDDIZM bolyp sanalghanymen, DAOSIZM men KONFUSIY ilimderining orny erekshe.
Ásirese, Konfusiy ilimi qytaylyqtardyng kýndelikti túrmysynda airyqsha ról atqarady. Óitkeni, múndaghyfilosofiyalyq tújyrymdaradamdardyng óz mindetteri men qúqyqtaryn oy eleginen ótkizuge jol ashady.
Konfusiy men onyng shәkirtteri turaly mynaday әpsana bar.
Bir kýni dana ústazdan ainalasyna tanyrqay qarap jýretin shәkirti súrapty: «AYNALA QORShAGhAN ORTAMEN KEREGhAR QAYShYLYQTA BOLMAY, BARShASYMEN TATU-TÁTTI ÓMIR SÝRUDING JOLY BAR MA?» – dep.
Oyshyl ghúlama mýdirmesten jauap beredi: «Áriyne, múnday úghym bar. BÚL – JÚMSAQTYQ, MEYIRIMDILIK.
Qansha BIYIKKE kóterilseng de, TÓMENDE qalghandargha qúrmetinnen janylma. Eger alda-jalda TÓMEN qúldyrap ketsen, TÓBENNEN tónip, mazaqtap jatqandargha keshirim tanyt.
Esinde tút, әrkim de izgilik pen jeksúryndyqty birdey arqalap jýredi. Sondyqtan, ainalandaghy adamdardan kóniling qalmas ýshin, olardyng PENDELIK ÁLSIZDIKTERINE kendik kórsete bil».
Búl IZGILIKKE TOLY ILIMDI qytay halqy boytúmarday qasterleydi.
Jogharyda aitqanymyzday, ÁLEMDEGI DÁSTÝRLI DINDERDI EKONOMIKALYQ-ÁLEUMETTIK jaghynan ghana qarastyrdyq.
ÁR ÚLT PEN MEMLEKETTING ÓZ TARIHY TAMYRY, ShARUAShYLYQ JÝRGIZU JÁNE MÁDENY DÁSTÝRI BAR.
Alash qozghalysynyng kósemi Álihan Bókeyhanov: «ÚLTQA QYZMET JASAU – BILIMNEN EMES, MINEZDEN», –dep atap kórsetti.
Keshegi stalindik zúlmat kezining ózinde últ ziyalylary әlemning damyghan elderimen terezesi teng TÁUELSIZ QAZAQ MEMLEKETIN qúrugha bolaryna kәmil sendi.
Sonyng ishinde Aziya memleketteri ishinde Japoniyagha kóp qyzyqty.
Halel Dosmúqamedovting mynaday sózi bar: «SENEN BASQA ONDAGhAN, TIPTI JÝZDEGEN QAZAQTYNG BALASY JOGhARY BILIM ALYP JATQANYN OILASAN, BÚL HALYQ TA ENBEKKE, DAMUGhA QABILETTI EKENIN, BÁLKIM, BOLAShAQTA ÁLEMDEGI ÓZINING ORNYN OIYP TÚRYP ALATYN EKINShI JAPONIYa BOLA ALADY DEGENGE KÓZ JETKIZESIN».
Birazynyng «japon tynshysy» dep aiyptaluynyng negizi osy.
Kóne dәuirlerden bergi DÁSTÝR SABAQTASTYGhY ýzilgen joq.
DILIMIZ BEN DINIMIZDEN alastatugha jasalghan, eki ghasyrgha úlasqan sayasattyng qandy shengelinen HALQYMYZDYNG SAN GhASYRLAR BOYY QALYPTASQAN SALT-DÁSTÝRI, ÁDET-GhÚRPY, AUYZ ÁDEBIYETI, TÓL ÓNERI aman alyp shyqty.
Ótken ghasyrdyng orta sheninde beleng alghan TÚTYNUShYLYQ IYDEOLOGIYaSY әlemdi BÝLDIRUShI FAKTOR bolghany býginde býkil adamzat әlemine ayan.
JAPPAY ÁLEUMETTIK MASYLDYQ TUDYRGhAN, Qazaqstan túrghay, damyghan elderding ózinde jýzege asyru mýmkin emes JALGhAN IYDEYaNY – JAHANDYQ DAGhDARYSTYNG BASTY SEBEPTERININ biri retinde qarastyru qajet.
Qoghamda múnday pikir bar.
Úly Abay әigili «Otyz segizinshi qara sózinde»: «ÁUELI ADAMNYNG ADAMDYGhY – AQYL, GhYLYM DEGEN NÁRSELERMEN», – dep jol kórsetedi.
San ghasyrlar boyy halqymyzdyng algha úmtyluyna qyzmet jasaghan úly túlghalardan miras bolyp kele jatqan ÚLTTYQ QÚNDYLYQTARYMYZ, TARIH TAGhYLYMY jeterlik.
Halqymyzdyng mәdeny múrasyn shashau shygharmay jadymyzda ústap, SAQ, KÓK TÝRIKTER DÁUIRINEN kele jatqan ÓMIRLIK QAGhIDATTARDY, úly oishyldar ÁL-FARABI, JÝSIP BALASAGhÚNI, ataqty biylerimizTÓLE, QAZYBEK, ÁYTEKE babalarymyzdan miras bolghan DANALYQTY berik saqtau, sayyp kelgende, kemenger Abaydyng TOLYQ ADAM ILIMIMEN jalghasyp jatyr.
Osynyng bәri ÚRPAQ TÁRBIYESINDE –BERIK ÚSTANYM boluy kerek.
Adamzattyng izdenisi men órkendeui jolynda Abaydan artyq aitqan kim bar:
«ÓZINE SEN, ÓZINDI ALYP ShYGhAR,
AQYLYNG MEN QAYRATYNG EKI JAQTAP».
Arystanbek Múhamediyúly
Abai.kz
