Mening Almatym
2025 jyly qarashanyng 22-shi júldyzynda Almaty qalasyna tabanym tiyip, túraqty túrghyny atanghanyma túp-tura 31 jyl bolady. Áriyne, az uaqyt emes!
Shetelde dýniyege kelip, ózgeshe qoghamdyq formasiyada, basqasha mentaliyette ósip, otyryqshy halyqtyng alyp qalasynda bilim alyp, azamat bolyp qalyptasqan almaghayyp zamannyng tumasy, balalyq, jastyq ghúmyrynyng 29 jylyn sol syrly, ghajayyp, qúpiyasy mol shyghysta ótkizip, tәuelsizdik tany atyp, erkindikting shuaghy tógilgen elen-alang shaqta óz tamyryn tauyp, taghdyryn Ata júrttyng ótkeni jәne býginimen toghystyrugha sheshim qabyldaghan-dy. Oghan da baqanday 31 jyl bolayyn degen eken. Allanyng sýigen qúly bolyp 92 jasynda mәngilik qonysyn tapqan әkemning ghúmyr sýru ólshemimen oilasam ómirimning ýshten ekisi óte shyghypty. Úly ghúlama Konfusiy «otyzda ornynnan túrasyn» dese, bizding qazekeng osy úgymdy «otyzda orda búzbaghan, qyryghynda qyrdan asa almaydy» dep tәpsirleydi. Shamasy biz sol ýdeden shyqqandar soyynanbyz.
Sonymen shyghys pen batys, týstik pen teristikti jalghap, zanghar taularyn kýn sýigen, әsem bauyrynda jamyrap búlaq aghyp, shymyrlap kóz qaynap jatatyn, qúshaghy qútqa toly, búrynghy-songhy, arghy-bergi jihangezder ýshin alma men qyzghaldaqtyng otany bolghan myng jyldyq shahar – kindik qanym tógilmese de, jýregimnen oryn alyp, tirligimning ordasyna ainalyp ketti. Osy qalada túnyghymnyng aldy, maysamnyng shýigini bolghan shekesi torsyqtay úldar sýidim, mәpelep qyz ósirip jatyrmyn. Imperiya qúlap, senimi kýirep, sezimi jaralanghan tәuelsiz elder naryqtyng qyspaghyna týskende «kóppen kórgen úly toy» dep jeti atamyzdan beri ong jambasymyzgha kelip kórmegen biznes degen kәsipting qúlaghyn ústap, tolqynyn qualap shashylghan nesibemizdi terip kórdik. Onyng da nәtiyjesi jaman bolmady. Memleketke salmaq salmay, kisi qolyna kóz satpay, bar qiyndyqty elmen birge kórip eseydik. Qanatymyz qatyp, topshymyz shyndaldy. Bile bilgenge búl da Allanyng mandaygha jazghan nesibesi eken!
Ghasyr perdesi jabylugha shamaly qalghanda el baytaghy jer jannaty Jetisudan, ayazy aqyryp túrghan Arqagha kóshti. Álem an-tan. Halyq esengirep qalghan. Hanzadalaryn altynmen aptap, kýmispen kýpteytin bayyrghy saqtar men ghúndardyn, tarihyn tasqa oiyp jazghan kóktýrikterdin, әlemge tәrtip ornatqan Altyn orda múragerining búl tosyn jýrisi keninen talqygha týsip, kóptegen boljam men bopsanyng tamyzdyghy boldy. Biraq, kósheli pikirding nýktesin, Astananyng on jyldyq mereytoyynda Ózbekstan preziydenti marqúm Islam Karimov «qazaqtan dosyng bolsa úzaq sapargha alandamay shyghasyn» dep qortyndylady.
Sol ólara kezende Almatynyng múrtyn balta shappady. Teniz joly ashyludan búrynghy Jibek joly boyyndaghy transporttyq әleuetin qaytadan jana órege kóterip, ózining missiyasyn oidaghyday atqardy. Óitkeni búl qalagha tiyip túrghan Shamalghan auylynda jәne qalanyng ózinde búl kýnde әlemdik sayasatkerlerding qatarynan oiyp oryn alghan halqymyzdyng eki úly perzenti - Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev pen Qasym-Jomart Kemelúly Toqaev ómir esigin ashyp, atjalyn tartyp minip, azamat atanghan. Besmoynaq pen Abay shyndaryna qarap ósken, nәr alghan eki arda úldyng alysty oilap, biyikti baghyndyruy kezdeysoqtyq emes, darhan dala men qútty mekenning boylaryna әkening kýshi, ananyng sýtimen daryghan geni bolatyn. Alataudyng úlaryn jep, saqtardyng eski júrtynyng auasymen tynystaghan egey erler әlemdik ózgeris pen san ghasyrda bir keletin mýmkindikti el mýddesine sәtimen beyimdep memleket irgesin qalap, damudyng danghyl jolyna týsirdi.
Almaty alghash Astana statusyn alghanda býkil qazaq ziyalylarynyng ordasyna ainala bastady. Respublikanyng tórt búryshynan Alash azamattary osy bir imperiyanyng shetindegi, jelding ótindegi shaghyn qalagha aghylyp kelip, qazaq ruhaniatynyng bir-bir kirpishi bop qalandy. Úly M. Áuezov Semey, Tashkent, Qyzylorda qalalarynda tolghaghy jetken «Abay», «Abay joly» epopiyalarynyng kindigin Almaty da kesti. Ekinshi jihandyq qanqasaptyng arasynan tiri qaytqan jas soldat Ábdijәmil Núrpeyisov «Qan men ter» trillogiyasyn Medeuding auasymen tynystap otyryp jazdy. Ashtyq kezinde ata-anasynan airylyp, jetimder ýiin panalaghan I.Esenberlin «Kóshpendiler», «Altynorda» romanyn osy qalada myng mashaqatpen jazyp, «Últyng kim dese? KSRO dep aitam» degen sarynda oda jaza bastaghan dyzetpe aqyndardyng betin qaytaryp, sanasyna sәule jaqty. Kóktóbege shyghyp, Bayqonyrdan úshqan gharysh kemesine qarap túryp shabyty shalqyghan zamannyng erkesi, aqyn Oljas Sýleymenov «Adamgha tabyn, jer endi» dep tebirendi. Qazirde sol biyikten týspegen aqyn aghyngha qarsy jýzip keledi.
Almatynyng әrbir tarihy qúrylystary men әleumettik nysandaryn kórgen sayyn sayasatker D.Qonaev pen akademik Q.Sәtbaevtyng jarkeshti enbegi men biyik parasaty eske týsedi.
Halyqtyng aqqa auzy jetip, qarny toya bastaghanda imperiyanyng da tәbeti aiyryqsha ashylyp, Soltýstik oblystargha kózi týse bastady. Sol syn saghatta sazger Shәmshi men aqyn Júmekenning shygharmashylyq dostyghy býgingi el úranyna ainalghan shygharmany dýniyege alyp keldi. Almaty bastap, býkil Qazaqstan qostap «Elim menin, jerim menin» dep kýnirenip ketti.
Núrghisa Tilendiyevting jýreginen shyghyp, sausaghymen jetken «Aqqu» kýii Almatynyng әsemdigi men Alataudyng aibatyn kózaldyna alyp kelip, kiyeli jerding iyelerining kim ekendigin «Ata tolghauy» bolyp anghartty. Búl elding taulary qanday biyik bolsa, adamdary da sonday asqaq ta ór.
1986 jyly 16-shy jeltoqsanda Almatynyng qarshaday úldary men qyzdary ortalyq alanda «múzgha janghan alau» bolyp, últtyng mýddesi men namysyn qorghay bildi. Búl alau imperiyanyng týkpir-týkpirin sharlap baryp, aqyry 1991 jyly 21-shi jeltoqsanda әigili Almaty deklarasiyasy qabyldanyp, azuly imperiyanyng janazasyn shyghardy. Almatym sol ýshin de býkil әlemning jadynda mәngilikke jattalyp qaldyn!
Tәuelsizdik jyldarynda Almaty bastamashy bolyp aldymen naryqqa kóshti. Kýn men týn siyaqty jaqsylyq pen jamandyq qashanda egiz úghym emes pe?! Naryqtyqtyng zanyna ilesip zapyrany da qosa keldi. Ol - júmyssyzdyq. Ol -qylmys. Ol - jabayy kapitalizm. Kóshpeliler otyryqshylargha qaraghanda janalyqty jatsynbay, tez qabyldaymyz. Baghymyz da, sorymyz da osydan kelip shyghady. Eki tizgin, bir shylbyr qolymyzgha tiygen son, biylik pen biznes sybaylasa ketip, yqpaly jetken jerding bәrine ýlken-kishi monopoliya ornady. Arany ashylghan mýddeli klandar kalaghanyn istep, qarapayym halyqtyng qaltasyn qaghyp, kýnkóris kózin qiyndatty. Aqyry Aqtaudan bastalghan úshqyn Almatyda zilzala bolyp jaryldy. Almaty tenselip ketti. Biylikting simvoly - әkimshilik ýii otqa orandy. Memleket pen órkeniyetting taghdyry qyl ýstinde túrdy. Qaraghandy da tuylyp, qazaqtyng danqyn gharyshqa jetkizgen, býkil ghúmyry tәuekelden túratyn halyq qaharmany Toqtar Áubәkirovting halyqty sabyrgha shaqyryp, Preziydentke jasalghan ýndeui júrttyng jýregine jol tapty. Halyq saylaghan Preziydent antyna adal bolyp, Konstitusiya bergen qúqyghyn tolyq paydalanyp, býlikti tynyshtandyry. Halyqtyng mamyrajay ómiri bastalyp, Jana Qazaqstannyng paraghy ashyldy.
31 jyldan beri Almaty meni bauyryna basty. Men de bar bolmysymmen osy qalamen bite qaynasyp kettim. Almatynyng bar janalyghy qashanda nazarymda bolady. Sýiikti qalada salynu tarihy úzaq, biraq qashyqtyghy tym qysqa metro qoldanysqa berilgende, quanyshym qoynyma syimay, otbasy mýshelerimdi alyp bas beketten songhy beketke deyin jýrip óttim. Birneshe jyldyng aldynda alghashqy ainalma jol ashylghanda basynan ayaghyna deyin raqattana, lәzzat ala zuyldap óte shyqqanym әli este.
Shetelge sapargha shyqsam apta ótpey Almatyny saghynyp týs kóremin. Shekara attap nemese alys oblystardan qaytyp qalagha jaqyndaghan kezderimde alystan Alataudyng aqbas shyndary agharandap kórine bastaydy da, kózime ottay basylyp, jýregime erekshe jylylyq baghyshtaydy. Saghynysh, ystyq úya degen úghymnyng terenine boylap ketemin. Úshaqpen kele jatyp, Alataudyng qaptalymen enkeye kelip, qonghandaghy asqar taudyng bauyrynda kólbep jatqan qalanyng týngi jәne kýndizgi kórinisi qanday ghajap, qanday әsem desenshi?! Jer jannaty Jetisu dep tekke aitylmaghan ghoy!
Almatym, men saghan ghashyqpyn desem, eshkimge ersi sezilmes. Mening búl dertim qan arqyly úrpaghymnyng úrpaghyna jalghasa bermek. Tórt mausymy anyq, tórt týligi say, tauy biyik, tasy altyn, taram-taram ózenderi túnyq ertegidey qalanyng túrghyny bolu adam balasynyng shyn baqyty bolar.
Omarәli Ádilbekúly
Abai.kz