A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty әzirlegen Qazaq tili emlesining negizgi erejelerining jobasynda latyn әlipbiyine negizdelgen qazaq jazuynyng negizgi ústanymy retinde fonematikalyq prinsip basshylyqqa alynatyndyghy aitylghan. Sonymen qatar qazaq әdeby tilining leksikalyq qúramyndaghy kóne jәne kirme tildik qabattardyng keybir týrlerining emlesine qatysty dәstýrli jәne fonetikalyq prinsipter qoldanylatyndyghy eskertilgen.  

Keyingi jyldary fonematikalyq prinsip jayynda R.Syzdyqovanyng enbekterinde kóp aityla bastady. Búl jayynda ghalymnyng myna pikirine nazar audarayyq: «Fonematikalyq prinsipke dybystardyng bir sóz ishindegi nemese sóz aralyqtaryndaghy bir-birine tiygizetin әserleri eskerilmey, negizgi fonemalyq týri (mәni) saqtalyp jazyluy jatady»-deydi ghalym. Ghalymnyng aituynsha qazaq tilindegi sózder men sóz bólshekterining basym kópshiligining mysaly, júmys, is, ash degen týbirlerge -shy, -shen, -sa qosymshalary jalghanghanda, olardyng estilui (aytyluy) júmúshshy, ishshen, ashsha bolghanyna qaramastan týpki túlghasy saqtalyp jazylatyndyghy sonday-aq qashanghy, týngi, kýnge degen sózderding estilui qashanghy, týngý, kýngóbolyp estilgenine qaramastan týpki túlghasy saqtalyp jazylatyndyghy osy jazudyng fonematikalyq ústanymymen baylanystyra kele ghalym qazaq jazuyndaghy  fonematikalyq ústanymdy bylay týsindiredi: «Biraq búlardyng aityluyndaghy (estiluindegi) fonemalardyng (dybystardyn) qosalqy renki esepke alynbay, sóz bólshekterining týpki túlghalary saqtalyp, fonemalardyng negizgi renki tanbalanady da, qashanghy, týngi, kýnge bolyp jazylady. Búl ereje emlening fonematikalyq prinsiypining qoldanyluyn tanytady» - dep kórsetedi ghalym [1].

Degenmen, osy jazudaghy fonematikalyq prinsip degen mәselening ózining basyn ashyp aluymyz kerek bop otyr. Orys jazuynda basty prinsip bolyp esepteletin búl prinsipting ainalasynda orys til bilimining ózinde de basy ashylmaghan jaylar bar sekildi. Sebebi, orys til bilimining ózinde osy fonematikalyq prinsipti olar keyde morfologiyalyq prinsippen tenestiredi. Onyng ózindik syry bar. Qazaq tilining fonemalyq zandylyghy men orys tilining fonemalyq zandylyghy mýlde bir emes. Biz búl tústa fonema úghymyn qoldanugha bayyppen qarauymyz tiyis. 

Orys tili fonemalargha óte bay til. Fleksiya qúbylysyna beyimdelgen búl tilde sóz arasyndaghy dybystardyn, әsirese  dauystylardyng fonemalyq qúbylysy san týrli. Mysaly orys tilinde keybir dybystar bar, olar ózining әriptik tanbasy joq.  Aytalyq, orys tilindegi myna sózderding ishindegi O dybysynyng aityluyna nazar audaryp kóreyik:

• vOda

• vOdnye

• VOdyanoy

• RusskOe

• russkOgo

• krasivO

• prekrasnO

• chelOvek

• chelOvechestvo

• obshestvO

• ugOl

• ugOlOk

Osy keltirilgen sózderdegi O dybysy 12 jerde qaytalanghanymen, olar dybystalghanda  bir-birine mýlde úqsamaydy. Alayda, olardyng әrqaysysyna jeke jeke tanba beru mýmkin emes. Orys tilinde dauystylardyng dauyssyzdardyng biyliginde boluy olardyng tilinde dauystylardyng maghyna aiyrghyshtyq (fonemalyq) qasiyetin keneyte týsken. Mine sondyqtan, orys tilinde fonematikalyq prinsiyp  basty orfografiyalyq baghdargha alynghan. Mine, sondyqtan da olar dybystyng fonemalyq sipatyna nazar audarmay, týbirin saqtap jazugha mәjbýr. Sebebi, fonemalardyng tym kóptigi olargha tanba beruge qiyndyq keltiredi. Kirigu qúbylysy flektivti tilderdegi dauystylardyng allofondyq qúbylysyn san qily ózgeriske týsirgen. Bir O  dybysynyng ózi orys tilinde týrlishe qúbylady. Ogorod, okno, obrazno degen sózderdegi  O әr basqa estilip túr. Onyng bәrin tanbalap beru mýmkin emes. Sondyqtan orys tili siyaqty flektivti tilderding bәrinde de búl problema bar. Jazu teoriyasy erteden qalyptasqan búl tildi zertteushi grammatolog ghalymdar dybysqa qaraghanda әrip az bolu kerek degendi sol óz tilderining zandylyghynan shygharyp aityp otyrghandyghy anyq. Sondyqtan da orys, aghylshyn siyaqty flektivti tilderde jaqsy әlipby yqshamdalghan әlipby degen tújyrym jasalghan.

Áriyne, bizding tilimizde de dybys pen әrip tanbasyn birdey dey almaymyz. Degenmen,  bizde әr dybysty estiluine barynsha jaqyn tanbalaugha mýmkindigimiz bar ekendigin A.Baytúrsynov ashyp aityp ketkenin tilshi ghalymdar jaqsy biledi. Bizding qazaq jazuynyng teoriyasyn jasaghan Ahmet Baytúrsynov kerisinshe, bizding tilimizde jaqsy әlipby til dybystaryn beyneleuge tolyq jetkilikti boluy kerektigin basa aityp otyrghan.  Sebebi, qazaq tilinde dauystylardyng dәl osy orys tilindegidey tanbalanbay qalatyn fonemalyq qyzmeti joq. Bizding tilimizde dauyssyzdardy dauystylar iygeretin bolghandyqtan, dauyssyzdardyng maghyna aiyrghyshtyq (fonemalyq) qasiyeti basym. Mysaly, kilem-qalam, shash-sheshe sózderinde L,M,Sh dybystarynyng birde juan, birde jinishke dybystaluy onyng fonemalyq qasiyetin kórsetkenimen, onyng tanbalanuy bir ghana әripke baylanghan. Soghan qaramastan, búl jaghdaylar orfografiyalyq ereje týzude eshbir dau tughyzghan emes.  Al jazudyng prinsipteri dәl osy dauly tústardy aiqyndap alu ýshin ghana qajet. Bizding latyn jazuyna kóshuimizge baylanysty týzilgeli otyrghan jana emlemizde dau tughyzyp jýrgen fonematikalyq qyzmeti týrlishe úshyrasatyn (ashsa, úshsa, qashsa) siyaqty týbir men qosymshanyng arasynda úshyrasatyn qiyndyqtar jayly emes. Búl qiyndyqtar kirill jazuy emlesinde-aq dúrys sheshimin tapqan. Bizding jazuymyzda dauly bolyp otyrghan  U dybysy men Y dybysynyng aldynda keyde anyq, keyde jartylay estilip qalatyn Ú,Y,I dybystarynyng emlede qamtyluy bolyp túr. Qazirgi úsynylyp otyrghan keybir ghalymdarymyzdyng tújyrymdamasynda osy zandylyq eskerilmey ketip otyrghan siyaqty. Áriyne, búl mәsele bizding últtyq jazuymyz týzilgen kezderden bastap-aq, dauly bolyp kele jatqany mәlim. Býginde ghalymdarymyz yqshamdap jazu mәselesin A.Baytúrsynov, Q.Júbanov, T.Sauranbaev sekildi ghalymdarymyzdyn  qoldaghanyn tilge tiyek etedi. Búl tústa aitarymyz A. Baytúrsynovtyng qoldanghan emlesi arab jazuynyng negizinde úsynylghanyn eskeruimiz kerek siyaqty. Arab jazuynda dauystylar dauyssyzdardyng kólenkesinde jýretini ol kezende zandy kórinetin. Baytúrsynov osy zandylyqty qazaq tilining tәjiriybesinde qalyptasyp qalghan ýlgisin saqtaudy ghana úsynghanyn angharamyz. Al, Q.Júbanov pen T.Sauranbaevtardyng yqshamdap jazudy úsynuy sol kezende til biliminde Ya.Marrdyng tilding satylay damu teoriyasymen, yaghni, bizding týrki tilderi jalghamaly sipatyn joyyp, flektivti satygha kóship bara jatyr degen qaghidatpen  úshtasatynyn úmytpaghanymyz jón. 

Búl tústa, qazaq til bilimining tarihynda y,i, ú dybystarynan qashqaqtaudyng tarihy tústaryn eske alsaq bolady. Mysaly,  1930 jyldary «y», «i» әripteri biteu buynda jazylmasyn degen úsynys boldy. Sol boyynsha «qys» ornyna «qs», «myltyq » ornyna «mltq», «mysyq» ornyna «mysq» dep jazu arqyly birtalay artyq әripterden qútylyp, oqudy jenildetuge bolady degen úsynys baghymyzgha qaray qabyldanbay qaldy. Ókinishke oray,  «y», «i» әripterin túiyq buynda jazbasa da bolady. Sonda, «skylat», «stansa», «Staliyn», «Rghyz» dep jazatyn bolamyz degen ereje qabyldanyp, tilimizding tabighatyna orasan núqsan keltirgenin kórip otyrmyz. «Sheteldik sózderde «y» men «i» sózding dybystaluyn búzyp, jalpygha birdey bolyp jazylatyn internasionaldyq sózderdi óz jazyluynan alystatyp jiberedi. Sonda «metr», «Marks», «gram», «program», «tres» dep jazatyn bolamyz. Búl sózderding orysshasyna ýirenip qalghan adamdargha onay bolady»  degen jeleumen emle erejemizge estilip túrghan dauystylardy tól sózderding ózinde yqshamdap jazudy engizip jiberdik. Nәtiyjede, tilimizding әuezdiligi әlsirep, shettildik sózderdi iygerudegi әleuetimiz joqqa ainaldy.

Endigi jerde biz osy olqylyqtardyng ornyn toltyruymyz qajet. Yqshamdap jazugha qúmarlyq bizge óz zardabyn tiygizdi. Endi, yqshamdaugha qúmarlyqty toqtatyp, osy dybystardyng zandy ornyn qalpyna keltireyik. Qiyn emes, qyiyn; kiyin emes, kiiyin; jiyn emes, jyiyn; my emes myy t.b.Óz zandylyghymyz ózimizge jat kórinip qalghan býgingi tanda búl úsynys ersi kóringenmen,  jana emle erejemizge qayta engizsek, sóileu tilimizding әuezdiligi birtindep óz ornyna keleri anyq. 

Keyingi flektivtilik til damuynyng jogharghy satysy degen úghymmen «flektivti  tilderding sonynan jýgiru» sayasaty býginde biz tilge tiyek etip otyrghan ghalymdardyng kezinde osynday  orasholaq tújyrymdar jasaugha mәjbýrlegenin úmytpayyq. Álipbiydegi әrip-tanbalardyng sanyn qysqartu turaly úsynystar akademik N.T.Sauranbaevta da bar[2. 20]  . Ol ә-ó-u-ý- әripterining ornyna ya,ng,u,e tanbalaryn (sirә – sirya, dәn-dyan, jýn-jen, kýn-kun), h әrpining ornyna a jәne h әripterin (jahan-jaan, uh-uh) qoldanyp, әlipbiydegi 41 әripti azaytyp, 36 әripke týsirudi úsynady. Búl tektes úsynys S.Amanjolovtyng jana әlipby jobasynda da oryn alghan[3. 34].  

Sózimizding sonynda aitarymyz,  biz qazaq halqy kónetýrkilik jazudy eseptemegende, jas jazuly elmiz. Bizding aldymyzda jazu erejeleri san ghasyrlar boyy әbden qalyptasqan, kemeldengen bay tәjiriybeli aghylshyn, orys sekildi tilder bar. Jazu emlelerin qalyptastyrghan «praktikalyq» kezenimizde  әriyne biz búl tilderding shylauyna ilinip kettik. Ol tilderding jazu teoriyasy evolusiyalyq jolmen zandy týrde qalyptasty. Mysaly, alpauyt aghylshyn tilining jazu emlesi tarihta bir-aq ret ózgergen eken. Onyng ózi sonau 12-ghasyrda jasalghan eken. Sodan beri sol erejege baghynghan aghylshyn tilining dybystyq jýiesi әldeneshe ghasyrlyq ózgeriske úshyrasa da, jazuda sol 12-ghasyrdaghy erejeni basshylyqqa alyp, jazudyng tarihy prinsiypin negizge ala otyryp,   birneshe milliongha jetken halyqtyng tildik birligin úiystyryp, dialektilerin jazusyz qaldyryp otyrghandyghymen útyp otyr. Jazu men aitudyng aiyrmashylyghy olardyng últtyq qúndylyghyna ainalyp ketkendey. Biz de osynday elderden ýlgi alyp, óz qúndylyqtarymyzgha kenedey jabysatyn uaqyt kelip jetti. Endeshe, búl joly biz eshkimge jaltaqtamay, tek ózimizge ghana qolayly últtyq jazu emlemizdi qalyptastyruymyz kerek dep oilaymyz. Sonda ghana biz latyn jazuyna kóshu arqyly últtyq sanamyzdy janghyrta alsaq kerek. 

Qalamqas Seydullaqyzy Qalybaeva 

Abay atyndaghy Qazaq últtyq  pedagogikalyq uniyversiytetining professory, filologiya ghylymdarynyng doktory

Abai.kz