1. ÚQK qos jurnalisti nege ústady?

Iusis Hristostyng ghúmyrynday merzim ótse de, Jeltoqsan kóterilisi últymyzdyng jadynan shyqqan joq. Shyqpaydy! Óitkeni, qandy oqigha әrbir qazaqtyng jýregine mәngi jazylmaytyn jara salyp ketti!

Sol bir qasiretti kýnderde ózim kuә bolghan myna bir jәitti endi ashyp aitudy jón kórdim. Ol kezde Qaraghandy oblystyq radiosynda redaktor bop qyzmet atqarushy em. 1986 jyldyng 18 jeltoqsanynda әdettegidey keshki janalyqtardy әzirledim. Kóbinese obkomnan keletin habarlardy ana tilimizge audaryp beretinmin.

Týs әletinde oblystyq mәdeniyet basqarmasynda qyzmet etetin tanysym «Býgin keshki saghat 18-de S.Seyfullin atyndaghy qazaq drama teatrynda «Ayman-Sholpan» spektakli qoyylady. Obkomnyng birinshi hatshysy V.IY.Lokotunin qatysady. Sizge shaqyru biyletin aldym, keliniz» dedi. Úsynysyn qúp aldym.

Alayda efirge baratyn janalyq kóbeyip ketti. Bas redaktorymyz basqa últtyng ókili edi, «spektaklige jiberesiz be?» dep súrap kórip em, «Qaydaghy teatr? Júmys kóp» dep kónbedi. Amal joq, aqparattardy audarumen alysyp otyra berdim.

19 jeltoqsan kýni Almatydaghy qantógis jayynda esty bastadyq. Telefondarymyz júmys istemeydi. Qalaaralyq baylanys ýzilgen. Úmytpasam, Meyram degen respublikalyq radiodaghy aghamyz (Bayghazin bolu kerek): «Almatyda kóterilis bolyp jatyr. Sender ne isteysinder?» dep telefon shaldy. Kóterilis dedi! Er eken! Oqigha dep tigisin jatqyzghan joq. Búl kýni de redaksiyadan kesh shyqtym. Taksy shaqyrttym. Bir sәt mashina jýrgizushi orys: «Býgin qazaq studentteri kakoy-to bir shal ýshin kóshege shyqty» dep renishin bildirdi. Shynymdy aitsam, mәn de bermedim (Keyin sol kýni keshki 20.00-de qaladaghy joghary oqu oryndary studentterining Almaty kóterilisin qoldap, Gagarin atyndaghy alangha jinalghanyn estidim – A.S.). Ol kezde býgingidey úyaly telefon joq. Ony aitasyz, ózimiz jataqhanada túramyz.

20 jeltoqsanda týs aua (sol kýni tanghy 10.00-de jýzdegen student obkomnyng aldyna jinalyp, narazylyqtaryn bildirgen eken – A.S.) redaksiyagha bir qazaq, bir orys jigiti kirip keldi de, әriptesim Saghat Batyrhanova ekeumizding ýnsiz aldaryna týsuimizdi búiyra súrady. Qyzmet kuәlikterin kórsetti: ÚQK!

«Ýsh әrip» janymyzda. Kórshimiz. Tómengi qabattaghy bir bólmege engizdi de, «Kýtinder» dep ketip qaldy. Saghat maghan, men oghan qaraymyn. «Apam da an-tan, men de an-tan» degen osy shyghar.

Baghyma qaray, Saghat Batyrhanova aqyldy әiel bolatyn. Sabyrly jan. Eshtene aitpau kerektigin oily janarynan úqtym. Eki jigit keldi de, ekeumizdi alyp ketti.

Sosyn ne boldy deysiz be? Bes-alty tergeushi birinen song biri kelip, súraqtardy jaudyng oghynday jaudyrdy.

- 18-19 jeltoqsan kýnderi saghat 9-da qayda boldyn? Kim keldi? Telefonmen kimdermen sóilestin?

Qysqasy, әr saghat boyynsha jauap aldy. Aldymen aty-jónindi, tughan jylyndy, qayda tuylghanyndy, qay mektepte oqyghanyndy, t.b. bәri-bәrin tәptishtep súray beredi. Myljyng saualdar qoya berse, basyng ainalyp ketedi eken.

Ári qaray shyday almadym.

- Men sovet jurnaliysimin! Obkomnyng birinshi hatshysy Lokotuninge aryzdanam! - dep qoyyp kep qaldym (Gorbachev nege auzyma týspegenine tanqalam).

- Búlaryng adam qúqyghyn taptau, Konstitusiyany qorlau, әdiletsizdik!

«Sugha ketken tal qarmaydy» demekshi, aiqaygha basyp jatyrmyn. Tergeushi eshtene aitpastan shyghyp ketti. Ornyna jaltyr bas bireu kep qonjidy.

- Men tergeu bólimining bastyghymyn, - dedi ol asyqpastan, - sizdi Qaraghandyda keshe keshkisin oryn alghan kóterilisti úiymdastyrushylardyng biri retinde tergep otyrmyz.

- Dәleliniz bar ma?

- Dәlel kóp. Mәselen, siz últtyq mektepti bitirgensiz. Últshyldardyng auylynan shyqqansyz (Túrsynbay datqa, Mústafa Shoqay, Shahmardan Esenov, Mýsilim Bazarbaev, Seyitjan Polymbetov, Syrbay Mәulenov, t.b. tuylghan). Sizding boyynyzda da últshyldyq elementteri jeterlik.

- Mәselen?

- Mәselen, - dep qasqa bas aldyndaghy papkagha shúqshidy, - 1985 jyly redaksiyanyng tanghy lezdemesinde sholushy sizdi «Ishimskiy», «Mirnyi», «Kazahstanskiy», t.b. kenshar ataularyn qazaqshalaghanynyz ýshin synaghan bolatyn. Bizde sizding últshyldyghynyzdy dәleldeytin fakti jetelik. Sondyqtan biz sizdi sot sheshiminsiz qamay alamyz. Bilesiz be, jertólemizde NKVD-dan qalghan týrme bar. Dúrysy, shynynyzdy aitynyz. Sonda ghana jazanyz jenil bolmaq.

Bayqaymyn, tergeushilerding bastyghy búrynghylarday әkirendemey, jyly sóilep, ishi-bauyryma kirmekshi. Maghan da ózimning búl komiytetke qalay kelgenimdi anyqtau kerek. Ol ýshin qarsy shabuylgha kóshtim.

- 1937 jylghy repressiyany aityp, qorqyta almaysyz meni. Mening janym Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Sәken Seyfulliyn, Beyimbet Mayliyn, Iliyas Jansýgirov, t.b. qazaqtyng shynshyl patriottarynan artyq emes! – dep bir ses kórsettim.

- Ekinshiden, men ózimning kinәsiz ekendigimdi kez kelgen sottyng aldynda dәleldey alam! Mәselen, siz ataghan kensharlar turaly sitatany Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy Dinmúhammed Qonaev joldastyng XV plenumda jasaghan bayandamasynan keltirgem: «Qaraghandy oblysynyng «Esil», «Beybitshilik», «Qazaqstan» - ýsh kensharynyng kartop óndirudegi kórsetkishi kýlli Almaty oblysy sharuashylyqtarynyng jetistigine ten» - dep «taygha tanba basqanday» etip jazylghan «Sosialistik Qazaqstan» gazetinde. Myqty bolsanyzdar, solardy tergenizder.

Bas tergeushi juasy bastady.

- Siz 18 jeltoqsan kýngi spektaklige shaqyryldynyz.

- Onynyz ras, - dedim, - baratyn edim, bas redaktor jibermedi. Ózinen súranyz.

- Bizdinshe, - dedi ol, - Sizdi aldyn-ala «ÚQK qyzmetkerleri jýr» dep eskertken. Spektakliden song birneshe kisi Qaraghandyda kóterilis úiymdastyru jóninde aqyldaspaqshy bolghansyzdar.

- Múnynyz ótirik, - dedim qanym qarayyp, - repressiya kezindegi jalanyng bir týri.

Tergeu bólimi bastyghyna rahmet, aldynda jatqan papkany ashyp kórsetti. Syrtynda mening suretim (keyin 1980-jyldardyng sonynda Qarqaraly audandyq gazetining alghashqy redaktory, «halyq jauy» retinde atylghan Meldesh Ordaliyev turaly derektermen tanysqanymda , sol kezdegi NKVD-daghy papkalarmen úqsastyghyn bayqagham), ishinde ne bar deysiz be, tughaly beri qanday boldym, mektepte, uniyversiytette, qyzmette ne aittym, bәri-bәri, qayynjúrtymdaghy kisilerge deyin tizilgen.

Eng bastysy, ol bir japyraq aryzdy oqytty. Onda respublikagha esimi tanylyp kele jatqan óner iyesining týsiniktemesi jazylghan eken. Jas jigit redaksiyagha kelgendigin, «Saghat Batyrhanovanyng kózine jas alyp: «Endi ne isteymiz? Súmdyq qoy mynau. Jastardy kóshege shygharu kerek. Kóterilis úiymdastyru kerek. Almatydaghy siyaqty. Qonaevtyng ne jazyghy bar edi?» dep shyryl qaqqanyn, janynda qaratory, otyzgha tolmaghan jigitting túrghandyghyn (mening atymdy nege jazbaghanyna tanqalam) bayandapty. Sirә, teatr jaqtan da bireu bizdi núsqap jibergen bolsa kerek. Saghat ekeumizdi

qaytkende kóterilisting úiymdastyrushylary etip qamaugha tyrysqan siyaqty. Tergeushi bir sózinde obkomnyng «úiymdastyrushylardy tezdetip tabyndar» dep dabyl qaghyp jatqanyn aityp qaldy.

Áriyne, men eshteneni moyyndamadym. «Saghat onday sóz aitqan joq» dep qasarysyp otyrdym. Búl kýnde elge tanymal bolghan sol bir jigitti ÚQK qatty qorqytqan bolsa kerek. Áytpese, olay jasamasa kerek-ti. Óz basym onyng atyn eshkimge jariya etpey keldim. Saghat әiel zaty ghoy, birde oblystyq gazetke bergen súhbatynda aityp qoyypty dep estidim. Degenmen oghan keshirimmen qaraghan jón.

Tergeushilerding basyn qatyrdym bilem, sonynda bylay dedi: «Siz kóterilisti úiymdastyrushy Saghat Batyrhanova, onyng aryzda jazylghan sózderdi aitqany ras» dep qol qoyyp beriniz. Ýiinizge bosatamyz» dep «jaqsylyq» jasaytyndyghyn eskertti. Kónbedim. Týn ishinde qaytardy. «Áli de shaqyramyz» dedi.

Jogharyda aittym ghoy, Saghat Batyrhanova týsinigi mol әiel dep. Egerde jaltaq bireu bolghanda, meni qúrbandyqqa shalyp jiberer me edi? Óitkeni, әriptesim ekeumizdi tergeu ssenariyi birdey bolypty. Oghan da meni úiymdastyrushy retinde kórsetiniz dep qolqa salypty.

Qazaqstan tәuelsizdik alghanda Qaraghandy oblystyq ÚQK-ning tóraghasy túnghysh qazaq últynan taghayyndaldy. Ol túnghysh ret jurnalisterdi jinap, baspasóz konferensiyasyn ótkizdi. Sol kezde «Leninshil jas» gazetining Qaraghandy, Jezqazghan jәne Selinograd oblystary boyynsha menshikti tilshisimin. Bastyghym Uәlihan Qalijanov «Men respublika boyynsha redaktor bolsam, Aytbay Sәulebekov Ortalyq Qazaqstan oblystary boyynsha redaktor» dep jýrgen jerding bәrinde mereyimdi kóterip otyratyn.

Basqosuda tóraghagha kókeyimde kópten jýrgen ashy súraqty qoygha mýmkindik tudy.

- Toqa, - dedim qazaqy saltpen, - sizdi Qaraghandy oblysyna basshy bop taghayyndaluynyzben qúttyqtaymyz! Ana tilimizde erkin sóileuiniz biz ýshin mәrtebe!

Ári qaray Saghat ekeumizdi әriptesterining tergep qinaghanyn, qúqymyzdy taptaghanyn, jala jappaqshy bolghanyn, bәri-bәrin bayanday kele:

- Birinshiden, sol kezdegi tergeu qújattarymen tanysugha bola ma? Ekinshiden, bizdi bosqa tergegen azamattar әli kýnge deyin keshirim súraghan joq, - dep kónilimdi bosattym.

- Birinshiden, - dedi ÚQK-nyng Qaraghandy oblysyndaghy bastyghy, - ol kezdegi tergeushi jigitter múnda júmys istemeydi. Ekinshiden, sizderdi tergegendigi turaly qújattar joq. Óitkeni, ony Kolbinning búiryghymen órtep jibergen. Sondyqtan mening enshime Saghat Batyrhanova ekeuinizden

oblystyq komiytet atynan keshirim súrau ghana qaldy. Jeltoqsan oqighasy kezinde men búl qalada qyzmette bolghan joqpyn. Dese de úiym atynan keshirim súraudan arlanbaymyn.

Ertenine radio tyndaymyn, teledidargha ýnilem, gazetterdi paraqtaymyn. Tóraghanyng keshirim súraghany jóninde esh mәlimet kezdespedi. Sodan әriptesterime habarlastym. «Bizge jogharydan núsqau týsti. Sizding saualynyz turaly jazbasyn degen» dep til qatty bәri de. Amal joq, ózim enbek etetin «Leninshil jas» gazetine «ÚQK keshirim súrady» degen taqyrypta zametka shyghardym.

Uaqyt óte kele redaksiyamyzdan kimning «esep» berip otyratynyn, teatrda kimning «Jeltoqsan kóterilisi turaly jiyn bolayyn dep jatyr» dep habarlaghanyn anyqtadyq. Biraq, olardyng eimderin jariya etpeymin. Atqaryp jýrgen «qyzmeti» sol shyghar. Jasyratyny joq, onday kisiler (tynshylar deymiz be?) әrbir újymda bar emes pe?

Bir ghana jәitke tanqalam: aidaladaghy teatrdyng eki jurnalistke qanday qatysy bar? Biz spektaklige qatysqan da joqpyz ghoy.

Men kýdiktengen ýsheuding ekeui Jeltoqsan kóterilisinen song kóp úzamay Almaty jaqqa kóship ketti. «Kim bizdi aidap saldy eken?». Teatrgha shaqyrghan adam ba, әlde, teatrdyng ishindegi «jansyz» ba? Osy saualgha jauap әli tabylghan joq...

P.S. 1986 jylghy Jeltoqsannyng qasiretti kýnderinde S.Seyfullin atyndaghy Qaraghandy oblystyq drama teatrynyng Qazaqstangha enbek sinirgen әrtisteri, erli-zayyptylar Qarghash Sataev pen Ásiya Abylaevalar jandaryn qoyargha jer tappady. Kóterilistegi súmdyq kórinisterdi kózderimen kórgen óner júldyzdary «ishtey qaynaghan qayghy otyn» osy joldardyng avtoryna әngimelegen edi.

2. Sarapshylar ne deydi? 

1990 jyldyng sәuir-mamyr ailarynda Qazaq KSR Jogharghy Kenesi tóralqasy Qaraghandyda júmysshy-sarap komissiyasyn qúrdy. Onyng qúramyna belgili ghalymdar men zanger mamandar tartyldy. Olar әdiletsizdik oryn alghan qayghyly eki kýndi jәne onyng zardaptaryn zerttedi.

Alghashqy kýn. 1986 jylghy 19 jeltoqsanda Qaraghandy qalasynda keshki saghat 20.00 shamasynda Qaraghandy memlekettik uniyversiyteti men medisinalyq institutynyng ghimarattary ornalasqan Gagarin atyndaghy alangha ýlken top, negizinen, student jastar jinaldy, artynsha olar Sovet

danghylyna – qalanyng ortalyq kóshesine qaray baghyt aldy. Osy arada olardyng kóbin milisiya quyp taratty.

Ekinshi kýn. 1986 jylghy 20 jeltoqsanda tanertengi saghat 10.00 shamasynda oblystyq partiya komiyteti ghimaraty aldyna jastardyng ýlken toby jinaldy. Búlar negizinen Qaraghandy qalasyndaghy joghary oqu oryndarynyng studentteri edi. Júmysshy toby aiqyndaghanday, mitingige QarMU-ding 19, Qaraghandy kooperativ institutynyng 28, medisinalyq instituttyng 39, pedagogikalyq instituttyng 13, poliytehnikalyq instituttyng 26 studenti qatysty. Sol kýni ishki ister organy qyzmetkerleri búlardan ózge oblystyq partiya komiytetining aldynda jýrgen studentterdi de arnayy mәshiynelerge qoyday toghytyp jatty. Qaraghandy memlekettik uniyversiytetining 34 studenti jataqhanalardyng shygha berisi men avtobus ayaldamalarynda jazyqsyz ústalyp, milisiyagha jetkizildi.

«...19 jeltoqsanda sabaqtan song jataqhanadaghy óz bólmemde boldym. Múghalimder bergen tapsyrmalardy oryndaumen ainalystym. 20-sy kýni alghashqy sabaqqa bardym. 10-nan 20 minut ótken korpustan shyghyp, jataqhanagha keldim. Esigi jabyq eken. Osy sәtte milisiya qyzmetkerleri jetip keldi de, eshtene súrap jatpastan meni mәshiynege salyp jiberdi».

QarMU-ding studenti G.B.Baymaghambetovanyng týsiniktemesinen.

«Meni 1986 jyly 20 jeltoqsanda M.Áuezov atyndaghy kitaphananyng shygha berisinde milisiya qyzmetkerleri ústap aldy. Saghat 11.00 shamasynda esh týsindirip jatpastan, úryp-soghyp, tepkilep, milisiya avtobusyna salyp, Lenin audandyq ishki ister bólimshesine alyp keldi. Múnda men siyaqtylar kóp eken, әsirese, qyzdar. Týsinikteme jazudan bas tartqandardy milisiya qyzmetkerleri úryp-soghyp, qinap jatty, aiqaylaghan, jylaghan dauystar estilip túrdy. Artynan qyzdar ózderin úryp-soqqandaryn, etikterimen ishterinen tepkilegendikterin aitty. Men júrttyng kózinen tógilgen naqaq jasty kórgen son, qarsylaspay, týsinikteme jazyp berdim».

QarMU-ding studenti IY.Balmúhambetovtyng týsiniktemesinen.

Uniyversiytetting fizika fakulitetining 50 studentin qalalyq ishki ister basqarmasynyng naryady túp-tura sabaq ýstinde alyp ketken.

«...fizruk studentterining ekinshi sabaghy dene tәrbiyesi boluy tiyis edi. Sabaq shanghy bazasynda ótetin. Oblystyq partiya komiyteti janynda saghat 10.00 shamasynda jastar jinalady dep kýtilgendikten, fakulitet basshylyghy dene tәrbiyesi sabaghyn óz korpustarynda ótkizu kerek dep sheshti. Studentterdi sportzalgha aparu kerek boldy, osy kezde eki-ýsh adam korpustan shyghyp ketetinderin aitty. Olar bәrine ózderimen birge korpustan ketuge ýndeu tastady. Bizding qatemiz, osynau eki-ýsh studentti qúryqtau ýshin milisiya shaqyrtqanymyz boldy. Búdan song studentterdi sportzalgha kirgizip, olarmen әngime ótkizildi. Sodan keyin olar auditoriyagha taratyldy. Alayda osynda kelgen qalalyq ishki ister basqarmasynyng ókili, mayor Chen basshylyghynyng qatang núsqauyn algha tartyp, avtobuspen qosa milisiya naryadyn shaqyrtty da, 50 adamdy oqu auditoriyalarynan alyp ketti».

QarMU-ding partkom hatshysy Yu.Antipovtyng mәlimdemesinen.

Elding basqa joghary oqu oryndaryndaghy sekildi, Qaraghandy joghary oqu oryndarynda studentterdi BLKJO qatarynan shygharyluyna baylanysty oqudan shygharu tәjiriybesi qate dep tabyldy jәne biri ekinshisimen baylanystyrylghan joq. Alayda Qaraghandydaghy Jeltoqsan kóterilisinen keyin jazalaudyng búl tәjiriybesi partiya organdarynyng kýshimen qaytadan qalpyna keltirildi.

«Jogharyda atalghan studentterge qatysty jasalynghan barlyq zansyzdyq әreketterge Qaraghandy oblatkomynyng ishki ister basqarmasynyng basshylyghy jәne eng aldymen V.P.Shumiylenko (búrynghy Qazaq KSR halyq deputaty) jauapty boluy kerek. Ishki ister qyzmetkerlerining zansyz әreketteri biylikti asyra paydalanumen sipattalady. Búghan, birinshiden, qoghamdyq tәrtipti búzbaghan adamdargha kýsh qoldanu, ekinshiden, studentterdi zansyz ústau jәne olardy audandyq ishki ister bólimderine әkelip, 3 saghattan artyq qamau dәlel bolady».

Júmysshy-sarap komissiyasynyng qorytyndysynan.

Jeltoqsan kóterilisinen keyin, 1986 jyly 18 jeltoqsanda Almatygha SOKP janyndaghy partiyalyq baqylau komiytetining tóraghasy M.S.Solomensev keldi. Ol qalanyng partiya-sharuashylyq aktiyvinde, kәsiporyndardyng enbek újymdary arasynda, respublikalyq joghary oqu oryndarynda sóz sóiledi. Onyng Almatygha saparynyng nәtiyjeleri jónindegi

esebi SOKP OK sayasy burosynyng mәjilisinde tyndaldy. Onda bylay delindi: «Bolyp ótken jinalystarda partiya mýsheleri Almatyda oryn alghan últshyldyq kórinisterdi ótkir aiyptaudy jәne olardyng arandatushylaryn jazaludy talap etude» («Kazahstanskaya pravda» gazetining 1986 jylghy 27 jeltoqsanyndaghy sanyn qaranyz).

«Respublikalyq jәne ortalyq baspasóz betterinde 1986 jyly jeltoqsandaghy oqighagha baylanysty kóptegen material jaryq kórdi. Mәselen, 1987 jylghy 8 qantarda «Kazahstanskaya pravda» gazetinde G.Dilidyaev pen A.Petrushovtyng «Taghy da eski baylanystar turaly» atty maqalasy shyqty. Onda Almatynyng joghary oqu oryndarynda, sonyng ishinde QazMU-de negizinen respublikanyng ontýstik oblystarynan shyqqandardyng oqityny aitylghan».

Obkomnyng birinshi hatshysy V.IY.Lokotunin oblystyq partiya komiytetining 1987 jylghy 11 qantarda ótken plenumynda SOKP-nyng barlyq últtyq sayasatyn oblystyng basshy organdaryndaghy últshyldyqtyng sandyq qatynasyna әkelip tiredi. Onyng bayandamasynda «qazaqtar eshqanday enbegi sinbesten-aq basymdyq aluda» degen oy ózek bolyp órilip otyrdy. Ol plenumda bylay dep mәlimdedi: «Neghúrlym kókeykesti mәselelerding ózektisi – nemis tilin ana tilindey oqyp ýirenu, oqytu sapasyn jaqsartu mindeti». Solay dey túra, ol qazaq tilin oqytu mәseleleri turaly júmghan auzyn ashqan joq.

Qaraghandy qalasynyng Qazaqstan KP Sovet audandyq komiytetining hatshysy V.N.Prigodin 1987 jylghy 7 qantarda uniyversiytette ótken partiya jinalysynda sóilegen sózinde bylay dep mәlimdedi: «... Almatydaghy qoghamgha qarsy elementterding jauapsyz is-әreketteri, bizding qalamyzdaghy oqushylardyng ziyandy sayasy boy kórsetulerine ashyq bagha berer bolsaq, búl – sosializm jenisterine qastandyq jasau әreketterinen basqa eshtene de emes».

Jeltoqsan oqighasynan keyin Qaraghandy qalasynyng joghary oqu oryndarynda últy qazaq studentterdi qughyndau bastaldy. Uniyversiytetting birinshi prorektorynan bastap, dekandargha deyin oryndarynan auystyryldy.

Qaraghandy KSRO IIM joghary mektebinde 1985-1990 jyldar aralyghynda 33 oqytushy júmystan ketip, keybiri basqa joghary oqu oryndaryna auystyrylsa, solardyng 79 payyzy jergilikti últ ókilderi edi. Olardyng 29-

nyng ghylymy dәrejesi boldy. Solardyng biri – belgili filosof, dosent Nәby Elikbaev jazyqsyz qughyndalyp, jәbir kórdi.

«1985 jyldan bastap joghary mektepting basshysy V.L.Alehinning tarapynan zang ghylymdarynyng doktory, professor S.N.Sәbiykenovke kýie jaghu, bedelin týsiru, jeke basynyng dәrejesin tómendetu baghytynda san týrli әreket jasaldy. Birjaqty dendegen qarym-qatynastyn, oblystyq partiya komiytetining әkimshilik organdary bólimining búrynghy mengerushisi V.V.Goreskiyding qoldauymen mektep bastyghy V.L.Alehin jasaghan qughyndaudyng nәtiyjesinde S.N.Sәbiykenov mektep bastyghynyng ghylymy júmystar jónindegi orynbasary qyzmetinen ketuge mәjbýr boldy».

Júmysshy-sarap komissiyasynyng qorytyndysynan.

«Qaraghandy qalasynda 1986 jyly 19-20 jeltoqsanda qalyptasqan jaghday kezinde jergilikti biylik organdary, Qaraghandy oblystyq, qalalyq jәne audandyq partiya komiytetteri sayasy qabiletsizdik tanytty jәne búqaramen ózara senim negizinde sóilese almaytyndaryn kórsetti. Múnyng ornyna olar jaghdaydy qasaqana ushyqtyryp, ózge últ ókilderin qalanyng qazaq túrghyndaryna, әsirese, jastargha qarsy qoyyp, arandatumen boldy.

5 adam últtyq jәne nәsildik tendikti búzghany ýshin QazKSR QK 60-baby boyynsha jauapqa tartyldy. Barlyq bes iske Qaraghandy oblystyq sotynyng sudiyasy M.Gh.Rysbekov tóraghalyq jasady.

Tiyisti organdardyng qolymen jasalynghan aksiyalardyng zangha qarsy sipatyn tany otyryp, resmy týrde aiyptau kerek.

Qaraghandy qalasynda qazaq jastaryn jappay úryp-soqqan jәne olardyng qany tógilgen Gagarin atyndaghy alandy «19 jeltoqsan atyndaghy alan» dep ózgertip ataugha sheshim qabyldau jónindegi mәseleni qarastyru kerek».

Júmysshy-sarap komissiyasynyng úsynysynan.

P.S. Arada 33 jyl ótse de, Jeltoqsan kóterilisine Qaraghandy basshylary әdil de zandy bagha bergen joq. Gagarin alany da ózgergen joq.

3. Gubernatordyng esteligi

Omby oblysynyng gubernatory Leonid Konstantinovich Polejaevpen ýsh ret kezdestik. 2011 jәne 2016 jyldary. Jeltoqsan kóterilisi jónindegi

pikirin bilmekshi bop arnayy saual qoydyq. Óitkeni, ol sol kezde Qaraghandy oblystyq atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary bolatyn.

«23 jylday Qazaqstanda enbek etken ekensiz, bolashaghynyzdyng bar ekendigi kórinip túr, Reseyge nege kettiniz?» dep súraydy menen, - dedi bizge Omby oblysynyng gubernatory, - 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi esterinizde shyghar, bәri sodan bastaldy. 19 jeltoqsan kýni keshkilik jýzdegen student kóshege shyqty. Dereu Qaraghandy qalalyq partiya komiytetine jinady bizderdi burogha. Tóragha joq. Basqa da basshylar bolmady.

«Búlar últshyldar, - dedi bireui, - qatang jazalau kerek. Ayamau kerek». Bәri ýndemeydi. Qoshtaghany ghoy.

- Joq! – dedim ornymnan túryp, - olardyng jazyghy ne? Men

eshqanday últshyldyqty kórip túrghan joqpyn. Qaramaysyzdar ma, qoldaryndaghy úrandargha! Leninning sózderi. Olar tipti orys últynan qonggha da qarsy emes. Biraq, qazaqstandyq azamat bolsyn deydi. Dúrys aitady. Qayta bizder últtardyng arasyna jik salghaly otyrmyz. Egerde jazalasaq, masqaramyz shyghady. Dostyq degen sózden qadir ketedi.

Eshkimdi tyndamadym. Qasarysyp, qarsy bop otyryp aldym. Kóshedegi

milisiya basshylaryna baryp, studentterge avtobus berip, ýilerine aparyp saluyn súradym. Tonyp qalmasyn dedim. Qysqasy, buro mýshelerinen jalghyz men qarsy shyghyppyn.

Abyroy bolghanda, adam shyghyny oryn alghan joq. Birtalayyn jazalady.

Eki aidan song Ortalyq Komiytetke shaqyrdy. Bardym. «Guriev oblysynda obkomnyng qúrylys jónindegi hatshysynyng vakansiyasy bos túr, sizdi úsynghaly otyrmyz» dedi. Týsine qoydym. «Rahmet, - dedim núsqaushygha, - mening elge qaytuym kerek. Anam qartaydy, shaqyryp qoymaydy. Qazaqstanda kóp jýrip qalyppyn» - dedim. Syltauym osy boldy. Óitkeni, mening Jeltoqsangha baylanysty qarsylyghymnyng sol kezdegi Qazaqstan KP OK birinshi hatshysy G.Kolbinge jetkendigin estigem» (A.Sәulebek, «Qúrysh túlgha», 267-bet, «

TÝIIN. Ókinishtisi sol: Jeltoqsan kóterilisine baylanysty ana tilimizdegi basylymdar da Kompartiyanyng soyylyn soghyp jatty. Mәselen, «Leninshil jas» gazetinde Qaraghandy memlekettik medisina institutyndaghy birneshe student qyzdy «Ýgit-nasihat jýrgizdi» degen jalamen sottaghany turaly maqala jaryq kórdi. Ádiletsizdikterding oryn alghandyghyn júmysshy-sarap komissiyasynyng qorytyndysynda bayandadyq.

Osy kýnge deyin eshtenening ózgermegendigi, atap aitqanda әdilettilikting saltanat qúrmaghandyghy, birde-bir (Qazaqstan ÚQK-synyng Qaraghandy oblysyndaghy tóraghasynan basqa) sheneunik ne organ basshysynyng keshirim súramaghandyghy, sol kezdegi qate sheshimder men sot ýkimderining teriske shygharylmaghandyghy, t.b. Otanyn sýigen әr qazaqtyng ishki jarasynyng syzdap, úlghaya týskendigining naqty dәleli tәrizdi.

Aytbay Sәulebek,

Qazaqstan Respublikasy Preziydenti syilyghynyng laureaty.

Abai.kz