Shәkәrim Qúdayberdiúly – aqyn, jazushy, audarmashy, filosof,  adal enbek, minsiz aqyl, taza jýrek syndy biyik qasiyetterdi úlyqtaghan  oishyl.

Shәkәrim múrasyn tanuda, nasihattauda nendey jetistikterge jettik, әli de týgesilmey jatqany ne degen saualdardyng tuyndauy zandy nәrse. Býgingi tanda shәkәrimtanudaghy ózekti mәselelerding biri – Shәkәrim shygharmalarynyng akademiyalyq tolyq núsqasyn jariyalau.  Búghan qol jetkizu ýshin aqyn sózin dúrys oqu mindeti túr. Búl rette eng aldymen jýginetinimiz aqynnyng kózi tirisinde jaryq kórgen shygharmalary. Yaghni, 1911, 1912, 1924 jyldary jeke kitap bolyp basylghan múralary, sonday-aq  HH ghasyrdyng basynda baspasóz betterinde jaryq kórgen shygharmalary negiz bolary sózsiz.

Shәkәrimning barlyq jinaqtary tyrnaqaldy tuyndysy retinde «Óltirdin, onan taptyng qanday payda» ólenimen bastalady. Kólemi – 8 jol. Ahat esteligine sýiensek, ólenning basqa shumaqtary úmyt bolghan.

Osy arada eskere ketetin bir dýniye. Shәkәrimning әkesi Qúdayberdi Qúnanbayúly 37 jasynda dýniyeden ozghan.  Búl jayynda Shәkәrim «Shejire» kitabynda bylay deydi: «Jogharghy Yrghyzbay – bizding 4-inshi atamyz hәm Abylay hanmen joldas bolghan kisi. Onyng tórt balasy – Óskenbay, Óser, Myrzatay, Jortar. Jogharghy Kengirbay biyding ornyna Óskenbay by bolghan, onyng bәibishesinen bizding ýlken atamyz Qúnanbay qajy marqúm jalghyz. Onyng ýlken qatynynan mening әkem Qúdayberdi marqúm jalghyz edi...

Ol kisi 1866-nshy barys jyly 37 jasynda apreli aiynda dýniyeden ótip, men 8 jasymda jetim qaldym» (1-suret).

1-suret. 1911 jyly jaryq kórgen «Týrik, qyrghyz, qazaq hәm handar shejiresinin» 69-beti

1911 jyly jaryq kórgen Búl ýzindi «Týrik, qyrghyz, qazaq hәm handar shejiresinin» 69-betinen alyndy. Shәkәrim ómirbayanyna qatysty jazylghan enbekterde aqyn 7 jasynda jetim qaldy degen mәlimetti jii kezdestiremiz. Shәkәrimning kózi tirisinde jaryq kórgen «Shejire» enbegindegi «Men 8 jasymda jetim qaldym» degen joldar basa nazar audaratyn derek boluy kerek dep esepteymiz.

Osy orayda aqynnyng «Mútylghannyng ómiri» dep atalatyn shygharmasynyng alghashqy shumaghynyn

Besimde oqu bilsin dep,

Ata-anam berdi sabaqqa.

Jeti  jasta jetim bop,

Týskendey boldym abaqqa.

- ýshinshi jolyn «Segiz jasta jetim bop» dep oquymyz dúrys bolar. Sebebi jogharyda «Shejire» enbeginde keltirilgen mәlimet – naghyz shynayy derek. Ekinshiden «Mútylghannyng ómiri» dastany turasynda Shәkәrim jinaqtarynyng barlyghynda  «Aqyn ómirining songhy jyldarynda jazylghan» degen týsinikten ary asa almay otyrmyz. Shәkәrim aqyn qoljazbalarynyng saqtalmauy aqyn shygharmalarynyng tekstologiyasyna qatysty әngime órbitude qolbaylau bolyp kele jatqandyghy belgili.

Endigi kezekte Shәkәrimdiki dep tanylyp jýrgen «Aqyndargha» óleni jayynda sóz órbiteyik. Búl óleng 1988 jyly «Jazushy» (139-bette) jәne 2006 jyly «Jibek joly» (158-bette) baspalarynan jaryq kórgen aqyn jinaqtaryna jәne «Shәkәrim» túlghalyq ensiklopediyasynda Shәkәrim aqyn tuyndysy retinde berilgen. Jinaqtardyng birde birining týsinikterinen búl ólenge qatysty mәlimetti kezdestire almadyq.

Semeydegi Abay muzeyining qorynda Ahat Shәkәrimúlynyng ózi tapsyrghan qoljazbalary saqtauly. Birneshe bumadan túratyn búl qoljazbalarda Shәkәrim shygharmalary, Qúnanbay turaly estelikter jәne Ahat Shәkәrimúlynyng óz shygharmalary bar.

«Ahat Qúdayberdiyevting óz shygharmalary: 1923-24-28 jyldary jazylghan ólenderding qalghandary» (KP-4473) dep atalatyn papkadaghy bir top ólender qatarynda Shәkәrimdiki delinip jýrgen «Aqyndargha» óleni «Óleng ait» degen atpen Ahattyng óz óleni retinde berilgen  (2-suret).

2-suret. «Ahat Qúdayberdiyevting óz shygharmalary: 1923-24-28 jyldary jazylghan ólenderding qalghandary» Abay muzeyining qory. KP-4473, 30-31 b.

Endigi kezekte Shәkәrim jinaqtary men Ahat qoljazbasyndaghy  eki ólendi salystyryp kóreyik.

Nazarlarynyzgha úsynylghan eki mәtindegi dәl tiygiz/dóp tiygiz, sýisinip/sýisinsin; qadalyp/qadaltyp sóz varianttary óleng maghynasyna eshbir núqsan keltirip túrghan joq. Ahat aghanyng óz qolymen tapsyrghan qoljazbalar ishinen tabylghandyqtan, Ahat Shәkәrimúlynyng óleni deuge tolyq negiz bar.

Shәkәrim Qúdayberdiúly HH ghasyr basynda jaryq kórgen «Ayqap», «Qazaq», «Abay», «Saryarqa», «Qazaq tili», «Tan» jurnaldarynda әrtýrli taqyryptaghy maqalalary men ólenderin jariyalap túrghan. Aqyn shygharmalarynyng mәtindik birizdiligi haqynda sóz bolghanda birden bir jýginerimiz, әriyne sol kezdegi baspasóz betterindegi basylymdar.

Mәselen, «Qazaq» gazetining 1913 jylghy 22 mausymdaghy sanynda aqynnyng «Kerek» degen óleni basylghan (3-suret). Jazylghan jyly belgisiz. Jol sany – 32 jol.

3-suret. «Qazaq» gazeti, 1913 jyl 22 mausym

Búl óleng 2006 jyly «Jibek joly» (M.Jarmúhamedúly - alqa tóraghasy, B.Atyghay – jauapty red.) baspasynan jaryq kórgen Shәkәrim aqyn jinaghyna ghana engen. «Shәkәrim» túlghalyq ensiklopediyasynda aqynnyng búl óleni turaly eshbir mәlimet berilmegen. 2006 jylghy basylymda 28 jol, yaghny  ólenning 19, 20, 21, 22 joldary týsip qalghan:

Qol ayaghyn jóndeniz,

Nauqasy mol emes pe?

Ata júrtyng qazaq qoy!

Kóringenge mazaq qoy!

Endigi kezekte, Shәkәrim shygharmalarynyng ataluy jayynda birer sóz. Shyghystyng úly shayyrlarynyng biri Fizuliyding «Lәilә-Mәjnýn» dastany býkil shyghys әdebiyetindegi nәzira dәstýrin Shәkәrimning qazaq topyraghynda ónimdi damytuynyng aighaghy.

Poema alghash ret 1923 jyly «Sholpan» jurnalynda «Lәilә-Mәjnýn» degen atpen jaryq kórdi (4-suret).

4-suret. «Sholpan» jurnaly 1923 jyl 4-5 san

Kóptegen zertteulerde, tipti aqynnyng túlghalyq ensiklopediyasynda, 1988 jyldan bergi jinaqtarynda da poemanyng aty «Lәili-Mәjnýn» dep basylyp keledi.

«Sholpan» jurnalynda jaryq kórgen poemanyng sapasyz basylghandyghy jóninde keyis bildirip Shәkәrim aqyn «Qazaq tili» gazetining 1924 jylghy №13 sanynda «Qazaq tili» gazetining basqarmasyna ótinish» degen atpen maqala jariyalaghan. Poemadaghy mәtindik ózgerister óz aldyna bólek әngime. Bizding naqtylamaghymyz poemanyng aty. Yaghny Shәkәrim ózi «Qazaq tili» gazetinin  redaksiyasyna tapsyrghan jogharyda atalghan maqalada «Lәilә-Mәjnýn» dep naqty kórsetken.

Sonday-aq, 1935 jyly Sәken Seyfullin Shәkәrimning atalghan dastanyn jeke kitap etip bastyrdy (5-suret). Elen-alang shaqta Shәkәrim audarmasyn jariyalau erlikpen para-par edi. Alash ardaqtysy S.Seyfulliyn  úsynghan basylymda da  shygharmanyng aty «Lәilә-Mәjnýn» dep berilgen.

5-suret. «Lәilә-Mәjnýn», 1935 (baspagha dayyndaghan S.Seyfulliyn)

Áriyne bir әrip aiyrmashylyghy shygharma mazmúnyna eshbir núqsan keltirip túrmaghany dausyz. Degenmen de týpnúsqadan auytqymay, aqynnyng әrbir sózine múqiyat qarasaq, Shәkәrim sózin dúrys oqugha jaqyndarymyz ayan.

Sonymen qatar 1911 jyly Shәkәrimning «Músylmandyq kitaby» enbegi oqyrmanyna jol tartty. Nege ekeni belgisiz osy enbekting aty keyingi basylymdardyng barlyghynda «Músylmandyq sharty» dep basylyp keledi. 1911 jyly Orynborda jaryq kórgen kitaptyng múqabasyna zer salayyq:

Músylmandyq kitaby

Búl kitap – iman, ghibadat hәm basqa әrtýrli sharighat isterin anyq qazaq tilimenen úqtyrghan, orta jýzde arghyn, tobyqty nәsilinen, marhúm Qúnanbay qajynyng nemeresi, Shahkәrim Húdayberdi marhúm úghlynyng jazghan kitaby

Orynbor, «Karimov» Hamitov ua shirkatynyng matbughasy

Anyq kórip otyrghanymyzday, enbekting túnghysh baspa kórgendegi aty - «Músylmandyq kitaby», qanday negizge sýienip búl enbek «Músylmandyq sharty» dep atalghanyn anyqtay almadyq.

Mine, búlardyng barlyghy shәkәrimtanuda әli de aqiqatyn arshy týser mәselelerding qomaqty ekendigin anghartady.

Bizding maqsatymyz bir jinaqtyng artyqshylyghyn kórsetu, ne ekinshi bir jinaqtyng kemshiligin basa aitu emes. Shәkәrim sózderin dúrys oqugha talpynys jasau. Shәkәrim múrasy – úrpaqqa amanat!

Aqmaral Smaghúlova

Abai.kz