1. ۇقك قوس ءجۋرناليستى نەگە ۇستادى؟

يۋسيس حريستوستىڭ عۇمىرىنداي مەرزىم وتسە دە، جەلتوقسان كوتەرىلىسى ۇلتىمىزدىڭ جادىنان شىققان جوق. شىقپايدى! ويتكەنى، قاندى وقيعا ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىنە ماڭگى جازىلمايتىن جارا سالىپ كەتتى!

سول ءبىر قاسىرەتتى كۇندەردە ءوزىم كۋا بولعان مىنا ءبىر ءجايتتى ەندى اشىپ ايتۋدى ءجون كوردىم. ول كەزدە قاراعاندى وبلىستىق راديوسىندا رەداكتور بوپ قىزمەت اتقارۋشى ەم. 1986 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانىندا ادەتتەگىدەي كەشكى جاڭالىقتاردى ازىرلەدىم. كوبىنەسە وبكومنان كەلەتىن حابارلاردى انا تىلىمىزگە اۋدارىپ بەرەتىنمىن.

ءتۇس الەتىندە وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىندا قىزمەت ەتەتىن تانىسىم «بۇگىن كەشكى ساعات 18-دە س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق دراما تەاترىندا «ايمان-شولپان» سپەكتاكلى قويىلادى. وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۆ.ي.لوكوتۋنين قاتىسادى. سىزگە شاقىرۋ بيلەتىن الدىم، كەلىڭىز» دەدى. ۇسىنىسىن قۇپ الدىم.

الايدا ەفيرگە باراتىن جاڭالىق كوبەيىپ كەتتى. باس رەداكتورىمىز باسقا ۇلتتىڭ وكىلى ەدى، «سپەكتاكلگە جىبەرەسىز بە؟» دەپ سۇراپ كورىپ ەم، «قايداعى تەاتر؟ جۇمىس كوپ» دەپ كونبەدى. امال جوق، اقپاراتتاردى اۋدارۋمەن الىسىپ وتىرا بەردىم.

19 جەلتوقسان كۇنى الماتىداعى قانتوگىس جايىندا ەستي باستادىق. تەلەفوندارىمىز جۇمىس ىستەمەيدى. قالاارالىق بايلانىس ۇزىلگەن. ۇمىتپاسام، مەيرام دەگەن رەسپۋبليكالىق راديوداعى اعامىز (بايعازين بولۋ كەرەك): «الماتىدا كوتەرىلىس بولىپ جاتىر. سەندەر نە ىستەيسىڭدەر؟» دەپ تەلەفون شالدى. كوتەرىلىس دەدى! ەر ەكەن! وقيعا دەپ تىگىسىن جاتقىزعان جوق. بۇل كۇنى دە رەداكتسيادان كەش شىقتىم. تاكسي شاقىرتتىم. ءبىر ءسات ماشينا جۇرگىزۋشى ورىس: «بۇگىن قازاق ستۋدەنتتەرى كاكوي-تو ءبىر شال ءۇشىن كوشەگە شىقتى» دەپ رەنىشىن ءبىلدىردى. شىنىمدى ايتسام، ءمان دە بەرمەدىم (كەيىن سول كۇنى كەشكى 20.00-دە قالاداعى جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنىڭ الماتى كوتەرىلىسىن قولداپ، گاگارين اتىنداعى الاڭعا جينالعانىن ەستىدىم – ا.س.). ول كەزدە بۇگىنگىدەي ۇيالى تەلەفون جوق. ونى ايتاسىز، ءوزىمىز جاتاقحانادا تۇرامىز.

20 جەلتوقساندا ءتۇس اۋا (سول كۇنى تاڭعى 10.00-دە جۇزدەگەن ستۋدەنت وبكومنىڭ الدىنا جينالىپ، نارازىلىقتارىن بىلدىرگەن ەكەن – ا.س.) رەداكتسياعا ءبىر قازاق، ءبىر ورىس جىگىتى كىرىپ كەلدى دە، ارىپتەسىم ساعات باتىرحانوۆا ەكەۋمىزدىڭ ءۇنسىز الدارىنا ءتۇسۋىمىزدى بۇيىرا سۇرادى. قىزمەت كۋالىكتەرىن كورسەتتى: ۇقك!

«ءۇش ءارىپ» جانىمىزدا. كورشىمىز. تومەنگى قاباتتاعى ءبىر بولمەگە ەنگىزدى دە، «كۇتىڭدەر» دەپ كەتىپ قالدى. ساعات ماعان، مەن وعان قارايمىن. «اپام دا اڭ-تاڭ، مەن دە اڭ-تاڭ» دەگەن وسى شىعار.

باعىما قاراي، ساعات باتىرحانوۆا اقىلدى ايەل بولاتىن. سابىرلى جان. ەشتەڭە ايتپاۋ كەرەكتىگىن ويلى جانارىنان ۇقتىم. ەكى جىگىت كەلدى دە، ەكەۋمىزدى الىپ كەتتى.

سوسىن نە بولدى دەيسىز بە؟ بەس-التى تەرگەۋشى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ، سۇراقتاردى جاۋدىڭ وعىنداي جاۋدىردى.

- 18-19 جەلتوقسان كۇندەرى ساعات 9-دا قايدا بولدىڭ؟ كىم كەلدى؟ تەلەفونمەن كىمدەرمەن سويلەستىڭ؟

قىسقاسى، ءار ساعات بويىنشا جاۋاپ الدى. الدىمەن اتى-ءجونىڭدى، تۋعان جىلىڭدى، قايدا تۋىلعانىڭدى، قاي مەكتەپتە وقىعانىڭدى، ت.ب. ءبارى-ءبارىن تاپتىشتەپ سۇراي بەرەدى. مىلجىڭ ساۋالدار قويا بەرسە، باسىڭ اينالىپ كەتەدى ەكەن.

ءارى قاراي شىداي المادىم.

- مەن سوۆەت ءجۋرناليسىمىن! وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى لوكوتۋنينگە ارىزدانام! - دەپ قويىپ كەپ قالدىم (گورباچەۆ نەگە اۋزىما تۇسپەگەنىنە تاڭقالام).

- بۇلارىڭ ادام قۇقىعىن تاپتاۋ، كونستيتۋتسيانى قورلاۋ، ادىلەتسىزدىك!

«سۋعا كەتكەن تال قارمايدى» دەمەكشى، ايقايعا باسىپ جاتىرمىن. تەرگەۋشى ەشتەڭە ايتپاستان شىعىپ كەتتى. ورنىنا جالتىر باس بىرەۋ كەپ قونجيدى.

- مەن تەرگەۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىمىن، - دەدى ول اسىقپاستان، - ءسىزدى قاراعاندىدا كەشە كەشكىسىن ورىن العان كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە تەرگەپ وتىرمىز.

- دالەلىڭىز بار ما؟

- دالەل كوپ. ماسەلەن، ءسىز ۇلتتىق مەكتەپتى بىتىرگەنسىز. ۇلتشىلداردىڭ اۋىلىنان شىققانسىز (تۇرسىنباي داتقا، مۇستافا شوقاي، شاحماردان ەسەنوۆ، ءمۇسىلىم بازارباەۆ، سەيىتجان پولىمبەتوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، ت.ب. تۋىلعان). ءسىزدىڭ بويىڭىزدا دا ۇلتشىلدىق ەلەمەنتتەرى جەتەرلىك.

- ماسەلەن؟

- ماسەلەن، - دەپ قاسقا باس الدىنداعى پاپكاعا شۇقشيدى، - 1985 جىلى رەداكتسيانىڭ تاڭعى لەزدەمەسىندە شولۋشى ءسىزدى «يشيمسكي»، «ميرنىي»، «كازاحستانسكي»، ت.ب. كەڭشار اتاۋلارىن قازاقشالاعانىڭىز ءۇشىن سىناعان بولاتىن. بىزدە ءسىزدىڭ ۇلتشىلدىعىڭىزدى دالەلدەيتىن فاكتى جەتەلىك. سوندىقتان ءبىز ءسىزدى سوت شەشىمىنسىز قاماي الامىز. بىلەسىز بە، جەرتولەمىزدە نكۆد-دان قالعان تۇرمە بار. دۇرىسى، شىنىڭىزدى ايتىڭىز. سوندا عانا جازاڭىز جەڭىل بولماق.

بايقايمىن، تەرگەۋشىلەردىڭ باستىعى بۇرىنعىلارداي اكىرەڭدەمەي، جىلى سويلەپ، ءىشى-باۋىرىما كىرمەكشى. ماعان دا ءوزىمنىڭ بۇل كوميتەتكە قالاي كەلگەنىمدى انىقتاۋ كەرەك. ول ءۇشىن قارسى شابۋىلعا كوشتىم.

- 1937 جىلعى رەپرەسسيانى ايتىپ، قورقىتا المايسىز مەنى. مەنىڭ جانىم ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ت.ب. قازاقتىڭ شىنشىل پاتريوتتارىنان ارتىق ەمەس! – دەپ ءبىر سەس كورسەتتىم.

- ەكىنشىدەن، مەن ءوزىمنىڭ كىناسىز ەكەندىگىمدى كەز كەلگەن سوتتىڭ الدىندا دالەلدەي الام! ماسەلەن، ءسىز اتاعان كەڭشارلار تۋرالى تسيتاتانى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحاممەد قوناەۆ جولداستىڭ XV پلەنۋمدا جاساعان بايانداماسىنان كەلتىرگەم: «قاراعاندى وبلىسىنىڭ «ەسىل»، «بەيبىتشىلىك»، «قازاقستان» - ءۇش كەڭشارىنىڭ كارتوپ وندىرۋدەگى كورسەتكىشى كۇللى الماتى وبلىسى شارۋاشىلىقتارىنىڭ جەتىستىگىنە تەڭ» - دەپ «تايعا تاڭبا باسقانداي» ەتىپ جازىلعان «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە. مىقتى بولساڭىزدار، سولاردى تەرگەڭىزدەر.

باس تەرگەۋشى جۋاسي باستادى.

- ءسىز 18 جەلتوقسان كۇنگى سپەكتاكلگە شاقىرىلدىڭىز.

- ونىڭىز راس، - دەدىم، - باراتىن ەدىم، باس رەداكتور جىبەرمەدى. وزىنەن سۇراڭىز.

- بىزدىڭشە، - دەدى ول، - ءسىزدى الدىن-الا «ۇقك قىزمەتكەرلەرى ءجۇر» دەپ ەسكەرتكەن. سپەكتاكلدەن سوڭ بىرنەشە كىسى قاراعاندىدا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ جونىندە اقىلداسپاقشى بولعانسىزدار.

- مۇنىڭىز وتىرىك، - دەدىم قانىم قارايىپ، - رەپرەسسيا كەزىندەگى جالانىڭ ءبىر ءتۇرى.

تەرگەۋ ءبولىمى باستىعىنا راحمەت، الدىندا جاتقان پاپكانى اشىپ كورسەتتى. سىرتىندا مەنىڭ سۋرەتىم (كەيىن 1980-جىلداردىڭ سوڭىندا قارقارالى اۋداندىق گازەتىنىڭ العاشقى رەداكتورى، «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلعان مەلدەش ورداليەۆ تۋرالى دەرەكتەرمەن تانىسقانىمدا ، سول كەزدەگى نكۆد-داعى پاپكالارمەن ۇقساستىعىن بايقاعام), ىشىندە نە بار دەيسىز بە، تۋعالى بەرى قانداي بولدىم، مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە، قىزمەتتە نە ايتتىم، ءبارى-ءبارى، قايىنجۇرتىمداعى كىسىلەرگە دەيىن تىزىلگەن.

ەڭ باستىسى، ول ءبىر جاپىراق ارىزدى وقىتتى. وندا رەسپۋبليكاعا ەسىمى تانىلىپ كەلە جاتقان ونەر يەسىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى جازىلعان ەكەن. جاس جىگىت رەداكتسياعا كەلگەندىگىن، «ساعات باتىرحانوۆانىڭ كوزىنە جاس الىپ: «ەندى نە ىستەيمىز؟ سۇمدىق قوي مىناۋ. جاستاردى كوشەگە شىعارۋ كەرەك. كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ كەرەك. الماتىداعى سياقتى. قوناەۆتىڭ نە جازىعى بار ەدى؟» دەپ شىرىل قاققانىن، جانىندا قاراتورى، وتىزعا تولماعان جىگىتتىڭ تۇرعاندىعىن (مەنىڭ اتىمدى نەگە جازباعانىنا تاڭقالام) بايانداپتى. ءسىرا، تەاتر جاقتان دا بىرەۋ ءبىزدى نۇسقاپ جىبەرگەن بولسا كەرەك. ساعات ەكەۋمىزدى

قايتكەندە كوتەرىلىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى ەتىپ قاماۋعا تىرىسقان سياقتى. تەرگەۋشى ءبىر سوزىندە وبكومنىڭ «ۇيىمداستىرۋشىلاردى تەزدەتىپ تابىڭدار» دەپ دابىل قاعىپ جاتقانىن ايتىپ قالدى.

ارينە، مەن ەشتەڭەنى مويىندامادىم. «ساعات ونداي ءسوز ايتقان جوق» دەپ قاسارىسىپ وتىردىم. بۇل كۇندە ەلگە تانىمال بولعان سول ءبىر جىگىتتى ۇقك قاتتى قورقىتقان بولسا كەرەك. ايتپەسە، ولاي جاساماسا كەرەك-ءتى. ءوز باسىم ونىڭ اتىن ەشكىمگە جاريا ەتپەي كەلدىم. ساعات ايەل زاتى عوي، بىردە وبلىستىق گازەتكە بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ قويىپتى دەپ ەستىدىم. دەگەنمەن وعان كەشىرىممەن قاراعان ءجون.

تەرگەۋشىلەردىڭ باسىن قاتىردىم بىلەم، سوڭىندا بىلاي دەدى: «ءسىز كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشى ساعات باتىرحانوۆا، ونىڭ ارىزدا جازىلعان سوزدەردى ايتقانى راس» دەپ قول قويىپ بەرىڭىز. ۇيىڭىزگە بوساتامىز» دەپ «جاقسىلىق» جاسايتىندىعىن ەسكەرتتى. كونبەدىم. ءتۇن ىشىندە قايتاردى. «ءالى دە شاقىرامىز» دەدى.

جوعارىدا ايتتىم عوي، ساعات باتىرحانوۆا تۇسىنىگى مول ايەل دەپ. ەگەردە جالتاق بىرەۋ بولعاندا، مەنى قۇرباندىققا شالىپ جىبەرەر مە ەدى؟ ويتكەنى، ارىپتەسىم ەكەۋمىزدى تەرگەۋ ستسەناريى بىردەي بولىپتى. وعان دا مەنى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە كورسەتىڭىز دەپ قولقا سالىپتى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا قاراعاندى وبلىستىق ۇقك-ءنىڭ توراعاسى تۇڭعىش قازاق ۇلتىنان تاعايىندالدى. ول تۇڭعىش رەت جۋرناليستەردى جيناپ، ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىن وتكىزدى. سول كەزدە «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ قاراعاندى، جەزقازعان جانە تسەلينوگراد وبلىستارى بويىنشا مەنشىكتى ءتىلشىسىمىن. باستىعىم ءۋاليحان قاليجانوۆ «مەن رەسپۋبليكا بويىنشا رەداكتور بولسام، ايتباي ساۋلەبەكوۆ ورتالىق قازاقستان وبلىستارى بويىنشا رەداكتور» دەپ جۇرگەن جەردىڭ بارىندە مەرەيىمدى كوتەرىپ وتىراتىن.

باسقوسۋدا توراعاعا كوكەيىمدە كوپتەن جۇرگەن اششى سۇراقتى قويۋعا مۇمكىندىك تۋدى.

- توقا، - دەدىم قازاقى سالتپەن، - ءسىزدى قاراعاندى وبلىسىنا باسشى بوپ تاعايىندالۋىڭىزبەن قۇتتىقتايمىز! انا تىلىمىزدە ەركىن سويلەۋىڭىز ءبىز ءۇشىن مارتەبە!

ءارى قاراي ساعات ەكەۋمىزدى ارىپتەستەرىنىڭ تەرگەپ قيناعانىن، قۇقىمىزدى تاپتاعانىن، جالا جاپپاقشى بولعانىن، ءبارى-ءبارىن بايانداي كەلە:

- بىرىنشىدەن، سول كەزدەگى تەرگەۋ قۇجاتتارىمەن تانىسۋعا بولا ما؟ ەكىنشىدەن، ءبىزدى بوسقا تەرگەگەن ازاماتتار ءالى كۇنگە دەيىن كەشىرىم سۇراعان جوق، - دەپ كوڭىلىمدى بوساتتىم.

- بىرىنشىدەن، - دەدى ۇقك-نىڭ قاراعاندى وبلىسىنداعى باستىعى، - ول كەزدەگى تەرگەۋشى جىگىتتەر مۇندا جۇمىس ىستەمەيدى. ەكىنشىدەن، سىزدەردى تەرگەگەندىگى تۋرالى قۇجاتتار جوق. ويتكەنى، ونى كولبيننىڭ بۇيرىعىمەن ورتەپ جىبەرگەن. سوندىقتان مەنىڭ ەنشىمە ساعات باتىرحانوۆا ەكەۋىڭىزدەن

وبلىستىق كوميتەت اتىنان كەشىرىم سۇراۋ عانا قالدى. جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە مەن بۇل قالادا قىزمەتتە بولعان جوقپىن. دەسە دە ۇيىم اتىنان كەشىرىم سۇراۋدان ارلانبايمىن.

ەرتەڭىنە راديو تىڭدايمىن، تەلەديدارعا ۇڭىلەم، گازەتتەردى پاراقتايمىن. توراعانىڭ كەشىرىم سۇراعانى جونىندە ەش مالىمەت كەزدەسپەدى. سودان ارىپتەستەرىمە حابارلاستىم. «بىزگە جوعارىدان نۇسقاۋ ءتۇستى. ءسىزدىڭ ساۋالىڭىز تۋرالى جازباسىن دەگەن» دەپ ءتىل قاتتى ءبارى دە. امال جوق، ءوزىم ەڭبەك ەتەتىن «لەنينشىل جاس» گازەتىنە «ۇقك كەشىرىم سۇرادى» دەگەن تاقىرىپتا زامەتكا شىعاردىم.

ۋاقىت وتە كەلە رەداكتسيامىزدان كىمنىڭ «ەسەپ» بەرىپ وتىراتىنىن، تەاتردا كىمنىڭ «جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى جيىن بولايىن دەپ جاتىر» دەپ حابارلاعانىن انىقتادىق. بىراق، ولاردىڭ ەىمدەرىن جاريا ەتپەيمىن. اتقارىپ جۇرگەن «قىزمەتى» سول شىعار. جاسىراتىنى جوق، ونداي كىسىلەر (تىڭشىلار دەيمىز بە؟) ءاربىر ۇجىمدا بار ەمەس پە؟

ءبىر عانا جايتكە تاڭقالام: ايدالاداعى تەاتردىڭ ەكى جۋرناليستكە قانداي قاتىسى بار؟ ءبىز سپەكتاكلگە قاتىسقان دا جوقپىز عوي.

مەن كۇدىكتەنگەن ۇشەۋدىڭ ەكەۋى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن سوڭ كوپ ۇزاماي الماتى جاققا كوشىپ كەتتى. «كىم ءبىزدى ايداپ سالدى ەكەن؟». تەاترعا شاقىرعان ادام با، الدە، تەاتردىڭ ىشىندەگى «جانسىز» با؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ءالى تابىلعان جوق...

P.S. 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ قاسىرەتتى كۇندەرىندە س.سەيفۋللين اتىنداعى قاراعاندى وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن ارتىستەرى، ەرلى-زايىپتىلار قارعاش ساتاەۆ پەن ءاسيا ابىلاەۆالار جاندارىن قويارعا جەر تاپپادى. كوتەرىلىستەگى سۇمدىق كورىنىستەردى كوزدەرىمەن كورگەن ونەر جۇلدىزدارى «ىشتەي قايناعان قايعى وتىن» وسى جولداردىڭ اۆتورىنا اڭگىمەلەگەن ەدى.

2. ساراپشىلار نە دەيدى؟ 

1990 جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايلارىندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسى قاراعاندىدا جۇمىسشى-ساراپ كوميسسياسىن قۇردى. ونىڭ قۇرامىنا بەلگىلى عالىمدار مەن زاڭگەر ماماندار تارتىلدى. ولار ادىلەتسىزدىك ورىن العان قايعىلى ەكى كۇندى جانە ونىڭ زارداپتارىن زەرتتەدى.

العاشقى كۇن. 1986 جىلعى 19 جەلتوقساندا قاراعاندى قالاسىندا كەشكى ساعات 20.00 شاماسىندا قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مەن مەديتسينالىق ينستيتۋتىنىڭ عيماراتتارى ورنالاسقان گاگارين اتىنداعى الاڭعا ۇلكەن توپ، نەگىزىنەن، ستۋدەنت جاستار جينالدى، ارتىنشا ولار سوۆەت

داڭعىلىنا – قالانىڭ ورتالىق كوشەسىنە قاراي باعىت الدى. وسى ارادا ولاردىڭ كوبىن ميليتسيا قۋىپ تاراتتى.

ەكىنشى كۇن. 1986 جىلعى 20 جەلتوقساندا تاڭەرتەڭگى ساعات 10.00 شاماسىندا وبلىستىق پارتيا كوميتەتى عيماراتى الدىنا جاستاردىڭ ۇلكەن توبى جينالدى. بۇلار نەگىزىنەن قاراعاندى قالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى ەدى. جۇمىسشى توبى ايقىنداعانداي، ميتينگىگە قارمۋ-ءدىڭ 19, قاراعاندى كووپەراتيۆ ينستيتۋتىنىڭ 28, مەديتسينالىق ينستيتۋتتىڭ 39, پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ 13, پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتىڭ 26 ستۋدەنتى قاتىستى. سول كۇنى ىشكى ىستەر ورگانى قىزمەتكەرلەرى بۇلاردان وزگە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ الدىندا جۇرگەن ستۋدەنتتەردى دە ارنايى ماشينەلەرگە قويداي توعىتىپ جاتتى. قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 34 ستۋدەنتى جاتاقحانالاردىڭ شىعا بەرىسى مەن اۆتوبۋس ايالدامالارىندا جازىقسىز ۇستالىپ، ميليتسياعا جەتكىزىلدى.

«...19 جەلتوقساندا ساباقتان سوڭ جاتاقحاناداعى ءوز بولمەمدە بولدىم. مۇعالىمدەر بەرگەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋمەن اينالىستىم. 20-سى كۇنى العاشقى ساباققا باردىم. 10-نان 20 مينۋت وتكەن كورپۋستان شىعىپ، جاتاقحاناعا كەلدىم. ەسىگى جابىق ەكەن. وسى ساتتە ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى جەتىپ كەلدى دە، ەشتەڭە سۇراپ جاتپاستان مەنى ماشينەگە سالىپ جىبەردى».

قارمۋ-ءدىڭ ستۋدەنتى گ.ب.بايماعامبەتوۆانىڭ تۇسىنىكتەمەسىنەن.

«مەنى 1986 جىلى 20 جەلتوقساندا م.اۋەزوۆ اتىنداعى كىتاپحانانىڭ شىعا بەرىسىندە ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى ۇستاپ الدى. ساعات 11.00 شاماسىندا ەش ءتۇسىندىرىپ جاتپاستان، ۇرىپ-سوعىپ، تەپكىلەپ، ميليتسيا اۆتوبۋسىنا سالىپ، لەنين اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمشەسىنە الىپ كەلدى. مۇندا مەن سياقتىلار كوپ ەكەن، اسىرەسە، قىزدار. تۇسىنىكتەمە جازۋدان باس تارتقانداردى ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى ۇرىپ-سوعىپ، قيناپ جاتتى، ايقايلاعان، جىلاعان داۋىستار ەستىلىپ تۇردى. ارتىنان قىزدار وزدەرىن ۇرىپ-سوققاندارىن، ەتىكتەرىمەن ىشتەرىنەن تەپكىلەگەندىكتەرىن ايتتى. مەن جۇرتتىڭ كوزىنەن توگىلگەن ناقاق جاستى كورگەن سوڭ، قارسىلاسپاي، تۇسىنىكتەمە جازىپ بەردىم».

قارمۋ-ءدىڭ ستۋدەنتى ي.بالمۇحامبەتوۆتىڭ تۇسىنىكتەمەسىنەن.

ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىنىڭ 50 ستۋدەنتىن قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ ناريادى تۇپ-تۋرا ساباق ۇستىندە الىپ كەتكەن.

«...فيزرۋك ستۋدەنتتەرىنىڭ ەكىنشى ساباعى دەنە تاربيەسى بولۋى ءتيىس ەدى. ساباق شاڭعى بازاسىندا وتەتىن. وبلىستىق پارتيا كوميتەتى جانىندا ساعات 10.00 شاماسىندا جاستار جينالادى دەپ كۇتىلگەندىكتەن، فاكۋلتەت باسشىلىعى دەنە تاربيەسى ساباعىن ءوز كورپۋستارىندا وتكىزۋ كەرەك دەپ شەشتى. ستۋدەنتتەردى سپورتزالعا اپارۋ كەرەك بولدى، وسى كەزدە ەكى-ءۇش ادام كورپۋستان شىعىپ كەتەتىندەرىن ايتتى. ولار بارىنە وزدەرىمەن بىرگە كورپۋستان كەتۋگە ۇندەۋ تاستادى. ءبىزدىڭ قاتەمىز، وسىناۋ ەكى-ءۇش ستۋدەنتتى قۇرىقتاۋ ءۇشىن ميليتسيا شاقىرتقانىمىز بولدى. بۇدان سوڭ ستۋدەنتتەردى سپورتزالعا كىرگىزىپ، ولارمەن اڭگىمە وتكىزىلدى. سودان كەيىن ولار اۋديتورياعا تاراتىلدى. الايدا وسىندا كەلگەن قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ وكىلى، مايور چەن باسشىلىعىنىڭ قاتاڭ نۇسقاۋىن العا تارتىپ، اۆتوبۋسپەن قوسا ميليتسيا ناريادىن شاقىرتتى دا، 50 ادامدى وقۋ اۋديتوريالارىنان الىپ كەتتى».

قارمۋ-ءدىڭ پارتكوم حاتشىسى يۋ.انتيپوۆتىڭ مالىمدەمەسىنەن.

ەلدىڭ باسقا جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى سەكىلدى، قاراعاندى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەردى بلكجو قاتارىنان شىعارىلۋىنا بايلانىستى وقۋدان شىعارۋ تاجىريبەسى قاتە دەپ تابىلدى جانە ءبىرى ەكىنشىسىمەن بايلانىستىرىلعان جوق. الايدا قاراعاندىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن جازالاۋدىڭ بۇل تاجىريبەسى پارتيا ورگاندارىنىڭ كۇشىمەن قايتادان قالپىنا كەلتىرىلدى.

«جوعارىدا اتالعان ستۋدەنتتەرگە قاتىستى جاسالىنعان بارلىق زاڭسىزدىق ارەكەتتەرگە قاراعاندى وبلاتكومىنىڭ ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ باسشىلىعى جانە ەڭ الدىمەن ۆ.پ.شۋميلەنكو (بۇرىنعى قازاق كسر حالىق دەپۋتاتى) جاۋاپتى بولۋى كەرەك. ىشكى ىستەر قىزمەتكەرلەرىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرى بيلىكتى اسىرا پايدالانۋمەن سيپاتتالادى. بۇعان، بىرىنشىدەن، قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزباعان ادامدارعا كۇش قولدانۋ، ەكىنشىدەن، ستۋدەنتتەردى زاڭسىز ۇستاۋ جانە ولاردى اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمدەرىنە اكەلىپ، 3 ساعاتتان ارتىق قاماۋ دالەل بولادى».

جۇمىسشى-ساراپ كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسىنان.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن، 1986 جىلى 18 جەلتوقساندا الماتىعا سوكپ جانىنداعى پارتيالىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى م.س.سولومەنتسەۆ كەلدى. ول قالانىڭ پارتيا-شارۋاشىلىق اكتيۆىندە، كاسىپورىنداردىڭ ەڭبەك ۇجىمدارى اراسىندا، رەسپۋبليكالىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءسوز سويلەدى. ونىڭ الماتىعا ساپارىنىڭ ناتيجەلەرى جونىندەگى

ەسەبى سوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىندە تىڭدالدى. وندا بىلاي دەلىندى: «بولىپ وتكەن جينالىستاردا پارتيا مۇشەلەرى الماتىدا ورىن العان ۇلتشىلدىق كورىنىستەردى وتكىر ايىپتاۋدى جانە ولاردىڭ ارانداتۋشىلارىن جازالۋدى تالاپ ەتۋدە» («كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1986 جىلعى 27 جەلتوقسانىنداعى سانىن قاراڭىز).

«رەسپۋبليكالىق جانە ورتالىق ءباسپاسوز بەتتەرىندە 1986 جىلى جەلتوقسانداعى وقيعاعا بايلانىستى كوپتەگەن ماتەريال جارىق كوردى. ماسەلەن، 1987 جىلعى 8 قاڭتاردا «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە گ.ديلدياەۆ پەن ا.پەترۋشوۆتىڭ «تاعى دا ەسكى بايلانىستار تۋرالى» اتتى ماقالاسى شىقتى. وندا الماتىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا، سونىڭ ىشىندە قازمۋ-دە نەگىزىنەن رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىنان شىققانداردىڭ وقيتىنى ايتىلعان».

وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۆ.ي.لوكوتۋنين وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1987 جىلعى 11 قاڭتاردا وتكەن پلەنۋمىندا سوكپ-نىڭ بارلىق ۇلتتىق ساياساتىن وبلىستىڭ باسشى ورگاندارىنداعى ۇلتشىلدىقتىڭ ساندىق قاتىناسىنا اكەلىپ تىرەدى. ونىڭ بايانداماسىندا «قازاقتار ەشقانداي ەڭبەگى سىڭبەستەن-اق باسىمدىق الۋدا» دەگەن وي وزەك بولىپ ءورىلىپ وتىردى. ول پلەنۋمدا بىلاي دەپ مالىمدەدى: «نەعۇرلىم كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ وزەكتىسى – نەمىس ءتىلىن انا تىلىندەي وقىپ ۇيرەنۋ، وقىتۋ ساپاسىن جاقسارتۋ مىندەتى». سولاي دەي تۇرا، ول قازاق ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەلەرى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشقان جوق.

قاراعاندى قالاسىنىڭ قازاقستان كپ سوۆەت اۋداندىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ۆ.ن.پريگودين 1987 جىلعى 7 قاڭتاردا ۋنيۆەرسيتەتتە وتكەن پارتيا جينالىسىندا سويلەگەن سوزىندە بىلاي دەپ مالىمدەدى: «... الماتىداعى قوعامعا قارسى ەلەمەنتتەردىڭ جاۋاپسىز ءىس-ارەكەتتەرى، ءبىزدىڭ قالامىزداعى وقۋشىلاردىڭ زياندى ساياسي بوي كورسەتۋلەرىنە اشىق باعا بەرەر بولساق، بۇل – سوتسياليزم جەڭىستەرىنە قاستاندىق جاساۋ ارەكەتتەرىنەن باسقا ەشتەڭە دە ەمەس».

جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن قاراعاندى قالاسىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ۇلتى قازاق ستۋدەنتتەردى قۋعىنداۋ باستالدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى پرورەكتورىنان باستاپ، دەكاندارعا دەيىن ورىندارىنان اۋىستىرىلدى.

قاراعاندى كسرو ءىىم جوعارى مەكتەبىندە 1985-1990 جىلدار ارالىعىندا 33 وقىتۋشى جۇمىستان كەتىپ، كەيبىرى باسقا جوعارى وقۋ ورىندارىنا اۋىستىرىلسا، سولاردىڭ 79 پايىزى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى ەدى. ولاردىڭ 29-

نىڭ عىلىمي دارەجەسى بولدى. سولاردىڭ ءبىرى – بەلگىلى فيلوسوف، دوتسەنت ءنابي ەلىكباەۆ جازىقسىز قۋعىندالىپ، ءجابىر كوردى.

«1985 جىلدان باستاپ جوعارى مەكتەپتىڭ باسشىسى ۆ.ل.الەحيننىڭ تاراپىنان زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور س.ن.سابيكەنوۆكە كۇيە جاعۋ، بەدەلىن ءتۇسىرۋ، جەكە باسىنىڭ دارەجەسىن تومەندەتۋ باعىتىندا سان ءتۇرلى ارەكەت جاسالدى. بىرجاقتى دەندەگەن قارىم-قاتىناستىڭ، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ اكىمشىلىك ورگاندارى ءبولىمىنىڭ بۇرىنعى مەڭگەرۋشىسى ۆ.ۆ.گورەتسكيدىڭ قولداۋىمەن مەكتەپ باستىعى ۆ.ل.الەحين جاساعان قۋعىنداۋدىڭ ناتيجەسىندە س.ن.سابيكەنوۆ مەكتەپ باستىعىنىڭ عىلىمي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى قىزمەتىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى».

جۇمىسشى-ساراپ كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسىنان.

«قاراعاندى قالاسىندا 1986 جىلى 19-20 جەلتوقساندا قالىپتاسقان جاعداي كەزىندە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى، قاراعاندى وبلىستىق، قالالىق جانە اۋداندىق پارتيا كوميتەتتەرى ساياسي قابىلەتسىزدىك تانىتتى جانە بۇقارامەن ءوزارا سەنىم نەگىزىندە سويلەسە المايتىندارىن كورسەتتى. مۇنىڭ ورنىنا ولار جاعدايدى قاساقانا ۋشىقتىرىپ، وزگە ۇلت وكىلدەرىن قالانىڭ قازاق تۇرعىندارىنا، اسىرەسە، جاستارعا قارسى قويىپ، ارانداتۋمەن بولدى.

5 ادام ۇلتتىق جانە ناسىلدىك تەڭدىكتى بۇزعانى ءۇشىن قازكسر قك 60-بابى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلدى. بارلىق بەس ىسكە قاراعاندى وبلىستىق سوتىنىڭ سۋدياسى م.ع.رىسبەكوۆ توراعالىق جاسادى.

ءتيىستى ورگانداردىڭ قولىمەن جاسالىنعان اكتسيالاردىڭ زاڭعا قارسى سيپاتىن تاني وتىرىپ، رەسمي تۇردە ايىپتاۋ كەرەك.

قاراعاندى قالاسىندا قازاق جاستارىن جاپپاي ۇرىپ-سوققان جانە ولاردىڭ قانى توگىلگەن گاگارين اتىنداعى الاڭدى «19 جەلتوقسان اتىنداعى الاڭ» دەپ وزگەرتىپ اتاۋعا شەشىم قابىلداۋ جونىندەگى ماسەلەنى قاراستىرۋ كەرەك».

جۇمىسشى-ساراپ كوميسسياسىنىڭ ۇسىنىسىنان.

P.S. ارادا 33 جىل وتسە دە، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاراعاندى باسشىلارى ءادىل دە زاڭدى باعا بەرگەن جوق. گاگارين الاڭى دا وزگەرگەن جوق.

3. گۋبەرناتوردىڭ ەستەلىگى

ومبى وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى لەونيد كونستانتينوۆيچ پولەجاەۆپەن ءۇش رەت كەزدەستىك. 2011 جانە 2016 جىلدارى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى جونىندەگى

پىكىرىن بىلمەكشى بوپ ارنايى ساۋال قويدىق. ويتكەنى، ول سول كەزدە قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولاتىن.

«23 جىلداي قازاقستاندا ەڭبەك ەتكەن ەكەنسىز، بولاشاعىڭىزدىڭ بار ەكەندىگى كورىنىپ تۇر، رەسەيگە نەگە كەتتىڭىز؟» دەپ سۇرايدى مەنەن، - دەدى بىزگە ومبى وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى، - 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ەستەرىڭىزدە شىعار، ءبارى سودان باستالدى. 19 جەلتوقسان كۇنى كەشكىلىك جۇزدەگەن ستۋدەنت كوشەگە شىقتى. دەرەۋ قاراعاندى قالالىق پارتيا كوميتەتىنە جينادى بىزدەردى بيۋروعا. توراعا جوق. باسقا دا باسشىلار بولمادى.

«بۇلار ۇلتشىلدار، - دەدى بىرەۋى، - قاتاڭ جازالاۋ كەرەك. اياماۋ كەرەك». ءبارى ۇندەمەيدى. قوشتاعانى عوي.

- جوق! – دەدىم ورنىمنان تۇرىپ، - ولاردىڭ جازىعى نە؟ مەن

ەشقانداي ۇلتشىلدىقتى كورىپ تۇرعان جوقپىن. قارامايسىزدار ما، قولدارىنداعى ۇراندارعا! لەنيننىڭ سوزدەرى. ولار ءتىپتى ورىس ۇلتىنان قويۋعا دا قارسى ەمەس. بىراق، قازاقستاندىق ازامات بولسىن دەيدى. دۇرىس ايتادى. قايتا بىزدەر ۇلتتاردىڭ اراسىنا جىك سالعالى وتىرمىز. ەگەردە جازالاساق، ماسقارامىز شىعادى. دوستىق دەگەن سوزدەن قادىر كەتەدى.

ەشكىمدى تىڭدامادىم. قاسارىسىپ، قارسى بوپ وتىرىپ الدىم. كوشەدەگى

ميليتسيا باسشىلارىنا بارىپ، ستۋدەنتتەرگە اۆتوبۋس بەرىپ، ۇيلەرىنە اپارىپ سالۋىن سۇرادىم. توڭىپ قالماسىن دەدىم. قىسقاسى، بيۋرو مۇشەلەرىنەن جالعىز مەن قارسى شىعىپپىن.

ابىروي بولعاندا، ادام شىعىنى ورىن العان جوق. ءبىرتالايىن جازالادى.

ەكى ايدان سوڭ ورتالىق كوميتەتكە شاقىردى. باردىم. «گۋرەۆ وبلىسىندا وبكومنىڭ قۇرىلىس جونىندەگى حاتشىسىنىڭ ۆاكانسياسى بوس تۇر، ءسىزدى ۇسىنعالى وتىرمىز» دەدى. تۇسىنە قويدىم. «راحمەت، - دەدىم نۇسقاۋشىعا، - مەنىڭ ەلگە قايتۋىم كەرەك. انام قارتايدى، شاقىرىپ قويمايدى. قازاقستاندا كوپ ءجۇرىپ قالىپپىن» - دەدىم. سىلتاۋىم وسى بولدى. ويتكەنى، مەنىڭ جەلتوقسانعا بايلانىستى قارسىلىعىمنىڭ سول كەزدەگى قازاقستان كپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى گ.كولبينگە جەتكەندىگىن ەستىگەم» (ا.ساۋلەبەك، «قۇرىش تۇلعا»، 267-بەت، «

ءتۇيىن. وكىنىشتىسى سول: جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى انا تىلىمىزدەگى باسىلىمدار دا كومپارتيانىڭ سويىلىن سوعىپ جاتتى. ماسەلەن، «لەنينشىل جاس» گازەتىندە قاراعاندى مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنداعى بىرنەشە ستۋدەنت قىزدى «ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى» دەگەن جالامەن سوتتاعانى تۋرالى ماقالا جارىق كوردى. ادىلەتسىزدىكتەردىڭ ورىن العاندىعىن جۇمىسشى-ساراپ كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسىندا باياندادىق.

وسى كۇنگە دەيىن ەشتەڭەنىڭ وزگەرمەگەندىگى، اتاپ ايتقاندا ادىلەتتىلىكتىڭ سالتانات قۇرماعاندىعى، بىردە-ءبىر (قازاقستان ۇقك-سىنىڭ قاراعاندى وبلىسىنداعى توراعاسىنان باسقا) شەنەۋنىك نە ورگان باسشىسىنىڭ كەشىرىم سۇراماعاندىعى، سول كەزدەگى قاتە شەشىمدەر مەن سوت ۇكىمدەرىنىڭ تەرىسكە شىعارىلماعاندىعى، ت.ب. وتانىن سۇيگەن ءار قازاقتىڭ ىشكى جاراسىنىڭ سىزداپ، ۇلعايا تۇسكەندىگىنىڭ ناقتى دالەلى ءتارىزدى.

ايتباي ساۋلەبەك،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

Abai.kz