شاكارىم قۇدايبەردىۇلى – اقىن، جازۋشى, اۋدارماشى، فيلوسوف,  ادال ەڭبەك، ءمىنسىز اقىل، تازا جۇرەك سىندى بيىك قاسيەتتەردى ۇلىقتاعان  ويشىل.

شاكارىم مۇراسىن تانۋدا، ناسيحاتتاۋدا نەندەي جەتىستىكتەرگە جەتتىك، ءالى دە تۇگەسىلمەي جاتقانى نە دەگەن ساۋالداردىڭ تۋىنداۋى زاڭدى نارسە. بۇگىنگى تاڭدا شاكارىمتانۋداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – شاكارىم شىعارمالارىنىڭ اكادەميالىق تولىق نۇسقاسىن جاريالاۋ.  بۇعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن اقىن ءسوزىن دۇرىس وقۋ مىندەتى تۇر. بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن جۇگىنەتىنىمىز اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن شىعارمالارى. ياعني، 1911, 1912, 1924 جىلدارى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلعان مۇرالارى، سونداي-اق  حح عاسىردىڭ باسىندا ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كورگەن شىعارمالارى نەگىز بولارى ءسوزسىز.

شاكارىمنىڭ بارلىق جيناقتارى تىرناقالدى تۋىندىسى رەتىندە «ءولتىردىڭ، ونان تاپتىڭ قانداي پايدا» ولەڭىمەن باستالادى. كولەمى – 8 جول. احات ەستەلىگىنە سۇيەنسەك، ولەڭنىڭ باسقا شۋماقتارى ۇمىت بولعان.

وسى ارادا ەسكەرە كەتەتىن ءبىر دۇنيە. شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى قۇنانبايۇلى 37 جاسىندا دۇنيەدەن وزعان.  بۇل جايىندا شاكارىم «شەجىرە» كىتابىندا بىلاي دەيدى: «جوعارعى ىرعىزباي – ءبىزدىڭ 4-ءىنشى اتامىز ءھام ابىلاي حانمەن جولداس بولعان كىسى. ونىڭ ءتورت بالاسى – وسكەنباي، وسەر، مىرزاتاي، جورتار. جوعارعى كەڭگىرباي ءبيدىڭ ورنىنا وسكەنباي بي بولعان، ونىڭ بايبىشەسىنەن ءبىزدىڭ ۇلكەن اتامىز قۇنانباي قاجى مارقۇم جالعىز. ونىڭ ۇلكەن قاتىنىنان مەنىڭ اكەم قۇدايبەردى مارقۇم جالعىز ەدى...

ول كىسى 1866-نشى بارىس جىلى 37 جاسىندا اپرەل ايىندا دۇنيەدەن ءوتىپ، مەن 8 جاسىمدا جەتىم قالدىم» (1-سۋرەت).

1-سۋرەت. 1911 جىلى جارىق كورگەن «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسىنىڭ» 69-بەتى

1911 جىلى جارىق كورگەن بۇل ءۇزىندى «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسىنىڭ» 69-بەتىنەن الىندى. شاكارىم ءومىربايانىنا قاتىستى جازىلعان ەڭبەكتەردە اقىن 7 جاسىندا جەتىم قالدى دەگەن مالىمەتتى ءجيى كەزدەستىرەمىز. شاكارىمنىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن «شەجىرە» ەڭبەگىندەگى «مەن 8 جاسىمدا جەتىم قالدىم» دەگەن جولدار باسا نازار اۋداراتىن دەرەك بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.

وسى ورايدا اقىننىڭ «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» دەپ اتالاتىن شىعارماسىنىڭ العاشقى شۋماعىنىڭ

بەسiمدە وقۋ بiلسiن دەپ،

اتا-انام بەردi ساباققا.

جەتى  جاستا جەتiم بوپ،

تۇسكەندەي بولدىم اباققا.

- ءۇشىنشى جولىن «سەگىز جاستا جەتىم بوپ» دەپ وقۋىمىز دۇرىس بولار. سەبەبى جوعارىدا «شەجىرە» ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن مالىمەت – ناعىز شىنايى دەرەك. ەكىنشىدەن «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» داستانى تۋراسىندا شاكارىم جيناقتارىنىڭ بارلىعىندا  «اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جازىلعان» دەگەن تۇسىنىكتەن ارى اسا الماي وتىرمىز. شاكارىم اقىن قولجازبالارىنىڭ ساقتالماۋى اقىن شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسىنا قاتىستى اڭگىمە وربىتۋدە قولبايلاۋ بولىپ كەلە جاتقاندىعى بەلگىلى.

ەندىگى كەزەكتە شاكارىمدىكى دەپ تانىلىپ جۇرگەن «اقىندارعا» ولەڭى جايىندا ءسوز وربىتەيىك. بۇل ولەڭ 1988 جىلى «جازۋشى» (139-بەتتە) جانە 2006 جىلى «جىبەك جولى» (158-بەتتە) باسپالارىنان جارىق كورگەن اقىن جيناقتارىنا جانە «شاكارىم» تۇلعالىق ەنتسيكلوپەدياسىندا شاكارىم اقىن تۋىندىسى رەتىندە بەرىلگەن. جيناقتاردىڭ بىردە ءبىرىنىڭ تۇسىنىكتەرىنەن بۇل ولەڭگە قاتىستى مالىمەتتى كەزدەستىرە المادىق.

سەمەيدەگى اباي مۋزەيىنىڭ قورىندا احات شاكارىمۇلىنىڭ ءوزى تاپسىرعان قولجازبالارى ساقتاۋلى. بىرنەشە بۋمادان تۇراتىن بۇل قولجازبالاردا شاكارىم شىعارمالارى، قۇنانباي تۋرالى ەستەلىكتەر جانە احات شاكارىمۇلىنىڭ ءوز شىعارمالارى بار.

«احات قۇدايبەرديەۆتىڭ ءوز شىعارمالارى: 1923-24-28 جىلدارى جازىلعان ولەڭدەردىڭ قالعاندارى» (كپ-4473) دەپ اتالاتىن پاپكاداعى ءبىر توپ ولەڭدەر قاتارىندا شاكارىمدىكى دەلىنىپ جۇرگەن «اقىندارعا» ولەڭى «ولەڭ ايت» دەگەن اتپەن احاتتىڭ ءوز ولەڭى رەتىندە بەرىلگەن  (2-سۋرەت).

2-سۋرەت. «احات قۇدايبەرديەۆتىڭ ءوز شىعارمالارى: 1923-24-28 جىلدارى جازىلعان ولەڭدەردىڭ قالعاندارى» اباي مۋزەيىنىڭ قورى. كپ-4473, 30-31 ب.

ەندىگى كەزەكتە شاكارىم جيناقتارى مەن احات قولجازباسىنداعى  ەكى ولەڭدى سالىستىرىپ كورەيىك.

نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلعان ەكى ماتىندەگى ءدال تيگىز/دوپ تيگىز، ءسۇيسىنىپ/سۇيسىنسىن; قادالىپ/قادالتىپ ءسوز ۆاريانتتارى ولەڭ ماعىناسىنا ەشبىر نۇقسان كەلتىرىپ تۇرعان جوق. احات اعانىڭ ءوز قولىمەن تاپسىرعان قولجازبالار ىشىنەن تابىلعاندىقتان، احات شاكارىمۇلىنىڭ ولەڭى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

شاكارىم قۇدايبەردىۇلى حح عاسىر باسىندا جارىق كورگەن «ايقاپ»، «قازاق»، «اباي»، «سارىارقا»، «قازاق ءتىلى»، «تاڭ» جۋرنالدارىندا ءارتۇرلى تاقىرىپتاعى ماقالالارى مەن ولەڭدەرىن جاريالاپ تۇرعان. اقىن شىعارمالارىنىڭ ماتىندىك بىرىزدىلىگى حاقىندا ءسوز بولعاندا بىردەن ءبىر جۇگىنەرىمىز، ارينە سول كەزدەگى ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى باسىلىمدار.

ماسەلەن، «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى 22 ماۋسىمداعى سانىندا اقىننىڭ «كەرەك» دەگەن ولەڭى باسىلعان (3-سۋرەت). جازىلعان جىلى بەلگىسىز. جول سانى – 32 جول.

3-سۋرەت. «قازاق» گازەتى، 1913 جىل 22 ماۋسىم

بۇل ولەڭ 2006 جىلى «جىبەك جولى» (م.جارمۇحامەدۇلى - القا توراعاسى، ب.اتىعاي – جاۋاپتى رەد.) باسپاسىنان جارىق كورگەن شاكارىم اقىن جيناعىنا عانا ەنگەن. «شاكارىم» تۇلعالىق ەنتسيكلوپەدياسىندا اقىننىڭ بۇل ولەڭى تۋرالى ەشبىر مالىمەت بەرىلمەگەن. 2006 جىلعى باسىلىمدا 28 جول، ياعني  ولەڭنىڭ 19, 20, 21, 22 جولدارى ءتۇسىپ قالعان:

قول اياعىن جوندەڭىز،

ناۋقاسى مول ەمەس پە؟

اتا جۇرتىڭ قازاق قوي!

كورىنگەنگە مازاق قوي!

ەندىگى كەزەكتە، شاكارىم شىعارمالارىنىڭ اتالۋى جايىندا بىرەر ءسوز. شىعىستىڭ ۇلى شايىرلارىنىڭ ءبىرى ءفيزۋليدىڭ «ءلايلا-ءماجنۇن» داستانى بۇكىل شىعىس ادەبيەتىندەگى ءنازيرا ءداستۇرىن شاكارىمنىڭ قازاق توپىراعىندا ءونىمدى دامىتۋىنىڭ ايعاعى.

پوەما العاش رەت 1923 جىلى «شولپان» جۋرنالىندا «ءلايلا-ءماجنۇن» دەگەن اتپەن جارىق كوردى (4-سۋرەت).

4-سۋرەت. «شولپان» جۋرنالى 1923 جىل 4-5 سان

كوپتەگەن زەرتتەۋلەردە، ءتىپتى اقىننىڭ تۇلعالىق ەنتسيكلوپەدياسىندا، 1988 جىلدان بەرگى جيناقتارىندا دا پوەمانىڭ اتى «ءلايلى-ءماجنۇن» دەپ باسىلىپ كەلەدى.

«شولپان» جۋرنالىندا جارىق كورگەن پوەمانىڭ ساپاسىز باسىلعاندىعى جونىندە كەيىس ءبىلدىرىپ شاكارىم اقىن «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ 1924 جىلعى №13 سانىندا «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ باسقارماسىنا ءوتىنىش» دەگەن اتپەن ماقالا جاريالاعان. پوەماداعى ماتىندىك وزگەرىستەر ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ءبىزدىڭ ناقتىلاماعىمىز پوەمانىڭ اتى. ياعني شاكارىم ءوزى «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ  رەداكتسياسىنا تاپسىرعان جوعارىدا اتالعان ماقالادا «ءلايلا-ءماجنۇن» دەپ ناقتى كورسەتكەن.

سونداي-اق، 1935 جىلى ساكەن سەيفۋللين شاكارىمنىڭ اتالعان داستانىن جەكە كىتاپ ەتىپ باستىردى (5-سۋرەت). ەلەڭ-الاڭ شاقتا شاكارىم اۋدارماسىن جاريالاۋ ەرلىكپەن پارا-پار ەدى. الاش ارداقتىسى س.سەيفۋللين  ۇسىنعان باسىلىمدا دا  شىعارمانىڭ اتى «ءلايلا-ءماجنۇن» دەپ بەرىلگەن.

5-سۋرەت. «ءلايلا-ءماجنۇن»، 1935 (باسپاعا دايىنداعان س.سەيفۋللين)

ارينە ءبىر ءارىپ ايىرماشىلىعى شىعارما مازمۇنىنا ەشبىر نۇقسان كەلتىرىپ تۇرماعانى داۋسىز. دەگەنمەن دە تۇپنۇسقادان اۋىتقىماي، اقىننىڭ ءاربىر سوزىنە مۇقيات قاراساق، شاكارىم ءسوزىن دۇرىس وقۋعا جاقىندارىمىز ايان.

سونىمەن قاتار 1911 جىلى شاكارىمنىڭ «مۇسىلماندىق كىتابى» ەڭبەگى وقىرمانىنا جول تارتتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز وسى ەڭبەكتىڭ اتى كەيىنگى باسىلىمداردىڭ بارلىعىندا «مۇسىلماندىق شارتى» دەپ باسىلىپ كەلەدى. 1911 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن كىتاپتىڭ مۇقاباسىنا زەر سالايىق:

مۇسىلماندىق كىتابى

بۇل كىتاپ – يمان، عيبادات ءھام باسقا ءارتۇرلى شاريعات ىستەرىن انىق قازاق تىلىمەنەن ۇقتىرعان، ورتا جۇزدە ارعىن، توبىقتى ناسىلىنەن، مارحۇم قۇنانباي قاجىنىڭ نەمەرەسى، شاھكارىم حۇدايبەردى مارحۇم ۇعلىنىڭ جازعان كىتابى

ورىنبور، «كاريموۆ» حاميتوۆ ۋا شيركاتىنىڭ ماتبۋعاسى

انىق كورىپ وتىرعانىمىزداي، ەڭبەكتىڭ تۇڭعىش باسپا كورگەندەگى اتى - «مۇسىلماندىق كىتابى»، قانداي نەگىزگە سۇيەنىپ بۇل ەڭبەك «مۇسىلماندىق شارتى» دەپ اتالعانىن انىقتاي المادىق.

مىنە، بۇلاردىڭ بارلىعى شاكارىمتانۋدا ءالى دە اقيقاتىن ارشي تۇسەر ماسەلەلەردىڭ قوماقتى ەكەندىگىن اڭعارتادى.

ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ءبىر جيناقتىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتۋ، نە ەكىنشى ءبىر جيناقتىڭ كەمشىلىگىن باسا ايتۋ ەمەس. شاكارىم سوزدەرىن دۇرىس وقۋعا تالپىنىس جاساۋ. شاكارىم مۇراسى – ۇرپاققا امانات!

اقمارال سماعۇلوۆا

Abai.kz